’ٺاروشاه جو ولي‘ قاضي غلام علي
ٺاروشاه جي تاريخ لکجي ۽ ان ۾ قاضي غلام عليءَ جو ذڪر نه ڪجي ته مون ناچيز جي خيال مطابق هن شهر جي تاريخ اڌوري رهجي ويندي. قاضي صاحب جو جنم سن 1902ع ۾ ڪنڊياري جي ڪچي واري علائقي جي ڳوٺ خيري ديري ۾ مشهور آخوند خاندان ۾ ٿيو. هو ذات جو ڏاهري هو بعد ۾ قريشي سڏجڻ ۾ آيو. علم ۽ عمل جو نمونو هي شخص پنهنجي اندر جيڪي صلاحيتون رکندو هو ان کان انڪار ڪنهن به ريت ممڪن نه آهي.
قاضي غلام علي صاحب پنهنجي ڳوٺ مان انڪري لڏي اچي، هميشه ٺاروشاه وسايو. ڇو جو سندس اباڻا ڪک درياه بادشاه جي لهرن جي نظر ٿي چڪا هئا، پر هن شهر ۾ پهچڻ کانپوءِ هن جو مقابلو هڪ اهڙي ٻوڏ سان ٿيو، جنهن ۾ سنڌ جي تاريخ ۽ تمدن سان گڏ تعليم به لڙهي پئي وئي. اهي حالتون نهايت بدترين هيون هر طرف تباهي ۽ بربادي جو عالم هو. ورهاڱي جو درد اهڙو ته شديد هو، جنهن کي اڄ 64 سال گذرڻ جي باوجود سنڌ وساري نه سگهي آهي. سڄي سنڌ جي تعليم وانگي ٺاروشاه جي علم تي به هندو ديوان ڇائنيل هئا. هنن پاران ايئن اوچتو ڀونءِ ڇڏڻ سان ڪيترائي سماجي مسئلا جنم وٺي رهيا هئا. ٻيا شعبه ته پنهنجي جڳهه تي پر وڏو خال تعليم جي ميدان ۾ پيدا ٿي رهيو هو.
سلام آهي هن شخص قاضي غلام عليءَ کي جنهن ٺاروشاه ۾ تعليم جي ٻڏندڙ ٻيڙيءَ کي ماهر ملاح جيان نه صرف ٻڏڻ کان بچايو پر پنهنجي بي مثال صلاحيتن جي آڌار پار پڻ پهچايو. سال 1947ع کان 1958ع تائين پورا 11 سال هاءِ اسڪول جي هيڊ ماستر جي حيثيت سان جيئن هن شخص ٺاروشاه ۾ علم جي چراغ کي اجهامڻ نه ڏنو سو ڪنهن معجزي کان گهٽ نه آهي.
ملان گهراڻي جي هن شخص لاءِ چيو ويندو هو ته جڏهن فل سوٽ ۾ شهر جي گهٽين مان گذرندو هو ته ماڻهن سان گڏ شهر جا وڻ به انهيءَ شخص جا سلامي ٿيندا هئا. خوبصورت، بهترين سيرت، ٻاجهاري شخصيت جي مالڪ غلام علي قاضيءَ بابت استاد حامد خانائيءَ پنهنجي ڪتاب ’نوابشاه ضلعو، تاريخي شهر ۽ شخصيتون‘ ۾ لکي ٿو ته ”هندن جي وڃڻ کانپوءِ ٺاروشاه هاءِ اسڪول جي حالت نهايت خراب ٿي وئي هئي. فقط هڪ ماڻهو هو جنهن جي ڪلهن تي سڄو بار اچي پيو، جنهن کي هن خوش اسلوبي سان نڀايو.“
قاضي صاحب جي ڪوششن بابت ايترو به ٻڌايو ويو آهي ته هن ذاتي جهدوجهد سان پنهنجي اسڪولي دؤر جي ساٿين موسوي برادران عطا حسين موسوي ۽ عبدالحسين موسوي کي گذارش ڪري هاءِ اسڪول کي ٻيهر نوابشاه لوڪل بورڊ ۾ شامل ڪرايو. انهيءَ کان اڳ هندن جي وڃڻ کانپوءِ هاءِ اسڪول جي سرڪاري حيثيت ختم ڪئي وئي هئي. جنهن لاءِ تڏهن جي انسٽرڪشن ڊپارٽمنٽ جي ڊائريڪٽر (تڏهن تعليم کاتي کي انسٽرڪشن ڊيپارٽمنٽ چيو ويندو هو) علامه عمر بن محمد دائود پوٽي صاحب پڻ قاضي صاحب سان ڀرپور سهڪار ڪيو.
تاريخ جي درستگيءَ لاءِ اها ڳالهه لکڻ پڻ ضروري آهي ته تڏهن جي نوابشاه لوڪل بورڊ جي چيئرمين غلام رسول خان جتوئي هو، جنهن ٺاروشاه هاءِ اسڪول کي لوڪل بورڊ ۾ شامل ڪرڻ کان جواب ڏئي ڇڏيو هو.
مطلب ته قاضي غلام علي، هڪ ماڻهو جو نه پر هڪ اداري جو نالو هو. جيڪو اڄ به ٺاروشاه جي هاءِ اسڪول جي صورت ۾ اسان وٽ موجود آهي. قاضي صاحب اسان کان 1966ع ڌاري موڪلايو، هن جو مرقد شهر جي مقامي قبرستان ۾ آهي. جتي ڪو ميلو ته نه ٿو لڳي پر منهنجي راءِ مطابق قاضي صاحب ’ٺاروشاه جو ولي آهي.‘
حامد خانائي صاحب پنهنجي ڪتاب ۾ اهو به ذڪر ڪيو آهي ته هو قاضي صاحب جي آخري آرام گاهه تي فاتحه پڙهڻ ويو هو. جتي سندس قبر جي حالت انتهائي خسته ٿي چڪي هئي. جنهن لاءِ مان هتي هي لکڻ ضروري سمجهان ٿو ته قاضي صاحب جي ڏوهٽي غلام مصطفى سهتي صاحب پنهنجي نانا جي قبر کي پڪو ڪرايو آهي. هن کي مون اڪثر شهر جي انهيءَ مقام ۾ ويندي ڏٺو آهي، جتي سندس نانا قاضي غلام علي صاحب آرامي آهي.