آزاديءَ جو سورمو
مولانا امروٽي رحه، تحريڪ آزادي ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. هندستان جا وڏا وڏا ليڊر سندس راين ۽ تجويزن جو قدر ڪندا رهيا. ”عدم تعاون“ جي رٿ هن جي ئي ذهن جي پيداوار هئي، جيڪا هن مهاتما گانڌي کي ڏني هئي، جنهن جو مطلب هو ته انگريز سرڪار سان، ڪنهن به قسم جو تعاون نه ڪجي، سرڪاري ملازم انگريزن جي نوڪري ڇڏين، هندستاني فوجي فوج مان نڪري وڃن، ڍلون ڏيندڙ ڍلون نه ڏين، انگريزن کان مليل لقب ۽ خطاب کين واپس ڪجن. هن تجويز کي سڀني ليڊرن قبولي انگريز سرڪار سان ”عدم تعاون“ جي هلچل شروع ڪئي، جنهن ۾ هندستاني عوام ڪافي ڪامياب ٿيو.
1919ع ۾ عثماني خلافت ترڪيءَ جي بقا لاءِ هندستان جي مسلمانن جڏهن ”خلافت هلچل“ شروع ڪئي، تڏهن مولانا امروٽي رحه ڪيترن ئي جلسن ۾ جهاد جو اعلان ڪيو، پاڻ بمبئي، دهلي، علي ڳڙهه ۽ ڪلڪتي تائين هن مقصد لاءِ سفر ڪيائون. ان وقت امروٽ شريف سنڌ جو عظيم سياسي مرڪز بڻجي ويو، جتي ننڍي کنڊ جا سڀ سياسي مسئلا نبيريا ويندا هئا ۽ دنيا جي وڏي سامراجي طاقت کي ختم ڪرڻ لاءِ صلاح مشورا ٿيندا هئا.
عدم تعاون تحريڪ ۽ خلافت هلچل کان پوءِ انگريز خلاف ٽين تحريڪ ”هجرت تحريڪ“ هئي. آزاديءَ جي تاريخ ۾ هن تحريڪ جو ذڪر به لازمي آهي. هجرت تحريڪ به مولانا امروٽي جي ڪوششن جو نتيجو هئي، جنهن موجب هندستاني مسلمان هجرت ڪري افغانستان وڃن ۽ اتان لشڪر تيار ڪري انگريزن سان جنگ جوٽين. ان لاءِ افغانستان جي ان وقت جي حاڪم امير امان الله هندستاني مسلمانن سان واعدو به ڪيو. ان ڪري مولانا صاحب هند سنڌ جو گشت ڪري، هزارين ماڻهن کي افغانستان روانو ڪيو ۽ آخري ٽرين ۾ پاڻ به تيار ٿيو پر عين موقعي تي امير امان الله مسلمانن سان غداريءَ ڪري انگريزن سان ٺاهه ڪيو. هتان جي مهاجرن سان افغانستان ۾ جيڪا بدسلوڪي ڪئي ويئي ۽ کانئن سامان کسي، ڦري بي سرو سامان ڪري واپس موڪليو، ان تي مولانا صاحب کي ڏاڍو ڏک پهتو. اڪثر ڪري هو افغانين جي ان روش تي ارمان ڪندا هئا ۽ کين ڪڏهن ڏک وچان اکين مان ڳوڙها به وهي ويندا هئا. ”هجرت تحريڪ“ برطانوي اقتدار کي نيست ۽ نابود ڪرڻ ۾ وڏو هٿيار ثابت ٿئي ها، جيڪڏهن افغاني مسلمان ان کي غيرن جي چوڻ تي ناڪام نه ڪن ها.
مولانا امروٽي رحه عوامي ۽ سماجي تحريڪن ۾ به خاص حصو ورتو. سماجي خراب ريتن ۽ رسمن جو هو ڪٽر دشمن هو. هنن اجاين رسمن سنڌين کي سست، ڪاهل، روڳي، هيڻو ۽ مقروض بنائي ڇڏيو هو. هو، هيڻا هر ڪنهن ويهيڻا، بڻجي چڪا هئا. انگريزن جي سکڻي رعب ۽ مجاورن جي مڪارانه چالن کين هر طرح ناس ڪري ڇڏيوهو. ان ڪري مولانا سنڌين مان اجايون رسمون ۽ رواج ڪڍي کين غيرت ۽ قومي شعور، سماجي تعليم ۽ سياسي سجاڳي جو درس ڏنو. کين چست ۽ چالاڪ بڻايو. منجهن خودداري جو احساس ۽ پاڻ سڃاڻڻ جو لاڙو پيدا ڪيو. احساس برتري ۽ احساس خود شناسيءَ جا جذبا پيدا ڪيا. چوندو هو ته: ”اٻوجهه سنڌي مسلمانن کي گهران مانيءَ کارائي کين موحد بڻائجي.“ ڇو ته ٻارو، توحيد ئي هر سماجي برائي جي پاڙ پٽي ٿي. سنڌين کي بدعت ۽ پير پرستي ئي نيست ۽ نابود ڪيو آهي. ان ڪري ئي سندن عمل هو ته سنڌي مسلمانن کي بدعت ۽ پير پرستي کان بچائي ڀٽڪيل انسانن کي سنئين راهه ڏيکارجي.
مولانا صاحب جي انهن ڪوششن ۽ آزاديءَ جي تحريڪن ۾ حصي وٺڻ ڪري انگريز سرڪار سندس زبردست مخالفت ڪئي ۽ هو ڪيترائي ڀيرا جيلن ۾ به ويو، پر هي سنڌي مسلمانن جو سچو هڏ ڏوکي، شمع آزادي جو پروانو ۽ توحيدي پتنگ هر پل سامراج سان وڙهندو رهيو ۽ برطانوي آمريت کي ختم ڪري دم ڏنائين.
قوم جي اهڙن سورهيه ماڻهن جي زندگيءَ جو هر ورق اسان لاءِ سبق ڏيندڙ به آهي ته پيروي لائق به آهي. آزادي جي نعمت جو قدر به تڏهن ٿيندو، جڏهن ساڻيهه جي انهن سپوتن جا ڪارناما پڙهنداسون.