سوري آ سينگار
سيد صبغت الله شاهه، شاه مردان شاهه جا فرزند هئا. ننڍپڻ کان ئي آزاد طبع ۽ حريت پسند ذهن رکندڙ هئا. جرئت همت ۽ جوان مردي، جفاڪشي، ارادي جي پختگيءَ، تنظيمي صلاحيتون، تدبر ۽ خوداعتمادي سندس طبيعت جون اهم خوبيون هيون. فن سپاهه گيري جا به وڏا ڄاڻو هئا. قناعت ۽ ڪفايت سندس زندگي جو مقصد هن پنهنجي چوڌاري ظاهر ٿيندڙ واقعن، حالتن کي غور سان ڏٺو، جاچيو ۽ تاريخ ۽ سياست جي کيس چڱي پروڙ پيئي، پاڻ صرف 12 سالن جي عمر ۾ تخت تي ويٺا، اهو انگريزن جو دور هو. جن ديس واسين کي، طرحين طرحين جا عذاب ڏيئي، غلامي جي آڙاهه ۾ پئي جلايو. پير صاحب کي ساري خبر هئي ته، ماضي ۾ سندس وڏن سان، انگريز حڪومت ڇا ڇا نه ڪيو؟ ان ڪري کين انگريزن کان ذاتي نفرت هئي. هڪ ڀيري، سندس چاي علي گوهر شاهه ثاني جي نالي، انگريزن طرفان مليل ڪو آفرين نامو فريم ۾ ڪمري جي ڀت تي ڏٺائون. سندس غيور ذهن اهو نه قبوليو ۽ چيائون ته ”اسان جا وڏا ڪهڙا نه سادا هئا جو الله تعالى، سندن ذاتي عزت ايترو بلند ڪئي، پر تنهن هوندي هي رکي ڇڏيا اٿن.“ ائين چئي، اهو آفرين نامو ۽ فريم لهرائي ڀڃي ڇڏيائون.
انگريز حڪومت ته اڳي ئي هن گادي کي، سندس سياسي ۽ خودمختياري جي تحريڪن ۾ حصي وٺڻ ڪري، شڪ جي نظر سان ڏسندي هئي، تنهن ڪري هنن پير صاحب تي اثر وجهڻ شروع ڪيو ۽ لالچائڻ لڳي. هڪ ڀيري انگريز حڪومت کين هڪ تلوار، هڪ بندوق ۽ خطاب ڏيڻ جو اعلان ڪيو، پر پاڻ جواب ڏنائون ته ”هٿيار اسان وٽ پنهنجا ئي کوڙ آهن ۽ پير پاڳاري جو خانداني خطاب ڪافي آهي. اسان کي هنن هٿرادو خطابن جي ضرورت نه آهي.“ انگريز، ڀلا ڪٿي ٿا اهڙي خودمختياري ۽ حريت پسند سنڌيءَ کي برداشت ڪن؟ ان ڪري ڪوڙو ڪيس ڪري، پير صاحب کي رتنا گري جيل ۾ قيد ڪري رکيائون. ڏهه سال سزا ڪاٽڻ کانپوءِ، هو آزاد ٿي جڏهن وطن وريا، تڏهن پنهنجي جماعت کي منظم ڪرڻ شروع ڪيائون. منجهائن سماجي براين کي ختم ڪرڻ لاءِ، حڪم ڪيائون ته هو هر قسم جي نشي کان پرهيز ڪن، ڪوبه ولايتي ڪپڙو نه پائين، پر پنهنجي ملڪ جو ٺهيل ڪپڙو ڪم آڻين. ڳوٺن ۾ مسلمان توڙي هندو متفق ٿي رهن ۽ ڪوبه فتنو فساد نه ڪن“ هن مان صاف ظاهر آهي ته پاڻ هندو مسلم اتحاد قائم ڪري، پنهنجي جماعت مان معاشرتي برايون ڪڍي منجهن احساس بالاتري پيدا ڪري هڪ متحده محاذ ٺاهي، انگريز حڪومت خلاف آزادي جي تحريڪ هلائڻ پئي چاهي. ان ڪري هن ”غازي تحريڪ جو بنياد وجهي، پنهنجن مريدن کي حڪم ڪيو ته، سڀ غازي اچي نالو داخل ڪرائين. سوين سرفروش مريدن، سر سان ڪفن ٻڌي، بنگلي تي اچي گڏ ٿيا، عجيب جوش ۽ جذبي جو نظارو هو. هڪ منڊو مريد، نالو داخل ڪرائڻ آيو. پاڻ کيس چيائون ته ”تون معذور آهين، ڀڄي ڪيئن سگهندين؟“ هن سنڌي سوڍي جواب ڏنو ”قبلا، هت وطن يا مرشد تان سر ڏيڻ جا سودا آهن، ڀڄڻ ڪم ڪانئرن جو آهي، يا وڙهبو يا شهيد ٿيو، ميدان ڇڏي ته ڪو نه ڀڄيو.“
انگريز حڪومت، پير صاحب جي چرپر تي ڪڙي نظر پئي رکي. کين جڏهن غازي تحريڪ جي خبر پئي ته هنن کي باهه وٺي ويئي. حڪومت پير صاحب تي الزام هنيو ته، هو پنهنجن مريدن کي تربيت ڏيئي، حڪومت خلاف اُڀاري رهيو آهي. ان ڪري پير صاحب کي گرفتار ڪيو ويو. بس پوءِ ته وٺ وٺانٿي ويئي. حرن ۽ انگريزن سپاهين جو دوبدو مقابلو ٿيو. ساري سنڌ ۾باهه ٻري ويئي. مارشل لا جاري ٿي ويئي. بيشمار فساد ٿيا. سرڪاري عملدار مئا. ريلون ڪريون، پوليس ٿاڻا سڙيا، دفتر تباهه ٿيا، نوجوان ۽ بهادر سنڌي سوڍن کي سنگينن سان چيريو ويو، ڪن کي لوڙهن ۾ واڙيو ويو،ڪن کي جلاوطن ڪيو ويو ۽ ڪن کي ڪاري پاڻي اماڻيو، ٻڍن ٻارن ۽ عورتن کي قيدڪيو ويو، پير صاحب ۽ انگريزن واري اها جنگ ڪنهن به حالت ۾ ويٽنام ۽ الجزائرجي جنگين کان گهٽ نه هئي. ان جنگ ۾ بمبار هوائي جهاز، ٽئنڪ ۽ توپون استعمال ڪيون ويون ۽ هن ۾ به بمبئي کان جهاز اچي سنڌ تي بمباري ڪندا هئا، پر پير صاب ۽ سندس جماعت هڪ انچ به پوئتي نه هٽي. آخر انگريز حڪومت کيس ڦاسي ڏيڻ جو فيصلو ڪيو. ڦاسي جو ٻڌي پير صاحب کي ڪوبه رنج يا پڇتاءُ نه ٿيو. پر پاڻ خوش ٿيندي چيائون ته، ”حق جي راهه ۾ شهادت حاصل ڪرڻ، منجهن ابن ڏاڏن جي سنت آهي. اسان جنهن شيءِ کي حق سمجهون ٿا، ان لاءِ ڦاسي تي چڙهڻ اسان لاءِ عبادت آهي، اسان غلام ٿيڻ لاءِ نه، پر غلامي جي زنجيرن کي ٽوڙڻ پنهنجو مقصد حيات سمجهون ٿا“. آخر پاڻ 20 مارچ 1943ع تي صبح جو 8 بجي سر ڏيئي سرها ٿيا.
پير صاحب تحريڪ آزادي جي عظيم شهسوار هئا، کين مڪمل يقين هو ته، سندن قائم ڪيل هلچل ضرور ڪامياب ٿيندي، غازي تحريڪ وقت، هڪ فقير کانئن پڇيو ته .قبلا“ انگريزن کي تڙي ڪڍڻ ۾ ڪيئن ڪامياب ٿيو؟“ ته پاڻ چيائون ”انشاء الله توهان ۽ اسان مان، جيڪي جيئرا هوندا، سي پاڻهي ئي رنگ ڏسندا“ ۽ هي تاريخي حقيقت آهي ته انگريزن کي ڀڄايو سنڌ جي هن مجاهد ۽ سنڌي سوڍن!
پير صاحب نهايت سادا ۽ شريف انسان هئا، تڪبر ۽ وڏائي کان پري هئا، پنهنجي ماني پاڻ پچائيندا هئا، پنهنجن فقيرن سان گڏجي رواجي ڪم به ڪندا هئا، پرتڏهن به خوددار ۽ عزت نفس جا مالڪ هئا.هڪ آفيسر کانئس پڇيو ته اوهان سرڪار ۽ سرڪاري ڪاموري جي عزت ڇو نٿا ڪريو؟“ تڏهن چيائون ته ”عام هلت چلت اطوار ڏسڻ کانپوءِ، جڏهن اوهان جي عزت ڪرڻ جو رڳو خيال اچي ٿو ته، مون کي نسل ۾ شڪ پوي ٿو ته آئون حسيني آهيان.“
پيارا ٻارو! 1942ع جي ڳالهه آهي ته هندستان جي هڪ نجوميءَ پيشنگوئي ڪئي ته: ”سنڌ ۾ هڪ مسلمان پيدا ٿيندو، جيڪو سنڌ جي حڪومت انگريزن کان کسيندو.“ بس سائين پوءِ ته انگريزن کي اچي ڦڙڪڻيءَ ورتو، سو سنڌ جي مرد مجاهد سورهيه بادشاهه پير سيد صبغت الله شاهه ثانيءَ کي پاڻ وٽ ملاقات جي بهاني ڪراچيءَ ۾ گهرائي، کڻي نظربند ڪيو. پوءِ ته ٻارو باهه ٻري ويئي، وٺ وٺان شروع ٿي ويئي. جهر جهنگ ويڙهه شروع ٿي ويئي. بارود جي باهه ۾، سنگينن سان ۽ ڦاهيءَ جي ڦندن ۾ سنڌين کي لٽڪائي کين غلاميءَ طرف ڌڪڻ شروع ڪيو ويو. ساريءَ سنڌ ۾ ويل ٻري ويو. بيشمار فساد ٿيا. سرڪاري عملدارن تي خوني حملا ٿيا. ريلون ڪريون، پوليس ٿاڻا سڙيا، سرڪاري عمارتون ڀسم ٿيون. نوجوانن ۽ بهادرن کي سنگينن سان ماريو ويو. ڪن کي قيد ڪيو ويو ۽ ڪن کي جلاوطن ڪري، ڪاري پاڻي اماڻيو ويو. هڪ طرف سرڪار جا خيرخواهه جاسوس سنڌي حرن هٿان پئي قتل ٿيا ته وري ٻئي طرف حرن خلاف ڪاررواين جي آڙ ۾ انگريزي فوج ڳوٺن جا ڳوٺ جلائي رک ڪري ڇڏيا. حرن ۽ سندن عورتن کي گرفتار ڪري جيلن، لوڙهن ۽ ڪئمپن ۾ بند ڪيو ويو. سندن ملڪيتون ضبط ڪيون ويون، پر هي سنڌي سورهيه انگريزن مان جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ اٽڪيا، ان ڪري حڪومت ”حر ائڪٽ“ پاس ڪيو، ۽ حر ايراضين ۾ 1942ع کان 1944ع تائين لاڳيتا ٻه سال مارشل لا لاڳو ڪري، خاص فوج جا جٿا موڪلي، حرن کي ڪچلڻ جا جتن ڪيا. ان وقت ڏاڍا دلچسپ ۽ مزيدار واقعا به ٿيا. انگريزن وٽ ڇا ڇا نه هو؟ بندوقون، پستول، سرچ لائيٽ، اسٽين گنون، بمبار هوائي جهاز، پر هو هنن بي گهر ۽ بي سرو سامان سنڌي سورهين کان ايترو ته ڊڄندا هئا جو رات جو پنهنجين ٽنگن سان رائلفون ٻڌي سمهندا هئا.
هڪ دفعي جي ڳالهه آهي ته انگريزي فوج رات جو هڪ جاءِ تي رهيل هئي ۽ چوڪيدار کان سواءِ هرڪو ننڊ ۾ هو ته اوچتو ٻوٽن ۾ کڙ کڙ ٿي. قاعدي موجب چوڪيدار چيو ته ڪير آهين؟ پر جواب نه ملڻ ڪري هن فائر ڪيو. فائر جو آواز ٻڌڻ سان ساري فوج جاڳي پيئي ۽ سمجهيائون ته ”حرن حملو ڪيو آهي“ ان ڪري هر ڪنهن خندقن ۾ وڃي بندوقون ڇوڙيون. آخر ڪجهه وقت کان پوءِ آفيسر فائر بند ڪرڻ جو حڪم ڪيو ۽ لائيٽ ۾ هڪ فوجي پيٽ ڀر سرڪندو، کڙکڙ واري جاءِ تي ويو. ڇا ڏسي ته ويچارو گڏهه گولين جو بک لڳو پيو آهي! پوءِ ته ٻارو، انگريزي فوج ڦڪو منهن ڪري،خرچ جو تخمينو ڪرايو ته معلوم ٿين ته هڪ سئو کان مٿي گوليون زيان ٿيون.
سنڌي حرن کي ختم ڪرڻ لاءِ انگريزن فوج ۾ خاص سنڌي خابرو مقرر ڪيا ۽ کين وڏا وڏا انعام ڏيندا هئا، پر حرن، جن ديس جي بقا ۽ آزاديءَ لاءِ سر تريءَ تي رکيا هئا، هر محاذ تي انگريز سامراج سان چوٽون کائيندا رهيا. چون ٿا ته انگريزي فوج کي خبر پيئي ته غلام علي چانگ جي هڪ ٽولي، ريگستان ۾ رهيل آهي. انگريزي فوج هن جو پيڇو ڪري اتي پهتي ۽ سندن چوڌاري مسلح ٿي، فائرنگ شروع ڪئي. هنن به بهادريءَ سان جواب ڏنو، پر سندن اسلحو ختم ٿي ويو. ان حالت ۾ به هو دشمنن آڏو پيش نه پيا، پر لٺيون ۽ ڪهاڙيون کڻي، انگريزي فوج تي اچي ٽٽا. مرندي مري ويا پر دشمنن جي آڏو گيسي نه ڪيائون. هڪ حر علي شير، سيني ۾ 12 گولين کائڻ کان پوءِ به انگريزي فوج تي حملو ڪندو رهيو ۽ ڪيترن ئي انگريز سپاهين کي ماري پوءِ دم ڏنائين.
هيءَ تحريڪ اصل ۾ آزاديءَ جي تحريڪ هئي، جنهن ۾ ٻڍن، ٻارن، زالن ۽ جوانن ڀرپور حصو ورتو. گولين جي برسات، هوائي جهازن جي بمباري، چغلن ۽ ديس دشمنن جي جاسوسيءَ ۽ انگريزن جي سختي به هنن جي عزم ۽ اٽل ارادي ۾ ذري برابر به لچڪ نه آندي، ان ڪري هو (انگريز) پنهنجي حڪومت نه بچائي سگهيا. اهي ئي مانجهي مرد هئا، جن انگريزن جي حڪومت جون پاڙون کوکليون ڪري ڇڏيون ۽ هنن کي آخر هتان وڃڻو پيو.