سونو ماڻهو سوني وادي
سونو ماڻهو: هيءَ تن ڏينهن جي ڳالهه آهي، جڏهن سنڌ جي مرزا شاهه حسن ارغون حڪومت ڪندو هو. هن ٻڌو ته هڪ کوهه ۾ هڪ سونو ماڻهو آهي. ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ ان کوهه جي ڀرسان هڪ ٻيو کوهه کوٽائي نار چڙهي انهيءَ جو پاڻي ڪڍيائون.
کوهه خالي ٿيڻ تي اهو سونو ماڻهو انهيءَ مان اڏامي وڃي پاڻي سان ڀريل نئين کوهه ۾ پيو. جيتوڻيڪ ڪئين دفعا، هن ۽ هُن کوهه کي پاڻي کان خالي ڪيائون پر اهو سونو ماڻهو اڏامي ڀريل کوهه ۾ وڃي پوندو هو. آخر تنگ ٿي شاهه حسن کوهه کي پورائي ڇڏيو. چون ٿا ته ڪڇ جي راءِ ”* کي بن ڦل“ جي ڏينهن ۾ هڪ ٻوٽين جي خاصيت جو واقف جوڳي، هڪ اهڙي ٻوٽي جي ڳولا ۾ هو، جنهن کي جيڪڏهن پاڙان پٽي، باهه جي مچ ۾ کڻي ڪنهن ماڻهو سان گڏ ڦٽو ڪبو ته اهو ماڻهو سونو ٿي پوندو ۽ هنجو جيڪو به عضوو وڍبو ته انهيءَ جي جاءِ تي هڪ ٻيو نئون عضوو پيدا ٿيندو. اتفاقاً هڪ ڏينهن هيءَ جوڳي جو هڪ ڌڻ وٽان لنگهڻ ٿيو، جنهنجي هڪ ٻڪري جو وات ڳاڙهو هو. انهيءَ ٻڪري جي پويان گهمي، اها ٻوٽي لهي، پاڙان پٽي، ڌنار کي چيائين ته، باهه جي پوڄا جو ارادو اٿم، اچ ته گڏجي پوڄا ڪريون، تنهن تي ٻنهي ڄڻن گڏجي، ڪکن ڪنڊن جو ڍير ڪري، اها ٻوٽي به انهيءَ ۾ وجهي باهه ٻاري. جوڳي ٻڪرار کي چيو ته: اڳتي وڌ، باهه جو طواف ڪريون“ خوش نصيب ٻڪرار جي دل ۾ ڊپ پيدا ٿيو، تنهن جوڳي کي اڳ ۾ ڪيو هنکي جوڳي جي هلت مان معلوم ٿيو ته هو کيس باهه ۾ اڇلائيندو، سو اڳرائي ڪري، هنکي باهه ۾ ڌڪو ڏيئي پاڻ ڀڄي ويو. ٻئي ڏينهن ٻڪرار حالت معلوم ڪرڻ لاءِ انهيءَ رک جي ڍير تي آيو ته ڏٺائين ته جوڳي جا سڀ عضوا سونا ٿيا پيا هئا هن هڪ عضوو ڪپي، باقي کي زمين ۾ پوري، شهر ڏانهن هليو ويو، ٻئي ڏينهن عضوي کي ڪڍڻ لاءِ آيو ته اڳيون عضوو بحال ۽ سالم ڏٺائين اهڙي ريت ڪيترائي دفعا، جيڪو عضوو ڪپيندو رهيو سو وري ٻئي ڏينهن صحيح سالم ڏسندو رهيو. آخر جڏهن کيس ڍؤ ٿيو ۽ انهيءَ حالت ظاهرٿيڻ کان پوءِ سندس دل ۾ خوف پيدا ٿيو، تڏهن هن عجائب جو حال وڃي. لاکي“ کي سليائين، جنهن اتي وڃي ان سوني ماڻهو کي پاڻ سان کڻي آيو ۽ اهڙي طرح ڪپي، ڏاڍو فائدو حاصل ڪيائين ۽ ايتري ته دولت حاصل ڪيائين جو هڪ لک 25 هزار روپيا روزانو فقيرن سان حوالي ڪندو هيو. مرڻ وقت هن غريبن جي ڀلي جي دعا گهري. هن چاهيو ٿي ته دولت ڪنهن ٻئي کي نه ملي ۽ هن اهو سونو ماڻهو درياهه ۾ کڻي اڇلايائين. هن سوني بت کي تاريخ ۾ ”طولا پرسد“ سڏيو وڃي ٿو.
(2) سوني واري: ٻارؤ، اوهان سڪندر مقدوني تاريخ ۾ پڙهيو هوندو. هن سنڌ تي ڪاهه ڪرڻ کان اڳ، اتان جي زرخيزي ۽ دولت جي گهڻي هاڪ بابت هڪ ڪاميٽي ”هيروسپھ سالار“ جي قيادت هيٺ جوڙي هئي. هن جيڪا رپورٽ لکي ان ۾ لکي ٿو ته ”سنڌ جي درياهه ۾ سون جون ڪڻيون موجود آهن. سنڌ جي اتر ۽ اولهه واري حصي ۾ ٻي، هڪ خاص قسم جون ڪوليون آهن. جيڪي لومڙ جي قد جيتريون آهن. اهي پنهنجي ٻرن ۾ واريءَ مان سون گڏ ڪنديون آهن. سنڌ جا ماڻهو ڪتن رستي انهن ماڪوڙين کي ڀڄائي، سندن ٻرن مان به سون هٿ ڪندا آهن. ان کانسواءِ ”سنڌو درياءَ“ جي واريءَ مان به سون لڀي ٿو. هت هڪ خاص ذات ”ڌوڙ ڌيا“ آهي، جيڪا مٽي کي پاڻي ۾ پسائي، ان مان سون ڳوليندي آهي.“
ٻارو، هن وقت به اسانجي سونهاري ”سنڌو“ مان به سون ملي ٿو. 1974ع جي ٻارڻ، بجلي ۽ قدرتي وسيلن جي تڏهوڪي وزير حيات محمد شيرپاؤ بيان ڏنو هو ته ”سنڌوندي جي واري مان سون لڌو آهي. هيلتائين انجي چونڊ ڪيل زرخيز تهن مان ڏهه لک واري جي جزن مان 15 جزا سون جا لڌا آهن. اهڙي ريت 15% سيڪڙو سون لڌو آهي. جن پنجن جماعتن انهن علائقن جو جائزو ورتو تن اڳ ۾ به 41 تولا سون لڌو.“