ڏِسُ! نؤلکي لَٽجي وئي
’نؤلکي‘ پنهنجي نالي جيان واقعي به نؤلکي هئي. ٺاروشاه جو ساهه ويساهه، ساهتيءَ جي سينڌ، پنهنجي عظمتن جي عروج تي پهتل نؤلکي. جنهن جي اجڙڻ جو داستان به ايترو ئي درد وارو آهي. جيترو هن جي جوڀن جو بيان ولولي وارو هو. نؤلکي، جڏهن محبت ديري ڀرسان ڀوئنرن جي ڳوٺ مان وهي، چنهياڻي ۽ ڊڀري وٽان ڪراس ڪندي ٺاروشاه ڏي رخ رکي پئي ته هن کي مقامي ماڻهو نانگڻ سڏين پيا. ڀلا ڇو نه سڏين؟ هوءَ ڪاريهر نانگ جيان ور وڪڙ کائيندي پئي اچي.
سنڌوءَ جي ڪک مان نڪتل هي ڍورو ايترو ته شاندار هو جو، هن کي ڏسي هڪ ننڍڙي درياه جو گمان ٿيندو هو. هن جي قدامت بابت مان هڪ محتاط اندازو لڳائي، لکي سگهان ٿو ته نؤلکي جو ڍورو سومرن جي شروعاتي دؤر، يعني 1080ع کان سنڌو مان وهي نڪتو هوندو. جيڪو پنهنجي عروج ۽ زوال جي ڪهاڻيءَ کي ساڻ کڻي سن 1933ع ڌاري جڏهن سکر بئراج ٺهي راس ٿيو ۽ ڪم شروع ڪيائين ته پنهنجي موت پاڻ مري ويو.
ڪلهوڙن جي بادشاه ميان نور محمد شاه جي دؤر ۾ هن شاهي ڍوري کي سرڪار پنهنجي تحويل ۾ ورتو. ڀوئنرن کان ٺاروشاه تائين هن جي ٻنهي پاسن کي کاٽيءَ جي ذريعي وڌيڪ ڪشادو بڻايو ويو. ايتري تائين جو جڏهن نؤلکي ٺاروشاه ڪراس ڪري پئي ته شهر کان ڪوهه پري ڀانن جي ڳوٺ ڀرسان هن مان ٽي ڪڙيا ڪڍيا ويا. جيڪي مراد واهه، فيروز واهه ۽ باغ واهه جي نالي سان مشهور ٿيا.
ڪلهوڙن کان پوءِ 1783ع ۾ ٽالپرن جو دؤر شروع ٿيو. ميرن جو پس منظر به زرعي هو. انهن به نؤلکي جي ترقي لاءِ جوڳا انتظام ورتا. نؤلکي بابت هتي مان هڪ ڳالهه واضع ڪندو هلان ته نؤلکي جو هي ننڍڙو درياه فقط آبڪلاڻي جي مند ۾ وهندو هو. آبڪلاڻي مان مطلب سنڌو درياه جي پاڻي جو چاڙهه آهي. اهو چاڙهه اڪثر اپريل جي مهيني کان شروع ٿي آڪٽوبر جي شروعات تائين پورو ٿي ويندو هو. اسان وٽ آبڪلاڻيءَ مان گهڻو ڪري ٻوڏ جي معني اخذ ڪئي ويندي آهي، جيڪا غلط سمجهي وڃي.
ٽالپرن جي مياڻي جي ميدان ۾ جنگ هارائڻ کانپوءِ سنڌ مٿان انگريزن جي حڪومت شروع ٿي. انگريز جديد ٽيڪنالاجي سان آراسته هئا. هنن سنڌ جي آبپاشيءَ جي نظام جي هيٺين سطح کان جاچ پڙتال شروع ڪئي. انهيءَ لاءِ ڪئنال ڊپارٽمينٽ جو بنياد وڌو ويو. جنهن کي بعد ۾ پبلڪ ورڪس ڊپارٽمينٽ جو نالو ڏنو ويو. سنڌ جي ماڻهن وٽ ان کاتي کي عرف عام ۾ انجنئيري کاتو ڪري ڪوٺيو ويندو هو. ٺاروشاه سميت سڄي سنڌ ۾ جتي به توهان کي بنگلا ملندا، اهي گهڻو ڪري پبلڪ ورڪس ڊيپارٽيمنٽ جا هوندا. جن تي بعد ۾ اريگيشن کاتي پنهنجو حق جتائي استعمال هيٺ آندو. ها ته، اسان ڳالهه ڪيون پيا، نؤلکي جي ته نؤلکي پنهنجي نانءَ جيان، هر سال رڳو آبڪلاڻي جي مند ۾ سرڪار کي 9 لک ڪمائي ڏيندي هئي. تڏهن جا نو لک هاڻي جا 99 ارب روپيا سمجهيا وڃن. ان هيڏي ساري ڪمائيءَ کي انگريز حڪومت، ڇو وڃايو؟ اهو هڪ سوال آهي. سکر بئراج جي اهميت پنهنجي جاءِ تي پر هن ڍوري کي به ڪنهن طريقي سان برقرار رکي سگهجي پيو. پوءِ پاڻ کي مها عقلمند سمجهڻ وارن انگريزن کان اها غلطي ڪيئن ٿي؟ انهيءَ جو سادو جواب هي آهي ته نؤلکي جي برقرار رکڻ سان سنڌ جو هي علائقو انتهائي خوشحال ٿي وڃي ها. جيڪو انگريزن نه پئي چاهيو. هنن کي فقط پنهنجا حدف پيارا هئا. نتيجي ۾ ٺاروشاه جو هي شاهي واهه نؤلکي 1933ع کانپوءِ لَٽجڻ شروع ٿيو، جيڪو اڄ به ڪنهن نه ڪنهن صورت م لٽجي پيو. نؤلکي تي مان ڪهڙو نوحو لکان، بس هن ئي شهر (ٺاروشاه) جي هڪ ڪوي، پنهنجي سڄڻ امداد سهتي صاحب جو هي نظم نقل ڪريان ٿو
ڏس نؤلکي لٽجي وئي،
ڪيڏو جهٽ آسمان بدليو رنگ،
چانڊوڪي رات ۾ نه رهيو ساڳيو ترنگ،
ڪڻو ڪڻو ڪري ويا ڪنوارا گيت.
لڏو پٽي چندر تنهنجا سنگيت،
ڏس ٺاروشاه مٽجي وئي،
ڏس نؤلکي لٽجي وئي.