ور سي وطن ڄائيون
جيڪي زينت، پنهنجن غريب نوڪرن ۽ نوڪرياڻين تي مهربان هوندي هئي. جيڪي به نوڪرياڻيون رکندي هئي، انهن کي مقرر ڪيل پگهار جو اڌ هر مهيني ڏيئي، باقي اڌ پگهار امانت طور بئنڪ ۾ رکي ڇڏيندي هئي، جڏهن اها رقم وڌي هزار ڏيڍ ٿيندي هئي، تڏهن اهي پئسا کين ڏيئي هدايت ڪندي هئي: ”هاڻي ڳئون يا مينهن وٺي، ان جي کير کي وڪرو ڪري گهر جو خرچ هلايو.“ اهڙيءَ طرح سندس ٽن نوڪرياڻين مان هڪ وٽ پنج مينهون، ٻيءَ وٽ ست مينهون ۽ ٽينءَ وٽ يارهن مينهون ٿيون ۽ مال جي سنڀال لاءِ وٽن نوڪر به هئا. هڪڙو غريب درزي جڏهن مري ويو، تڏهن سندس زال جي هر مهيني مالي مدد ڪندي رهي ۽ جڏهن سندس ٻار وڏا ٿيا ته انهن کي نوڪري وٺي ڏنائين. هڪ غريب ڇوڪريءَ کي پالي نپائي، پڙهائي، کيس هڪ نواب خاندان جي گهر ۾ نياڻين جي استاد مقرر ڪرايائين. هڪڙي معذور ڇوڪريءَ کي پنهنجي گهر ۾ رهائي، وڏن آفيسرن ۽ سيٺين کان سوئيٽر ٺاهڻ ۽ ڪپڙن سبڻ جو ڪم وٺي ڏيندي هئي. اهڙيءَ طرح ان ڇوڪريءَ سماج ۾ قابل عزت مقام حاصل ڪيو. هڪ مسڪين ڀنگي جڏهن وٽس مسلمان ٿي نوڪر بيٺو، تڏهن کيس ميونسپالٽي ۾ نوڪري وٺي ڏنائين، دڪان به کولي ڏنائينس ۽ شادي به ڪرايائينس.
هن کي تعليم سان وڏي دلچسپي هئي. سندس گهر ۽ پريس ۾ جيڪي به ملازم هئا انهن کي مئٽرڪ لاءِ همٿائيندي هئي. مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ انهن کي نوڪريون وٺي ڏيندي هئي ته جيئن هو سماج ۾ پنهنجي زندگي سٺي گذاري سگهن. هوءَ شاگردن جي مالي مدد به ڪندي هئي. پنهنجي هڙان کين ڪتاب، مس، قلم، پنا ۽ پٽيون وٺي ڏيندي هئي ۽ فيءَ به پاڻ ڀريندي هئي. هڪ ڀيري لا ڪاليج جي هڪ شاگرد جي 156 رپيا في ڀريندي چيائين ته ”ڪنهن شاگرد جي حياتيءَ جا 12 مهينا بچائڻ لاءِ 156 رپيا تمام سستو سودو آهي.“ هڪ دفعي هڪ غريب شاگردياڻيءَ اچي چيس: ”مئٽرڪ جو امتحان ڏيڻو اٿم ان لاءِ في ٽيهه رپيا مون وٽ ڪانهي.“ پاڻ پڇيائينس ته: ”تنهنجي ماءُ ڪٿي آهي؟“ ڇوڪريءَ جواب ڏنو ته: ”اها بيمار آهي.“ جنهن تي هن بروقت کيس 50 رپيا ڏيئي چيو ته: ”ٽيهه رپيا تنهنجي فيءَ جا ۽ ويهه رپيا ماءُ کي ڏجانءِ ته هوءَ پنهنجي دوا گهرائي.“ بيگم زينت کي نياڻين جي تعليم جو ڏاڍو اونو هوندو هو. هوءَ چوندي هئي ته: ”مرد جي تعليم معنيٰ هڪ فرد جي تعليم پر عورت جي تعليم معنيٰ سڄي گهر جي تعليم.“ هوءَ هر هفتي آچر تي ڳوٺن ۾ وڃي گهر گهر تبليغ ڪندي هئي ته نياڻين کي پڙهايو. جيڪڏهن کين اسڪولن ۾ نٿا ويهاريو ته اوهان پنهنجن اسڪولن ۾ پڙهندڙ ڇوڪرن کي چئو ته اهي شام جو ٻارڙين کي پنهنجن گهرن ۾ سبق ڏين. هوءَ هر وقت ڪتاب، سليٽون، قلم، پينسلون، نوٽ بڪ ۽ غريب ٻارن لاءِ ڇيٽ يا بافتي جا 5 يا 7 والن جا ٽڪرا، بخار، کنگهه ۽ مليريا جون دوائون به کڻي وڃي ٻهراڙين ۾ ورهائيندي هئي. سندس ئي ڪوششن سان لاڙڪاڻي ضلعي ۾ ڇوڪرين جا چوڏهن خانگي اسڪول کليا، جتي انگريزيءَ ٽي ڪلاس به هلندا هئا.
بيگم زينت چنا کي ادب سان به وڏي دلچسپي هئي. هوءَ سنڌي ۽ اردو جي سٺي ليکڪا هئي. ”مارئي“ رسالي جي ايڊيٽر هئي. هن رسالي سنڌي عورتن ۾ تعليمي شوق ۽ سماجي ادبي شعور پيدا ڪيو، لکڻ ۽ پڙهڻ جو جذبو جاڳايو. مارئي سان کيس بي پناهه محبت هئي. چوندي هئي ته ”مارئي عورت برابر هئي، پر هر عورت مارئي نه آهي.“ ڀٽ ڌڻيءَ سان کيس وڏي عقيدت هئي. ”لطيف يادگار ڪميٽي“ جي ڪيترائي سال ميمبر ٿي رهي. چوندي هئي ته: ”شاهه صاحب جو سنڌي عورت تي وڏو احسان آهي. عربستان ۾ هڪ ليليٰ کي ڳايو ويو، ايران ۾ هڪ شيرين جي ساراهه ٿي، پنجاب ۾ صرف هير کي واکاڻيو ويو پر سنڌ ۾ مومل، مارئي، نوري، سهڻي، سورٺ، ليلا ۽ سسئي جي شان کي ڳائي، شاهه سندن ڪردار کي پنهنجي رسالي ۾ اوچو ڪيو.“
شال سنڌ جي هر نياڻي زينت بڻجي، سنڌ مان ساهت ۽ ساڃاهه جي ڏڪر کي ڏور ڪري.
”ور سي وطن ڄائيون، صحرا سَتَر جن.“