ملڪان ملڪ مشهور ٺاروشاه جي ميندي
ڪو زمانو هو، جڏهن ٺاروشاه جون نارنگيون ڏيهه پرڏيهه ۾ مشهور هيون. پري پري تائين هن شهر جي نارنگين جو نه صرف ذڪر هلندو هيو پر شوق سان کايون پڻ وينديون هيون. زمانو بدليو شهر جي چوطرف موجود نارنگين جا باغ آبادي ۾ بدلجي ويا ۽ ٺاروشاه جون نارنگيون ”اهي وڻ ئي ويا ته وٿاڻ به ويا.“ جي مصداق ٿي ويون. نارنگين جي هيڏي ساري واپار کي آباد ڪرڻ ۾ به انساني هٿ هو ته برباد به ماڻهن جي ئي هٿان ٿي ويون. ان هوندي، انسانن جي ان تباهيءَ ۽ تعميري ڪارروائيءَ ۾ قدرت پنهنجو ڪم ڪندي رهي ٿي. ڪالهه جتي هن شهر جون نارنگيون مشهور هيو اتي اڄ هن شهر جي ڀاڳ جا هٿ مينديءَ سان رڱيل آهن. ڪير يقين ڪندو ته آباديءَ جي لحاظ کان ملڪ جو هي ننڍڙو شهر مينديءَ جي ڪل پيداوار ۾ 60 سيڪڙو حصو رکي ٿو. شهر جي آس پاس ۾ هزارين ايڪڙن تي مينديءَ جا سدا ساوا سرسبز کيت موجود آهن. جيڪي نه صرف هتان جي ماڻهن جي محنت جي عظمت کي ظاهر ڪن ٿا پر ساڳي وقت اهو پڻ ٻڌائين ٿا ته ٺاروشاه واسي صدين کان وٺي محنت جي روزي ڪمائڻ جا ڪوڏيا آهن. هڪ طرف ته هزارين ايڪڙن تي بيٺل فصل، اها شاهدي ڏين ٿا ته سنڌي ماڻهو ڪنهن به صورت زراعت ۾ ڪنهن کان پوئتي نه آهن ته ٻئي پاسي رڳو ٺاروشاه جي حدن ۾ هڪ محتاط اندازي مطابق 50 کان وڌيڪ ميندي پيهڻ جا ڪارخانا ۽ ڀرپاسي 150 ڪارخانا، اها ڳالهه دنيا کي سمجهائن ٿا ته سنڌ جا ماڻهو زراعت کي صنعت ۾ به تبديل ڪرڻ جو هنر به رکن ٿا. ٺاروشاه جي ميندي نه فقط سنڌ، پاڪستان جي منڊين ۾ وڪرو ٿي اتان جي ماڻهن جي ضرورتن کي پورو ڪري ٿي پر شارجه، ابوظهبي، دبئي، سعودي عرب يورپ جي ڪيترن ملڪن سميت آمريڪا جي منڊين تائين به رسائي حاصل ڪري چڪي آهي. پاڪستان جي پاڙيسري ملڪن ايران، ڀارت، افغانستان ۽ وچ ايشيا جو رياستن ۾ سنڌ جي مينديءَ جي تمام گهڻي طلب آهي. ۽ جڏهن مان سنڌ جي مينديءَ جو اصطلاح استعمال ڪريان ٿو ته ان مان منهنجو واضع مطلب ٺاروشاه جي ئي ميندي آهي. هڪ اندازي مطابق ٺاروشاه ۾ روزانه جي بنيادن تي هڪ ڪروڙ روپين جي مينديءَ جو واپار ٿئي ٿو. جنهن جي ڪري توهان کي ٺاروشاه ۾ انفرادي طور تمام گهڻي خوشحالي نظر ايندي. جيڪڏهن پاڻ چئون ته ٺاروشاه هڪ امير شهر آهي ته ان جي امارت پويان ميندي ۽ فقط ميندي نظر ايندي. هڪ اهڙو به وقت هو جڏهن مينديءَ جي حوالي کان ميهڙ سنڌ ۾ وڏو نالو هو پر هاڻي ٺاروشاه ميهڙ کان مينديءَ جي پيداوار ۽ صنعت ۾ تمام گهڻو اڳتي نڪري چڪو آهي. هتان جي هن هيڏي ساري ڪاروبار ۾ هزارين ماڻهن جي روزي آهي. مينديءَ جي پوکائي کان لڻائي، ٽرانسپوٽيشن، ڪارخانن تي ڪم ڪندڙ مزدورن، مسترين جي خوشحالي جي پويان ميندي ئي ڪارفرما نظر ايندي. اسان هتي پنهنجي تاريخي رڪارڊ لاءِ مينديءَ جي ڪجهه وڏن سيٺين جا نالا لکون ٿا. ان اميد سان گڏ ته هنن جو شاندار ڪاروبار اڃا به ترقي ڪندو رهندو.
سيٺ عبدالغني موريو، خان صاحب الهڏنو موريو، سيٺ نواب خان سولنگي، سيٺ عبدالمالڪ ساند، سيٺ شبير احمد خانزاده، سيٺ نور محمد موريو، سيٺ محمد شاڪر، سيٺ نعيم احمد قريشي، سيٺ محمد ابراهيم سيال، سيٺ حاجي رسول بخش ڪولاچي، سيٺ حاجي سونو خان ابڙو، سيٺ ممتاز علي ميمڻ، سيٺ غلام محمد ابڙو، سيٺ ظفر علي عالماڻي، سيٺ محمد يامين ٻٻر، ڊاڪٽر نظير احمد ڀرٽ، سيٺ امير بخش سيال، سيٺ دادلو سهتو، سيٺ پير بخش عالماڻي، سيٺ حاجي اقبال خانزاده، سيٺ حاجي بخشل خان سهتو، سيٺ آبدار خان خانزاده، سيٺ عبدالقيوم خانزاده، سيٺ حاجي الهه رکيو بلادي، سيٺ حاجي خان محمد سيال، سيٺ شير احمد خانزاده، سيٺ محمد نواز موريو، سيٺ حاجي شير محمد کوکر، سيٺ صابر علي عمراڻي، سيٺ خير محمد سومرو، سيٺ محمد ايوب موريو ۽ سيٺ محمد موريل مستوئي