جهنگ سان وير
چندر گپت جي ڏينهن ۾ سنڌ صنعتي، حرفتي ۽ تعليمي لحاظ کان وڏي ترقي ڪئي. ڪاريگرن، مزدورن ۽ پورهيتن کي چڱيون اجرتون ملنديون هيون. ڪو به فرد غريب ۽ بيروزگار نه هو. هن جي دور ۾ تعليم ۽ صحت لاءِ وڏا اسڪول ۽ مڪتب هئا، جتي طب، سياست، فلسفي ۽ ٻين علمن ۽ فنن جي تعليم ڏني ويندي هئي. تعليم جو معيار ايڏو ته بلند هو جو هڪڙي ماڻهو کي ڪيترن ئي علمن جي تربيت وٺڻي پوندي هئي. ان وقت جو هڪ سنڌي شاگرد نالي چانڪيا ننڍپڻ کان ئي وٺي هوشيار ۽ علم جو شوقين هو. هو ڌن جو پڪو ۽ ارادي جو مضبوط هو. پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿيڻ لاءِ، هن هر قسم جي تڪليف کي منهن ڏيڻ لاءِ وڏي دل سان مقابلو ڪيو.
هڪ دفعي جي ڳالهه آهي ته چانڪيا علم پرائڻ کان پوءِ هڪ گهاٽي جهنگ مان لانگهائو ٿيو. واٽ ويندي ڀُرٽ جا خاردار ٻوٽا، هر هر سندس پيرن کي وڪوڙي ٿي ويا. هن وڏي ڪوشش ڪئي پر ڪنڊن کان جند ڇڏائي نه سگهيو. آخر هڪ ڏينهن بيهي، جهنگ ڏانهن منهن ڪري وڏي واڪي چوڻ لڳوته ”آءٌ چانڪيا آهيان، تون هن وقت مونکي تنگ ڪرين ٿو، پر ڪو وقت اهڙو به ايندو جو آءٌ ڪنهن وڏي عهدي تي پهچي تنهنجي خبر وٺندس.“ ڪجهه وقت کانپوءِ چانڪيا چندر گپت جي حڪومت ۾ وڏي عهدي تي پهتو. هڪ دفعي کيس جهنگ وارو واقعو ياد آيو. هن ماڻهن کي حڪم ڪيو ته خاص ضرورت کان وڌيڪ هرڪو پنهنجي گهر ۾ کير جي بچت ڪري ان مان ڏهي ڄمائي رکي. ماڻهن حڪم جو پوئيواري ڪئي ۽ ٿورن ڏينهن ۾ گڏ ڪيل ڏهي جو ڪافي ذخيرو موجود ٿي ويو، جيڪو گهڻي وقت رکڻ ڪري ڦٽي ڌپ ڪري ويو. جڏهن اهو سارو جتان ڪٿان ميڙي چانڪيه وٽ پيش ڪيو ويو، تڏهن هن حڪم ڏنو ته اهو سڄو ذخيرو جهنگ ۾ هاريو وڃي. ڦٽل ڏهي جو اهو ذخيرو جنهن ۾ تيزابي مادو پئدا ٿي چڪو هو، جڏهن جهنگ جي وڻن ۽ ٻوٽن جي پاڙن ۾ پهتو ته سڄو جهنگ سڙي ميدان ٿي ويو. هن ميدان تي پوءِ ”پاڻيپٽ“ نالو پيو. جنهن تاريخ ۾ اهم حيثيت حاصل ڪئي. هن ميدان تي ٽي وڏيون جنگيون لڙيون ويون، جن برصغير جي سياست جو رخ ئي بدلائي ڇڏيو ۽ ان رخ بدلائڻ ۾ پنڊت جو ئي بنيادي هٿ هو ۽ معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جو هي پنڊت طب ۽ سائنس جو ڪيڏو نه ڄاڻو هو! ڪنهن شيءِ جي تيزابي اثر جي ايڏي وڏي ڄاڻ رکڻ ڪا معمولي ڳالهه نه آهي.
چانڪيا پنڊت هڪ وڏو عالم به هو، سندس ڪتاب ارٿا شاستر (سياست نامو) هڪ اهڙو ڪتاب آهي، جنهن ۾ سياست، حڪمت، طب، جهاز ساري، ملڪي تاريخ، حڪومتي انتظام، آدمشماري ۽ کاڻين کوٽڻ تي روشني وڌي ويئي آهي.هي ڪتاب افلاطون ۽ ارسطو جي سياسي ۽ سماجي تحريرن جي ڀيٽ ۾ جامع آهي، جنهن ۾ طب ڌاتن ۽ سياست تي به بحث ڪيو ويو آهي. سندس ڪجهه ڳالهيون هيٺ ڏجن ٿيون.
(الف) سياست ۾ اخلاق ڪا به شيءِ نه هوندي آهي تنهن ڪري ڪنهن تي به ڀروسو نه رکيو وڃي. عوام کي تڪليفن ۾ وجهڻ ئي سياست جي خوبي آهي.
(ب) شڪ، ڪوڙ ۽ عياري ملڪي انتظام کي درست رکڻ لاءِ ڪارائتا آهن.
(ث) شاهي درٻارين ۽ عام درٻارين وسيلي ماڻهن جا مقدما ۽ مسئلا ٻڌي انهن تي مِهر جو هٿ ڦيريو وڃي.
سنڌي پنڊت، ماهر طب ۽ سياستدان چانڪيا جو هي ڪتاب 1905ع ۾ پهريون ڀيرو جرمني ۾ ڇپيو.