گلان مان گل
اهو 17 هين عيسوي صدي جو زمانو هو ۽ سنڌ تي ميان نور محمد ڪلهوڙو حڪومت ڪندو هو. ڪلهوڙا جيئن ته پاڻ به پيري مريدي ڪندا هئا ۽ اُنهن حڪومت به پيري مان هٿ ڪئي هئي. ان ڪري هو درويشن جي مقبوليت کان ڊڄندا هئا ته متان اهي غلبو ڪري حڪومت کسين، ان ڪري شاهه صاحب جي خلاف هوندو هو. اهوئي سبب آهي جو هن شاهه صاحب ڏانهن هڪ زهريلو ڪُشتو موڪليو هو، جنهن کي کائڻ سان سندن مٿي ۾ هڪ زخم ٿي پيو هو، جنهن تي پاڻ ساٿر ٻڌندا هئا ۽ ساٿر کي ڪٽي ان جي ناس ڏيندا هئا. ان کان سواءِ ميان نور محمد هن تاڙ ۾ به رهندو هو ته ڪنهن طرح شاهه صاحب جي خلاف اهڙي پروپئگنڊا ڪئي وڃي ته جيئن ماڻهو کانئس بددل ٿين. ان ڪري هو اخلاقي ۽ ادبي حدون به لتاڙي ويو.
هڪ دفعي جي ڳالهه آهي ته مائي گلان اهڙي ته درد ۽ سوز سان راڳ ڪيو جو فقيرن جي جماعت تي بي خودي طاري ٿي وئي. ان موقعي تي گلان عرض ڪيو ته: ”قبلا، اهڙي دعا ڪريو جو هن ڌنڌي کان بچي پوان. حلال جي روزي کاوان ۽ باقي عمر آسودي ۽ آرام سان گذاريان.“ شاهه صاحب کيس چيو ته: ”گلان، تومان گل پيدا ٿيندو، جيڪو سڄي سنڌ جو حاڪم ٿيندو.“
ميان نور محمد جا ماڻهو تاڙ ۾ هئا ته ڪا شاهه صاحب جي غلطي هٿ اچي ته هلايون. سو جڏهن هنن مائي گلان کي شاهه وٽ ڏٺو، تڏهن وڃي ميان کي ٻڌايائون. ميان کين چيو ته وڃو، ڪڃريءَ کي وٺي اچو ته کانئس ڪا شاهدي وٺي شاهه خلاف ڪارروائي ڪريون. ميان جا ماڻهو جلد ڀٽ شاهه پهتا ۽ گلان کي گهلي وڃي بادشاهه وٽ پيش ڪيائون، هو گلان کي ڏسي موهت ٿي پيو ۽ بروقت گلان سان شادي ڪري کيس ”راڻي“ بڻايائين. آخر ۾ شاهه صاحب جي دعا سان راڻي کي هڪ پٽ ڄائو، جنهن جو نالو غلام شاهه رکيو ويو. هو وڏو ٿي 1762ع ۾ سنڌ جي گادي تي ويٺو.
غلام شاهه جيتوڻيڪ اڻ پڙهيو هو، پر حڪومت هلائڻ جي منجهس خداداد قابليت هئي. سندس راڄ جو زمانو، ڪلهوڙن جي اوج جو زمانو هو. هن جي ڏينهن ۾ سنڌ جا رهاڪو گهڻو آسودا هئا. ميان غلام شاهه تعميرات جو شوقين هو. هن ڪيتريون ئي بهترين جايون ٺهرايون. حيدرآباد جو قلعو 1768ع ۾ هن ئي ٺهرايو، جنهن ۾ پنهنجي لاءِ هڪ محلات ٺهرايائين، جنهن جو نقسو ”شيش محل“ جهڙو هو. حرمسراءِ کان سواءِ هن محفل ۾ ديوان عام ۽ ديوان خاص به ٺهرايل هئا.
ميان غلام شاهه کي لطيف سائين جي دعا هئي، ان ڪري تاريخ ۾ هن جو بلند مقام آهي. ڪلهوڙا خاندان جو هي سڀ کان وڏو حاڪم ۽ جليل القدر حڪمران هو. بنا شڪ جي سندس ڪارناما وڏي قدر لائق آهن. هن انتطام سنڀاليندي ملڪ واسين جي خوشحالي لاءِ نون شهرن ۽ جاين ٺهرائڻ جو بندوبست ڪيو. هن ڪڇ تي به ٻه ڪامياب حملا ڪري، ان کي فتح ڪيو.
غلام شاهه، پنهنجي ماءُ جي حڪم موجب هزارين رپيا خرچ ڪري لطيف جي درگاهه تي 1754ع ۾ هڪ عاليشان مقبرو ٺهرايو، جيڪو اڄ به هن جي عقيدت ۽ احترام جي شاندار گواهي ڏئي ٿو.