خوددار ته اهڙا
اڄ، مان اوهان کي سائين تراب علي شاهه راشدي جي خودداريءَ جا ڪجهه مثال ٻڌائيندس. جنهن مان اوهان کي خبر پوندي ته هن خوددار مرد، هر انهيءَ شيءِ کي حقارت سان ٺڪرائي ڇڏيو، جنهن مان سندس خودداريءَ کي ڌڪ لڳڻ جو انديشو هو. هن پنهنجي شخصي وقار، قومي روايتن ۽ تاريخي قدرن کي قائم رکڻ لاءِ وقت جي انگريز جهڙي جابر حاڪم سان مهاڏو اٽڪايو.
سائين تراب علي شاهه جو نالو، انگريزن جي دور ۾ سنڌ ۾ ٻچي ٻچي جي زبان تي هوندو هو. سندس خودداريءَ کي انگريز به جهڪي سلام ڪندا هئا. هڪ دفعي جو ذڪر آهي ته شاهه صاحب تي انگريزن، بلوچستان وڃڻ تي پابندي وڌي، ان وقت سنڌ جو ڪمشنر، ”ريو“ صاحب هو. کيس ڪنهن شاهه صاحب تان بندش لاهڻ جي صلاح ڏني. ڪمشنر بهادر چيو ته: ”مون کي شاهه سان ملڻ جو شوق آهي، سو وٺي اچوس ته روبرو بلوچستان جي اجازت ڏيندس.“ ان همراهه اچي پير صاحب کي ڪمشنر سان ملڻ لاءِ چيو، پر هن کيس جواب ڏنو ته: ”سائين منهنجا، اهڙا ڪم اسان کان ٿين ها ته بندش ئي ڇو پوي ها. ٻن پئي بلوچستان جو اهڙو سير، جنهن جي خاطر آءٌ اصول ٽوڙيان.“ جڏهن ڪمشنر وٽ اهي لفظ پهتا، تڏهن هن چيو ته: ”اهڙي اصول واري ماڻهوءَ لاءِ اسان وٽ عزت آهي. کيس ٻڌايو ته اسان مٿانئس بندش لاهي ڇڏي.“
انگريزن اسان کي پورا هڪ سئو سال ظلم ۽ ڏاڍ سان نپوڙيو ۽ ڏاڍ سان حڪومت ڪئي. شاهه صاحب کي انهن کان سخت نفرت هئي. منجهانئن ڪنهن سان ملاقات نه ڪندو هو. انگريز کي ڏسندو هو ته، منهن ٻئي پاسي ڪري ڇڏيندو هو. چوندو هو ته: ”بيوس آهيون، پر جي ويريءَ تائين هٿ رسي نه ٿو سگهي، ته گهٽ ۾ گهٽ، اکين جي غيرت ته قائم رکون.“
شاهه صاحب، اعليٰ خيالن وارو خوددار انسان هو. هميشه هٿ ۾ ڪهاڙي کڻندو هو. چوندو هو ته: ”انسان جي هٿيارن مان اهو بي خرچو هٿيار ۽ ڪارائتو نشان آهي. اسان کان جهاد ته نٿو ٿي سگهي، پر نشانڙو ته اکين اڳيان رهي.“
شاهه صاحب هميشه اهڙي ٽانگي ۾ سفر ڪندو هو، جنهن جو گهوڙو ڏٻرو ۽ اڙي باز هوندو هو، ايتري قدر جو سواريءَ کي ٽانگي تان لهي گهوڙي جي اڙي ختم ٿيڻ جو انتظار ڪرڻو پوندو هو. هڪ دفعي انگريز ڪليڪٽر سنڌ جي وڏيرن کي ملاقات لاءِ گهرايو. وڏيرن سان ڀريل ٽانگا ڪليڪٽري ڏانهن ڊوڙڻ لڳا. وڏيرن جي اها حالت ڏسي شاهه صاحب پنهنجي هڪ ساٿي کي چيو ته: ”اسان جي هنن دوست وڏيرن کان هي ٽٽون وڌيڪ خوددار آهي، جيڪو پنهنجي مرضي کان سواءِ نٿو هلي ۽ زور زبردستي کي بنهه ڪو نه ٿو ليکي. پر اسان جي هنن دوستن کي ڪليڪٽر کان حڪم ملي ته ”ٽانگن ۾ جوٽجي سرڪاري سواريون ڇڪيو“ ته ڇا ٿيندي کين مجال جو هن ٽٽون وانگر، وچ رستي ۾ بيهي سرڪاري سوارين کي اِٽون هڻن. اوهان انصاف ڪري ڏسو ته، ڪير وڌيڪ آزاد طبيعت آهي ۽ ڪير وڌيڪ عزت لائق آهي، هي ٽٽون يا هو اشرف المخلوقات.“
حضرت تراب علي شاهه کي انگريزن کان ڏاڍي نفرت هوندي هئي. انگريز راڄ هيٺ سنڌ کي ”درالحرب“ سمجهندو هو. سندس خيال هو ته: ”اسان کي ڌارئين راڄ سان سهڪار نه ڪرڻ گهرجي ۽ ان کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ هر ممڪن ڪوشش ڪرڻ گهرجي.“ وڌيڪ خيال هوس ته ”انگريزن اسان ۾ ڪيترائي عيب پيدا ڪيا آهن، جن مان اندروني نااتفاقي، هٻڇ ۽ لالچ، هڪٻئي سان اڻ سهپ، حسد، وڏن ماڻهن ۽ غريبن جي وچ ۾ معاشي فرق، ذهني وڇوٽي ۽ پاڻ کي محنت ۽ قرباني کان بچائڻ خاطر ٻئي جي مدد نه ڪرڻ وغيره.“
شاهه صاحب کي سنڌي تهذيب، تمدن، ريتن رسمن، روايتن ۽ طرز زندگي سان پيار هوندو هو ۽ ان تي هو فخر ڪندو هو. سندس چوڻ هو ته: ”ديسي تهذيب ڏانهن لاڙو قومن جي زندهه هجڻ جي پهرئين نشاني آهي.“ چوندو هو ته: ”سنڌي تهذيب جي سڃاڻپ جا اهڃاڻ آهن، سنڌ جي ڌرتي سان اٿاهه محبت، مهمانوازيءَ، ڪشاده دلي، دوستي ۾ وفاداري، سخن جي سچائي، غيرت، پاڙي جي لڄ در آئي خون، بخشڻ، همت، محنت، پنهنجن کٿن ۽ لوئين، پسين ۽ پيرن، کٻڙن ۽ کنياتن تي فخر ۽ انهن جي ڀيٽ ۾ پراون پٽن، پٽيهرن، ٻوڙن، پلائن، باغن ۽ بلبلين کي تِڇ ڀانئڻ.“ شاهه صاحب سدائين کاڌي يا ڪوري بافتي جو چولو، گيڙو يا اڇي گوڏ ۽ پيرن ۾ بلوچستاني کُسو پائيندو هو. انگريزي لباس کي ڏسي چوندو هو ته: ”ڪاش ماڻهوءَ لاءِ ممڪن هجي ها ته، ڪنڌ ورائي پنهنجي پٺ ڏسي سگهي ها. پتلون پهرڻ کان پوءِ نظر ايئن اچيس ها ته ابتي ستار تي ڳوٿري چڙهيل آهي.“
تراب علي شاهه آزاديءَ جو ڪوڏيو هو. هن ننڍي کنڊ جي آزاديءَ لاءِ، ”خلافت تحريڪ“ ۽ ”هجرت تحريڪ“ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. سنڌ کي بمبئي کان آزاد ڪرائڻ لاءِ به سندس ڪوششون يادگار رهنديون.