ٺاروشاه ۾ رهندڙ هندو ديوان
مونکي انهيءَ ڳالهه جي خبر نه آهي ته پاڪستان ۾ رهندڙ هندن لاءِ ’برادري‘ جو لفظ ڇو استعمال ڪيو ويندو آهي!؟ جڏهن ته هر باخبر ماڻهو ڄاڻي ٿو ته هندو هڪ برادري نه پر هڪ مڪمل ڌرم جو نالو آهي. جنهن جو اتهاس هزارين سالن تي ٻڌل آهي.
رگ ويد، اٿر ويد، يجر ويد، سام ويد کانسواءِ مهاڀارت, رامائڻ ۽ گيتا جي قدامت ئي هزارين سال اڳ جي آهي. انهيءَ ڪري ته هندن جي مقدس صحيفن کي ’انادي ۽ پراڻ‘ ڪوٺيو ويو آهي. جنهن جي معنى آهي. اهي لکتون جن جي قديم هجڻ بابت ڪا به ڄاڻ نه هجي. خير ڪيئن به هجي! واقعي مونکي ڄاڻ نه آهي ته هندن کي برادريءَ جي ننڍي خاني ۾ ڇو فٽ ڪيو ويو آهي. ان ڪري مان به هن باب ۾ هندن کي برداري طور ئي لکيو آهي. جنهن لاءِ انهن سڄڻن کان ايڊوانس معذرت جو طلبگار آهيان. ٺاروشاه ۾ رهندڙ ديوان به هتان جا اوترائي قديم رهواسي آهن جيتري هن شهر جي تاريخ، پاڪستان جي قيام کان پوءِ جهڙي ريت هو سنڌ اندر جيڪا هنن جي ماتر ڀومي هئي مشڪلات ۾ گهيرجي ويا، ان جو مثال دنيا جي تاريخ ۾ ڪٿي به نه ٿو ملي. تاريخ جو اهو ڪيڏو نه وڏو جبر هو جو هڪ ملڪ جي قيام جي پويان لکين ماڻهن کي پنهنجي انهن مٺڙن گهرن کي الوداع چوڻو پيو جتي هو ڄاوا، نپنا ۽ وڏا ٿيا هئا. تاريخ جي انهيءَ گورک ڌنڌي ۾ ڪنهن کي نقصان پهتو، ڪير فائدي ۾ ويو؟ پاڻ ان بحث ۾ پوڻ کانسواءِ فقط اهو چئي اڳتي وڌون ٿا ته ننڍي کنڊ جو ورهاڱو لکين انسانن کي زخم رسائڻ کانسواءِ ڪجهه به نه هو. جنهن جو ازالو اڄ سوڌو نه ٿي سگهيو آهي. پاڻ هاڻي پنهنجي اصل موضوع تي موٽي اچون ٿا ته ٺاروشاه ۾ هن وقت هندو ديوانن جا اٽڪل 30 کن گهر آهن. سڀ جو سڀ لوهاڻا آهن. جڏهن ته انهن جي ڪٽنبن ۾ جڳواڻي، ڀنڀاڻي، گودواڻي، واڻڄاڻي، چيچلاڻي، لالچنداڻي شامل آهن. جيڪي ظاهري طرح ته سڀ هندو ديوانن جي ليکي ۾ آهن پر حقيقيت ۾ هنن جو پاڻ ۾ ائين رشتو آهي، جيئن اسان مسلمان جي ذاتين جو پاڻ ۾۔۔۔۔ ٺاروشاه ۾ هندن جي عبادت لاءِ ٻه مندر ٺهيل آهن. هڪ سنت گدو رام جي نالي تي قائم مندر جيڪو لوهاٽي پاڙي ۾ آهي. ٻيو راجا وير جو مندر جيڪو شاهي بازار جي آخري ڇيڙي تي گدو مل جي دڪان جي سامهون آهي. هنن مندرن ۾ صبح شام پوڄا جو ٽائيم مقرر آهي پر هتي رهندڙ هندن مان بقول هتان جي نوجوان ديوان راجڪمار جي ته 5 سيڪڙو ماڻهو به عبادت لاءِ مندرن جو رخ نه ٿا رکن. سندن جي مندرن ۾ شيو شنڪر ڀڳوان، شري ڪرشن، شيرانوالي ماتا، ڪالي ماتا، گرو نانڪ شاه، هنومان، شري رام ۽ سندن سَنتن جنهن ۾ هالاڻي، نوشهروفيروز، رهڙڪي صاحب جي گادي نشين شامل آهن جون تصويرون رکيل آهن. جن جي هو پوڄا ڪن ٿا. پوڄا جي جاءِ بابت هتان جا هندو به پاڪستان جي ٻين علائقن جيان پاڻ کي انتهائي غير محفوظ تصور ڪن ٿا. هنن مطابق گذريل 30 سالن ۾ 10 کان وڌيڪ ڀيرا سندن مندر مان چوريون ٿي چڪيون آهن. چورن جو نشانو گهڻو ڪري چندي واري پيتي ئي هوندي آهي. هو اقليت ۾ آهن. انهيءَ سبب گهڻو ڪري چپ ئي رهن ٿا يا وڌ ۾ وڌ شهر جي چڱن مٺن وٽ دانهين ٿين ٿا.
ٺاروشاه جي هندن جي ڪريا ڪرم لاءِ پراڻي وقت کان هتي ٻه مساڻ هئا. جن ۾ واپڊا آفيس جي ڀڪ ۾ معصومن جو مساڻ جتي هندو پنهنجي ٻارڙن کي ساڙڻ بدران دفنائيندا آهن. ٻيو ڀورٽي- مڃٺ باءِ پاس تي وڏو مساڻ جتي هندو پنهنجي مُردن کي ساڙن ٿا. هتان جي ديوانن مطابق شهر جي سوڙهه جي ڪري سندن جا مساڻ به قبضا گيرن کان ناهن بچي سگهيا. سندن جي معصومن جي مساڻ جي اڌ کان وڌيڪ زمين تي ته قبضو ٿي چڪو آهي. جڏهن ته ڀورٽي باءِ باس تي موجود وڏي مساڻ کي ڪجهه سال اڳ محفوظ رکڻ لاءِ چوديواري ڏياري آهي پر پوءِ به هنن جي اها پوتر جڳهه چوري چڪاري کان محفوظ ناهي. جنهن ڳالهه جو هنن کي شدت سان احساس رهي ٿو. ٺاروشاه جي هندن کي انهيءَ ڳالهه جو به چڱي ريت احساس آهي ته هو پنهنجي ڌرم جا ڏيهاڙا اهڙي آزاد نموني نه ٿا ملهائي سگهن، جيئن پاڪستان جي قيام کان اڳ ملهائيندا هئا. خاص ڪري هوليءَ جو ڏڻ جنهن تي هو هڪ ٻئي تي رنگ اڇلائيندا آهن ۾ گهڻو محتاط رهن ٿا. ڇو جو اهو رنگ ڪنهن پڪي مسلمان کي لڳڻ جي صورت جهيڙي جو وڏو امڪان هوندو آهي. ان جي باوجود پنهنجي مخصوص ڏڻن کي سست نموني سان ملهائڻ بابت هنن جو اهو به خيال آهي ته دنيا تبديل ٿي وئي آهي. جهڙي ريت هاڻي مسلمانن وٽ به عيد و برات ۾ اهو چس ناهي رهيو، انهيءَ ڪري سندن جا ڌرمي ڏيهاڙا به اهميت وڃائيندا پيا وڃن.
ڇاڪاڻ ته سنڌ جا هندو سدائين کان نهايت امن پسند ۽ ڪاروبار جي حوالي سان انتهائي معتبر نالو رهيا آهن، جنهن جي ڪري هنن کي واڻيو پڻ سڏيو وڃي ٿو. (لفظ واڻيو اصل ۾ وڻج مان نڪتل آهي جنهن جي معنى آهي واپاري) هو جهيڙي جهٽي کان پاسو ڪندڙ آهن. جيڪڏهن هنن جو پاڻ ۾ ڪو اختلاف ٿئي به ٿو ته شهر ۾ موجود سندن جي سماجي تنظيم سنت گدو رام شيوا منڊلي دور ڪرائڻ جي ذميدار آهي.
سيٺ عيدن داس تي شهر جي مکي هجڻ جو بار آهي. هو به پنهنجي وس آهر پنهنجي برادريءَ جي ڀلي لاءِ پاڻ پتوڻيندو رهي ٿو. هن سان گڏ مدد ۾ سندر داس، گدو نارائڻ داس، سريش ڪمار شامل حال هوندا آهن. عيدن داس ڊسٽرڪٽ ڪائونسل نوشهروفيروز جو ميمبر به رهي چڪو آهي. ٺاروشاه ۾ پاڪستان کان اڳ ته هندو سڄي شهر تي ڇانيل هئا پر هاڻي اقليت ۾ تبديل ٿيڻ کانپوءِ هنن جو گهڻو تعداد شهر جي وارڊ نمبر 3 هندو محلا ۾رهي ٿو. هتان جي ديوانن جو گهڻو انحصار واپار تي آهي. سڄي شهر ۾ هنن جا ريزڪي دوڪان مشهور آهن جتي گهر جو سيدو مناسب اگهه ۽ معيار مطابق ملي ٿو. ڳالهه کي کٽائڻ ته پاڪستان جي قيام کان 64 سالن کانپوءِ به ٺاروشاه جا هندو ديوان هن شهر جي سونهن آهن. کين هن شهر کان ڪجهه شڪايتن جي باوجود تمام گهڻو پيار آهي. هنن جي بقول ته ڪجهه مذهبي انتها پسند ڌرين کانسواءِ شهر جي ماڻهن جي اڪثريت سندن سان پيار ڪري ٿي. هو به انهيءَ ڳالهه جو قدر ڪن ٿا.