قاضي عبدالرحمان اڄڻ
سنڌ جو وڏو دماغ سمجهيو ويندڙ پير علي محمد شاه راشدي پنهنجي ڪتاب ’اهي ڏينهن اهي شينهن‘ ۾ قاضي عبدالرحمان جو ذڪر هنن لفظن ۾ ڪيو آهي ته ”الوحيد جو نوجوان ايڊيٽر قاضي عبدالرحمان تمام گهڻو هوشيار ۽ ذهين آهي. مان ذاتي طور هن جي قابليت کان متاثر آهيان.“ علي محمد شاه راشدي پاران قاضي صاحب جي تعريف کانپوءِ مان جڏهن پنهنجي ڳوٺ واسيءَ ان عظيم صحافيءَ جي باري ۾ مفصل معلومات حاصل ڪرڻ چاهي ته مونکي استاد حامد خانائيءَ جي ڪتاب ۾ قاضي عبدالرحمان تي هڪ تفصيلي مضمون مليو. جنهن مان ڪجهه اقتباس اوهان سان به ورهائڻ چاهيان ٿو.
”قاضي عبدالرحمان ٺاروشاه جي ڀرسان هڪ ننڍڙي ڳوٺ اڇي مسيت ۾ محمد صديق اڄڻ جي گهر ۾ سن 1898ع ۾ جنم ورتو. پاڻ اڃا ننڍڙو هو ته سندن والد وفات ڪري ويو. سندس والد محمد صديق اڄڻ سيد الهندي شاه درٻيلي واري جو اتاليق هو. انگريزن پاران محمد صديق، سموري ساهتيءَ جو قاضي مقرر ٿيل هو. انهيءَ ڪري سندس خاندان قاضي سڏجڻ ۾ آيو. علمي لحاظ کان به سندن گهراڻو، استاد جي حثيت سان مشهور هو. قاضي صاحب جي تربيت ۽ سنڀال سندس وڏي ڀاءُ ميان عبدالڪبير ڪئي. ابتدائي تعليم درٻيلي، نوشهري فيروز ۽ ڀرين ۾ حاصل ڪيائين. سنڌ مدرسته السلام ڪراچي مان 1914ع ۾ مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪري جهونا ڳڙهه جي مشهور درسگاهه بهاول دين ڪاليج مان بي اي جو امتحان امتيازي نمبرن ۾ پاس ڪيائين. سنڌ مدرسي جي شاگردي واري دؤر ۾ مدرسي مان نڪرندڙ مخزن جي ادارت سنڀاليائين.“
تاريخي انگن اکرن مان معلوم ٿئي ٿو ته قاضي صاحب جي صحافت جي شروعات ان وقت ٿئي ٿي جڏهن پاڻ اڃا 14 سالن جا مس هئا. ايتري ننڍي عمر ۾ ٺاروشاه جو هي بيدار دماغ شخص ايترو ته اهل ٿي ويو جو ٺيڪ 10 سالن کانپوءِ 24 ورهين جي عمر ۾ کيس ’الوحيد‘ جو پهريون ايڊيٽر مقرر ڪيو ويو. هي اها الوحيد اخبار هئي، جنهن لاءِ مولانا محمد علي جوهر جو چوڻ هو ته ”الوحيد معني آَزادي، آزادي معني الوحيد“ ۽ پاڻ اها ڳالهه ڀلي ڀَتِ ڄاڻون ٿا ته الوحيد جي اها سڄي ترقي، هڪ شخص قاضي عبدالرحمان جي ڪري هئي.
سال 1920ع کان قاضي صاحب جي ادارت هيٺ جاري ٿيندڙ هيءَ اخبار سامراج سرڪار جي مٿن تي بم بڻجي وسي رهي هئي. قاضي صاحب جو سڄو ڌيان ’الوحيد‘ ڏانهن هو، آخر انگريز گورنمينٽ مجبور ٿي قاضي صاحب کي ڊپٽي ڪليڪٽر جي آڇ ڪئي، جيڪا هن اهو چئي ٺڪرائي ته ”سنڌ جي فرزندن کي اهڙيون آڇون سچ ۽ حق لکڻ کان نه ٿيون روڪي سگهن!“
پڇاڙيءَ ۾ انگريز سرڪار ٻيو وسيلو نه سمجهندي 1921ع ڌاري هڪ مضمون لکڻ جي ڏوهه ۾ قاضي صاحب کي هڪ سال پورهيي جي سزا ڏني. 1922ع ۾ جيل مان نڪرڻ کانپوءِ نوجوان عبدالرحمان، سنڌ صوبائي ڪانگريس جو جنرل سيڪريٽري، 1924ع ۾ صدر بڻيو. آخر ۾ ڪانگريس سان اختلاف ڪندي، ان کان جدا ٿيو. ساڳي سال پنهنجي جدا اخبار ’مسلم ايڊوڪيٽ‘ جاري ڪيائين انهيءَ نموني قاضي صاحب جي جهدوجهد جاري رهي.
1945ع ۾ قاضي صاحب ٻيهر ’الوحيد‘ جو ايڊيٽر ٿيو، هڪ ڀيرو ٻيهر الوحيد جو جوڀن موٽي آيو. جلد ئي پاڪستان به قائم ٿيو. سنڌ جي گورنر سر غلام حسين هدايت الله کيس سنڌ سرڪار ۾ انفارميشن جو ڊائريڪٽر مقرر ڪيو. جتي به ٻه رسالا هڪ سنڌي ۽ ٻيو انگريزي ۾ جاري ڪندو رهيو.
قاضي عبدالرحمان، ٺاروشاه جو هڪ لائق فرزند نهايت هوشيار، محنتي، پنهنجي سچائي ۽ ايمانداري جي لحاظ کان مشهور 24 جون 1958ع تي اسان کان موڪلائي هڪ اهڙي ملڪ ڏانهن روانو ٿيو جتان ڪير به نه موٽيو آهي. بيشڪ قاضي صاحب عظيم هو ۽ سدائين عظيم رهندو. ٺاروشاه انهيءَ جي شخصيت کي ڪڏهن به وساري نه سگهندو.