دولهه منهنجي ديس جو
ٻارو! دريا خان اصل ۾ لاشاري بلوچ قبيلي مان هو ۽ بلوچستان جو رهاڪو هو. سندس وڏا سيتان ۽ مڪران جا رهاڪو هئا. مڪران جي حاڪم مير فتح خان لاشاري، جڏهن وفات ڪئي تڏهن سندس سرداري ٻه ڀاڱا ٿي پئي. هن جا ٻه پٽ مير معين خان ۽ مير عبدالرزاق حڪمران ٿيا. دريا خان مير معين جي پيڙهي مان هو، سندس والد جو نالو لؤنگ خان هو. ان وقت لاشارين ۽ رندن جي پاڻ ۾ جنگ هلندڙ هئي. رندن جي سردار مير چاڪر خان مغلن کان مدد ورتي ۽ لاشارين سنڌ جي حاڪم ڄام نندي سان دوستيءَ رکڻ لاءِ ڪجهه ماڻهو نوڪري ڪرڻ لاءِ ٺٽي موڪليا جن ۾ دريا خان، سندس ڀاءُ سارنگ خان به آيا. دريا خان جيئن ته هوشيار ۽ قابل هو، ان ڪري جلد ئي ڄام وٽ وڏو درجو حاصل ڪري ٻين وزيرن اميرن کان اڳتي ٽپي، وڏو وزير ۽ اميرالامراءُ ٿيو ۽ کيس مبارڪ خان جو لقب مليو. بادشاهه ڄام نندو کيس ڏاڍو ڀائيندو هو ۽ پٽن وانگر سمجهندو هوس. مرڻ ويلي بادشاهه پنهنجو پٽ ڄام فيروز سندس حوالي ڪيو.
ڄام نندي جي وفات کانپوءِ 1598ع ۾ ڄام فيروز گادي تي ويٺو. اهو الهڙ ۽ اڻ ڄاڻ هو، ان ڪري حڪومت جو سارو انتظام دريا خان نهايت تدبر ۽ ڪاميابي سان هلايو پر اها ڳالهه فيروز جي ماءُ کي نه وڻي ۽ هن قنڌار مان آيل ڪي ارغون امير پاڻ وٽ رکيا، جن مان مير قاسم ڪيڪي به هڪ هو. اها حالت ڏسي دريا خان، جنهن کي فيروز حڪومت مان ڪڍي ڇڏيو هو، پنهنجي زمين تي ڳاهن جي ديهه ۾ هليو ويو. هاڻي قاسم ڪيڪي کي وارو ملي ويو ۽ هن شاهه بيگ کي سنڌ تي حملي ڪرڻ لاءِ لکيو. شاهه بيگ ته انهيءَ تاڙ ۾ ويٺو هو، ڇو ته قنڌار ۾ کيس بابر جو خوف هو، ان ڪري هن سنڌ تي ڪاهه ڪئي. جڏهن دريا خان کي خبر پئي ته سنڌ جي سينڌ ٿي اجڙي ۽ قوم ٿي تباهه ٿئي، تڏهن هڪ وڏو لشڪر وٺي، ساموئي وٽ قنڌارين جي سامهون ٿيو. سنڌ جي هن خانباز سپهه سالار ۽ سوڍي پٽ دشمن جا لاهه ڪڍي ڇڏيا. شڪست اکئين ڏسندي ارغون حاڪم قرآن شريف وچ ۾آڻي، صلح ڪرڻ لاءِ عرض ڪيو. جڏهن دريا خان ڳالهين لاءِ وٽن ويو، تڏهن هنن انتهائي بي حيائي ۽ عياري جو مظاهرو ڪندي هن سوڍي کي شهيد ڪري ڇڏيو.
شاهه بيگ 1519ع ۾ ٺٽي ۾ داخل ٿي عام ڦرلٽ جو حڪم ڏنو. هي لٽ مار پورا 9 ڏينهن هلي ۽ ٺٽي جا غريب ماڻهو ڦربا ۽ لٽبا رهيا. ان کان پوءِ سنڌ اڍائي سؤ سالن تائين ڌارين جي قبضي ۾ رهي، صدين تائين عذاب سهندي رهي.
دريا خان جو وطن دوستيءَ جو اهو جذبو ۽ سورهيائيءَ جو هي داستان سنڌ جي تاريخ جو اڻ مٽ مثال آهي ۽ ايندڙ جڳن تائين، سنڌ جي هر نئين نسل لاءِ ساڻيهه تان سر گهورڻ جو هڪ عمدو ۽ روشن مثال ثابت ٿيندو رهندو.