سکر جو سورمو
انگريزن گذريل صديءَ ۾ سنڌ فتح ڪري ان کي به پنهنجي هندستاني راڄ ۾ شامل ڪري ڇڏيو. تيرهن- چوڏهن سال پوءِ هندستان جي ماڻهن پنهنجي ديس کي آزاد ڪرڻ لاءِ هڪ زبردست انقلاب برپا ڪيو. بدقسمتيءَ سان اهو انقلاب ناڪام ٿيو ۽ انگريز هڪ سئو سالن لاءِ مضبوط ٿي هندستان تي حڪم هلائڻ لڳا. سنڌي ماڻهن به پنهنجي حال سارو، ان انقلاب ۾ حصو ورتو پر جڏهن هيءَ بغاوت پوري ٿي، تڏهن ڪيئي سورما جن ۾ هندو به هئا ته مسلمان به، ڦاهيءَ جي ڦندي تي چڙهي ويا.
ويهين صديءَ جي ايندي ئي ننڍي کنڊ جي ماڻهن ۾ سياسي سجاڳيءَ جي هڪ لهر ڊوڙي ويئي. هر طرف حقن جي حاصلات ۽ ڌارين حاڪمن کي ڪڍڻ جو نعرو بلند ٿيو. ان جدوجهد ۾ ڪيئي اختلاف اڀريا، معرڪا ٿيا، مخالفتون ٿيون، گروپ ٺهيا ۽ علحدگيون پيدا ٿيون. آخر ۾ ننڍي کنڊ جي سياست جا ٽي رجحان ڏٺا ويا. مسلم ليگ، جنهن مذهب جي بنياد تي پاڪستان جي گهر ڪئي. ڪانگريس جنهن مغربي طرز جي حڪمراني ۽ سرشتي تحت ملڪ وٺڻ ٿي چاهيو ۽ ٽيون ٽولو هو انقلابين جو جن مڪمل ۽ ريٽي انقلاب ذريعي انگريزن کي هندستان مان ڪڍڻ ٿي چاهيو. هن آخري ٽولي ۾ ڀڳت سنگهه ۽ سندس ساٿي هئا.
سنڌ جيئن ته هندستان جو هڪ حصو هئي، ان ڪري ملڪ ۾ ايندڙ هر تبديليءَ جو مٿس اثر پوڻ لازمي هو. ڀڃ ڊاهه، لٽ مار، قتل، خونريزي ۽ تشدد ذريعي مڪمل انقلاب جي حامين جو سنڌ تي به زبردست اثر پيو. هتي به ڪجهه نوجوان اهڙا هئا، جن ڳالهين ۽ امن ڀري تبديليءَ کي بيڪار سمجهي، انقلاب جي راهه کي بهتر ٿي سمجهيو. اهڙن انقلابين ۾ ”هيمون ڪالاڻي“ جو نالو سرفهرست آهي.
1942ع جو زمانو هو. ساري هندستان تي انگريزن جو قبضو هو. ٻڪر ٻوساٽ جو دور هو. برطانوي ڌارين پاران مڙهيل جاگيرداري نظام، سڀني غريبن جو رت چوسي ڇڏيو هو. مسڪين پورهيتن جي زندگي عذاب ٿي چڪي هئي. ڦرلٽ چوٽ چڙهيل هئي. سڄي ننڍي کنڊ تي انگرين جي حڪومت هئي. محب وطن۽ آزادي جي پتنگن کي، چونڊي ماريو ٿي ويو . برصغير جي ساري ملڪيت کڄي برطانيا وڃڻ لڳي ۽ هتان جو عوام ڏينهون ڏينهن ويو بکن ۾ ڳرندو ۽ جهرندو . اها حالت ڏسي سنڌ ۾ حر تحريڪ شروع ٿي ۽ وچ هندستان ۾ مهاتما گانڌي ”هندستان خالي ڪريو“ جو نعرو هنيو. ان وقت ماڻهن جي دلين ۾، انگريزن خلاف نفرت جا آڙاهه پئي ٻريا. ان ڪري هندستان جي آزادي لاءَ هرڪو هن نعري کي لبيڪ چوندو، اڳتي وڌيو. هن نعري جو پڙاڏو، سکر جي هڪ نوجوان جي ڪن تي به پيو هو. ڳڀرو هو، الهڙ هو، نئون رت هوس. هن چاهيو ٿي ته هي ظالم جنهن اسان جي ڌرتي تي، رت جي راند کيڏي آهي ترت ختم ٿئي. هن جو نالو راهي هيمن هو، پر پيار مان کيس هيمون چوندا هئا. هو 11 مارچ 1934 ع ۾ پراڻي سکر ۾ ڄائو. سندس پيءُ پيسو مل ٺيڪيداري ڪندو هو. هو ان وقت مئٽرڪ جو شاگرد هو منجهس سياسي ڄاڻ ۽ قومي شعور هو، آزادي جي تڙپ ۽ ولولو هو. سندس ڄاڻ سڃاڻ اهڙن ماڻهن سان هئي، جيڪي آزادي جي راهه جا پانڌيئڙا هئا. 23 آڪٽوبر جي رات هئي، جڏهن هنن کي خبر پيئي ته فوجين سان ڀريل، هڪ اسپيشل ٽرين اچي پئي، جيڪا سکر مان ٿيندي ۽ لازمن اهي فوجي، ديس جي آزادي جي شمع تان، پتنگ وانگر سر ڏيندڙن لاءِ، اجل جو سبب بڻبا. هنن گڏجي، فوجي ٽرين کي ختم ڪرڻ لاءِ، سر تري تي رکي، ريل جي پٽڙيءَ کي اکيڙڻ جو ڪم شروع ڪيو.عين ان وقت، کيس هڪ سپاهي فيروز خانپڪڙي ورتو ۽ سندس ٻيا به ساٿي ڀڄي ويا. هيمون کي جيل ۾ وجهي، مٿس تشدد ڪيو ويو هن کي سخت سردي ۾ برف جي بلاڪن تي 22 ڏينهن لاڳيتو اگهاڙو سمهاريو ويو، ڦٽڪا هنيا ويا، لوهه جي تتل سيخن سان ڏنڀ ڏنا ويا، پر هن ڪجهه نه سليو. آخر کيس ڪورٽ مارشل ڪيو ويو.جتي هڪ دفعي چيو هئائين ته ”مون ريلوي لائين، ان لاءِ اکيڙي ٿي ته، فرنگين جي ٽرين کي، ناس ڪريان پر بدقسمتي جو ان ۾ ناڪامياب ٿيس“ اهو اقراري بيان سندس جرئت ۽ همت جي نمائندگي ڪري ٿو. ٽي سال ستائين ڪيس هليو ۽ آخر کيس ڦاسيءَ جي سزا ڏني ويئي، جيڪا دنيا جي تاريخ ۾، هڪ نابالغ ٻار کي، پهرين سزا هئي. موت جي سزا منظور ٿيڻ کان پوءِ هيمون جي وڪيل، پيرزادي عبدالستار، سندس مامي کي موڪليو ته هو، هيمون جي هٿ اکرن سان، معافي نامي تي صحيح وٺي اچي ته کيس معافي ملندي. پر هن چيو ته ”ڦاسي جو ڊپ ڪانئرن کي ٿيندو آهي، جيڪي پنهنجو ضمير چانديءَ جي چند سڪن تي وڪڻي ڇڏيندا آهن. موت جو نالو وٺي، مون کي ڊيڄارڻ جي ڪوشش نه ڪريو. معافي ان لاءِ وٺان ته مون پنهنجي ڪارڪردگي تي پڇتايو هجي، پر ائين نه آهي. مون کي پنهنجي ڪئي تي فخر آهي، ناز آهي. جيئرو رهيس ته اهڙا ڏوهه وري ڪندس. فرنگين کان معافي گهرڻ تي، ڌرتي جي آزادي وارو موت هزار درجا بهتر آهي. موت کان گيدي ڊڄندا آهن. پر وطن جا سپاهي، سوري کي سينگار سمجهندا آهن ۽ رت کي سهاڳ جي ميندي جو رتبو ڏيئي سيني سان لائيندا آهن.“ جڏهن ساڻس ماءُ ملڻ آئي ۽ ان به کيس معافي وٺڻ لاءِ چيو. انکي جواب ڏنائين ته ”تون منهنجي ماءُ آهين ۽ مون کي سڄي دنيا کان پياري آهين پر منهنجي هڪ ٻي به ماءُ آهي،جنهن جو درجو ۽ مرتبو تو کان به اُتاهون آهي. اها آهي هن ننڍي کنڊ جي ڌرتي. مان، ان سنڌين جي ڌرتي ماتا تان صدقو ٿو ٿيان. دعا ڪجائين“ هيمون جي انهيءَ جذبي ۽ حب الوطنيءَ جي لڳاءُ، دشمنن کي به ڏڪائي ڇڏيو. چون ٿا ته هو جيل ۾ نهايت خوش رهندو هو ۽ پنهنجن ڏورن تي هٿ هڻي چوندو هو ته ”هنن بازن کان ڪم وٺڻو آهي ۽ انگريزن کي ملڪ مان ڀڄائڻو آهي“ هو چوندو هو ته ”جڏهن مان آزاد ٿيندس ته ان کان به وڌيڪ ڪم ڪندس ۽ ايستائين ڪندو رهندس، جيستائين انگريزن ملڪ نٿو ڇڏي“ هو دوستن کي چوندو هو ته ”هو موت جي ڪري لڄي نه ٿيندو پر هڪ بهادر جي موت مرندو“ ۽ ٿيو به ئين! هن 21 جنوري 1943ع جي صبح جو سوريءَ کي چمي ڏيئي، آزادي حور مٿان سر قربان ڪيو. اهوئي زمانو هو جو انگريزن سنڌ جي هڪ ٻئي مٿير مڙس پير صاحب پاڳاري کي پڻ شهيد ڪري ڇڏيو هو. اڄ انگريز ۽ نادري قهر ڪندڙ حڪمران ته خاڪ ٿي ويا آهن پر هيمون ڪالاڻي اسان جي تاريخ ۾ هميشه هميشه لاءِ امر ٿي چڪو آهي. تازو سندس ٻڍڙي ماءُ کي هندستان ۾ اعزازن ۽ انعامن سان نوازيو ويو آهي ۽ سندس نالي ۾ ڪو يادگار ٺاهڻ جو پڻ فيصلو ڪيو ويو آهي.
هيمون اسان جي تاريخ جو عظيم ڪردار آهي. اهڙي سورهيائي، ثابت قدمي ۽ سرفروشيءَ جو مثال دنيا جي تاريخ ۾ نٿو ملي جو هڪ معصوم ٻار دار کي چميو هجي. اسين کوسي سچ چيو آهي ته ”هيمون جو موت هڪ بهادر جو موت آهي، جيڪو ميٽاجڻ ۽ ميسارجڻ جو نه آهي.“