ٺاروشاه ۾ انگريزن جو دؤر
پاڻ مٿي ٺاروشاه اتهاس جي آئيني ۾ لکي آيا آهيون ته هي شهر اتهاس جي لحاظ کان 2 کان 3 هزارن سالن تي ٻڌل آهي پر جيئن ته ان وقت جو ڪوبه رڪارڊ نه ملي سگهيو آهي، تنهن ڪري سڀ ڳالهيون ڄڻ ڏند ڪٿائن جو حصو ٿي ويون آهن. 1843ع کان سنڌ ۾ شروع ٿيندڙ برٽش راڄ کانپوءِ ٺاروشاه جي تاريخي اهميت کي نظر ۾ رکندي، هن شهر کي باقاعده طور رڪارڊ جو حصو بڻايو ويو. انگريزن هن شهر جي اهميت کي سمجهندي نه فقط هن کي ريل جي لائين وسيلي پوري ملڪ سان ڳنڍي ڇڏيو پر هڪ عاليشان جنڪشن به قائم ڪيو، انهيءَ کانسواءِ 1944ع ٺاروشاه جي تاريخ ۾ اهو سال يادگار آهي جڏهن ساهتي پرڳڻي مان هن شهر کي اهو اعزاز مليو ته هن ۾ بجلي جو جنريشن پلانٽ قائم ٿيو. اهي ٺاروشاه جا سونا سال هئا، جڏهن مورو. نوشهرو، ڪنڊيارو، ڀريا، درٻيلي ۽ ٻين ڪيترن ئي شهر کي هتان بجلي فراهم ڪئي ويندي هئي.
انگريزن جي ئي دؤر ۾ ٺاروشاه ۾ ميونسپل ڪاميٽيءَ جو وجود عمل ۾ آندو ويو، بعد ۾ شهر کي سٽي سروي قرار ڏنو ويو. ٻي اهم ڳالهه ته انگريزن، نوشهروفيروز سب ڊويزن جي ڊپٽي ڪليڪٽر جي رهائشگاهه هن شهر ۾ ٺهرائي. ٺاروشاه ۾ ڪجهه وقت لاءِ هڪ ائڊمنسٽريٽر پڻ مقرر ڪيو ويو، جيڪو روينيو وصول ڪندو هو ۽ ان جو عهدو مختيارڪار جي برابر هو. 1861ع ڌاري قائم ڪيل هتان جي ميونسپالٽيءَ لاءِ انگريز مورخ هيوز لکي ٿو ته سن 74_1873ع ۾ ٺاروشاه جي آمدني 2194 روپيه جڏهن ته خرچ 2185 آهي. 1875ع ۾ ٺاروشاه کي سٽي سروي جي حيثيت ڏني وئي. سٽي سروي ۾ گهرن جي رجسٽريشن، نمبرنگ ۽ پلاٽنگ ڪئي ويندي آهي. هي اهو زمانو هو جڏهن ڪراچي کانسواءِ باقي سڄي سنڌ ۾ ٽن شهرن: ميرپور خاص، جيڪب آباد ۽ جيمس آباد جي حيثيت سٽي سروي واري هئي. سٽي سروي ۾ زمين جو فارم 7 ۽ گهر جو فارم 2 هوندو آهي.
برٽش راڄ ۾ ئي هتي 1895ع ۾ اينگلو ورنيڪيولر اسڪول جو وجود وڌو ويو. جيڪو اڳتي هلي 1924ع ۾ هاءِ اسڪول جي درجي تي پهتو. انهيءَ ڏس ۾ خانبهادر ايس ڊي ڪانٽريڪٽر جو نالو اتهاس ۾ ملي ٿو. جنهن صاحب جي ڪوششن سان ٺاروشاه ۾ هاءِ اسڪول قائم ٿيو. هاءِ اسڪول قائم ٿيڻ جي ساڳي سال يعني 1924ع ۾ ئي هن شهر جا ڀاڳ ڀلا جو نياڻين جي تعليم لاءِ مڊل اسڪول شروع ٿيو. اهو انگريزن جو ئي دؤر هو جڏهن 1933ع ۾ هتي شاندار اسپتال جي شروعات ٿي. ان زماني ۾ هن اسپتال جو شمار ساهتي پرڳڻي جي سڀ کان وڏي اسپتال جي ٿيندو هو. 1932ع جو سال ٺاروشاه لاءِ انتهائي سعد هو، جڏهن ريلوي لائين ذريعي هن شهر کي سڄي ملڪ تائين رسائي ملي، ٺاروشاه جو اهو دؤر نارنگين جي واپار جي انتهائي چوٽ جو هو. ريلوي جي پٽڙي وڇائڻ کانپوءِ انگريزن هن شهر جي واپاري حيثيت کي محسوس ڪندي هتي هڪ جنڪشن قائم ڪيو. جنڪشن مان مطلب اها اسٽيشن هوندي آهي، جتان هڪ کان وڌيڪ ريلوي جو لائينون ڪراس ڪن. مطلب ته انگريزن جي دؤر ۾ هن شهر جي شاندار ترقي ٿي، جنهن جي ڀيٽ ڪنهن به دؤر سان نه ٿي ڪري سگهجي. برٽش راڄ ۾ اهي خاص ڳالهيون هيون، جنهن مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته تڏهن جي حڪمرانن کي هن شهر جي حيثيت جو ڪيترو احساس هو. ان کانسواءِ ڪيتريون ئي ننڍيون وڏيون ڳالهيون آهن، جن کي پاڻ ڪتاب جي ايندڙ بابن ۾ بيان ڪنداسين.