1948ع وارو زمانو ۽ سکر مان هندو سنڌين جي لڏپلاڻ
مون پنهنجي آتم ڪهاڻي جي شروعات لاڙڪاڻي جي گھاڙ واه جي محبت ۾ ان جي ڪناري کان شروع ڪئي هئي ۽ ان جي گھراين ۾ ايترو اونهو لهي ويو هوس جو پنهنجي جنم ڀومي کي پوئتي ڇڏي هليو ويس. هاڻي وري قصي کي اتان کڻجي ٿو اهو هنڌ آهي سنڌو جو ڪنارو لب مهراڻ. 1948ع ۾ آئون ساڍن پنجن يا ڇهن سالن جو هوس ته پنهنجي والد صاحب کان ٻڌم ته پاڪستان ٺهڻ جا هاواڻا هئا ته اجھو ٿو ٺهي. تن ڏينهن ۾ تون هٿ ۾ ڪاني واري جھنڊي کڻي پاڪستان زنده آباد جا نعرا هڻندو هئين. مگر 1948 ۾ جڏهن مان ڪچي پهرين پرائيمري ۾ ورڪس روڊ بيراج ڪالوني جي ايليمينٽري اسڪول ۾ پڙهڻ ويندو هوس تڏهن به مونکي ان ڳالھ جي سڌ ڪانهي ته مون پاڪستان لاءِ هٿن ۾ ڪا جھنڊي کنئين هئي ۽ زنده آباد جا نعرا هنيا هيا. بابو سچ چوندو هو. امان جي واتان به اهڙا ساڳيا لفظ ٻڌندو هوس. ڳالھ سانڀر ۽ هوش سنڀالڻ جي هوندي آهي. تنهنڪري مان سچائي سان رڳو انهن ڳالهين واقعن يا حادثن کي بيان ڪري سگھان ٿو جيڪي منهنجي ذهن تي زور ڏيڻ سان تري اچن ٿا. مان اڳ به عرض ڪري چڪو آهيان ته آتم ڪهاڻي ۾ حقيقت کان علاوہ حالات ۽ واقعات ۾ غير حقيقي مواد يا مصالحو ملائي نقلي ڀرائي ڪرڻ ڏوهه جو ڪم آهي ۽ ائين ڪرڻ سان آتم ڪهاڻي يا ڪٿا ڪاري ۾ وڏا عيب پيدا ٿيندا ۽ اهو ڪم ڪٿا ڪاري کي حقيقت نگاري کان پري ڪري ڇڏيندو.
اسان جي گھر کان روڊ پار مسٽر مسلم سنجراڻي ۽ اسلم سنجراڻي وارن جو گھر هوندو هو. انهن گھرن جي اڳيان مين روڊ تي هن وقت سکر جو مشهور حرا ميڊيڪل سينٽر آهي. 48 واري زماني ۾ اتي ننڍو ميدان هوندو هو جنهنجي ڀرسان هڪ بنگلي ۾ انگريز گھراڻو آباد هيو. ان جي اوڀر پاسي ڪرم علي خان پوليس انسپيڪٽر جو گھر هئو ۽ ان جي سامهون مسٽر دلاور خان جو بنگلو هئو جيڪو ان وقت ٻيلي کاتي ۾ ملازم هو. اهي سمورا گھر ۽ بنگلا انگريز دور جا تعمير ٿيل هئا جن ۾ رڳو سرڪاري ملازم رهائش پذير هوندا هئا. اڳتي هلي دلاور خان ٻيلي کاتي ۾ فاريسٽ آفيسر مقرر ٿيو. ننڍي هوندي ان جي پٽ محمد علي سان منهنجي سنگت هوندي هئي. آئون پنهنجي والده سان گڏجي انهن جي گھر ويندو هوس جتي ڪڪڙن ۽ ٻڪرين سان راند روند ڪندو هوس. جڏهن دلاور خان لاڙڪاڻي بدلي ٿي آيو ۽ رئيس يار محمد جوڻيجي جي ڀرسان ممتاز ڀٽي جي بنگلي ۾ مقيم ٿيو ته مان پنهنجي والده سان گڏجي محمد علي جي والدہ سان ملاقات جي غرض سان ويندا هئاسين.
1948 وارو زمانو ملڪ ۾ وڏي افرا تفري وارو زمانو هو. اڳ ۾ ئي سنڌ ۾ ٻائيتاليهن واري ٻوڏ وڏيون تباهيون مچائي چڪي هئي. تنهن کان پوءِ ٻي مهاڀاري جي خاتمي تي برطانيه سرڪار جي به چيلهه چٻي ٿي چڪي هئي. سلطنت عثمانيه جي خاتمي سبب بر صغير جا مسلمان اڳ ۾ ئي گھڻو رنجيدہ هئا جنهن ڪري ننڍي کنڊ خاص ڪري هندوستان جون معاشي ۽ سماجي حالتون گھڻي ڀاڱي پريشان ڪن ٿي چڪيون هيون. جنگ عظيم جي تباهڪارين سبب وڏي کنڊ ۾ ڏڪار جي صورتحال پيدا ٿي چڪي هئي. اهڙين حالتن دوران مسجد منزل گاه جي بنياد تي سکر ۾ هندو مسلم اڻبڻت. سکر جي سياسي ۽ سماجي حالتن کي خراب ڪري ڇڏيو هو. ويتر جو مٿان ورهانڱو ٿيو ته سنڌ جو عمومن ۽ سکر جون حالتون سڀ کان وڌيڪ خراب ٿي پيون. شهر جا منزل گاه وارا علائقا مياڻي روڊ، ڊيمبلا مل، جي بي منگھارام، بسڪيٽ فيڪٽري ۽ ان جي آس پاس گھنٽاگھر جي اندريان بازار وارا پاسا، ڳڙ بازار ۽ انجي ارد گرد وارا علائقا لوڪس پارڪ. ڪوئنس روڊ مطلب ته پراڻي سکر تائين وڏي ڇڪتاڻ ۽ ڪشيدگي پيدا ٿي چڪي هئي. توڻي جو کڻي سرڪار هندن جي حفاظت لاءِ اپاءُ ورتا هئا پر تنهن هوندي به حالتن جي سنگيني ڏسي هندو ملڪ ڇڏڻ لاءِ آتا ۽ اتاولا ٿي پيا هئا. انهن ڏينهن سکر مان هندن جي وڏي لڏ پلاڻ ٿي. روهڙي سکر اڌ تي خالي ٿي چڪا. هندن جي لڏ پلاڻ سبب سڀ کان وڏو ڪاپاري ڌڪ سنڌ جي واپار کي لڳو. واپاري منڊيون، بازارون، بينڪون، سرڪاري دفتر سڀ ٺپ ٿي ويا ۽ چئو طرف ڏڪار جھڙي ڪيفيت پيدا ٿي پئي هئي. غريب طبقو جيڪو ڏٿ ڏهاڙي سومرا آڻيون ۽ چاڙهيون جي ڪار تي هريل هئو تنهنجي زندگي سڀ کان وڌيڪ متاٿر ٿي پئي. امڙ ٻڌائيندي هئي ته انهن ڏينهن راشن ڪنٽرول تي ملندو هو مهري جي دال، اٽو، کنڊ، چانور، گھ تيل ۽ گاسليٽ وغيره سڀ مشڪل سان ملندا هئا. پئسي جي وڏي کوٽي هئي.
انهن ڏهاڙن منهنجو پيءَ بيراج ڪالوني ۾ هڪ انگريز انجنيئر جي بنگلي ته ملازمت ڪندو هو. تنهنڪري کائڻ پيئڻ لاءِ ڪجھ نه ڪجھ اتان ملي ويندو هو ۽ مڙئي پيو گھر هلندو هو. سکر جي سڄي شهر جي خبر ناهي ته هندن جي لڏي وڃڻ ڪري ڪيترو خالي ٿي ويو هيو پر اسان جي گھر جي جنهن ڪمري ۾ مان ڄائو هوس تنهن جي گھٽي جي ٻي پاسي ٽن چئن ايڪڙن تي گائو شالا هئو جيڪو سڄو جو سڄو خالي ٿي ويو هو. هندن اتان جون سڀ ڳئون پريالي واري پراڻي لاري اڏي جي اوڀر پاسي وڏي گائو شالا ۾ منتقل ڪري ڇڏيون هيون. هاڻي جڏهن به مان سکر گھمڻ ويندو آهيان ته وڏي گائو شالا جو چڪر ضرور هڻندو آهيان ۽ اتان جي مکي سان وڃي ڪچهري ڪندو آهيان. وڏي گائو شالا جي ڦاٽڪ جي بلڪل سامهون هڪ ڪشادي حويلي هوندي هئي جنهن جو مين گيٽ گائو شالا جي دروازي جي اڳيان کلندو هو. هن حويلي ۾ پلاسٽر آف پيرس مان ٺهندڙ رانديڪن ۽ گڏين جو ڪارخانو هوندو هو. ڀانيان ٿو ته ڪارخانو خالصن جو هو. هن وقت به اها عمارت پنهنجي اصلي ڏيک ويک ۾ بيٺي آهي. اسان پاڙي جا ٻار ڪارخاني جي در تي وڃي بيهندا هئاسين اسانکي ٻٽي رانديڪا مفت ۾ ملي پوندا هئا.
وڏي گائو شالا کي ڏسڻ ۽ گھمڻ جي پٺيان به منهنجي دل جي اڪير هوندي هئي. پنجن ڇهن سالن جي عمر ۾ آئون پنهنجي والد صاحب سان گڏجي گائو شالا جي ڪنڊ ته پپل جي وڏي وڻ سان لڳ وڏي کوه تي وهنجڻ ويندو هوس گرمين جي مند ۾ اسان جي پاڙي جا اڪثر ماڻهون لڱن تي ليمي ۽ تيل وارو ميٽ مکي پاڻ کي ٿڌو ڪرڻ جي غرض سان ان کوه تي وهنجڻ ايندا هئا. کوهه جي مٿان نار لڳل هوندو هو جنهن کي ڏاند ڇڪيندو هو کوهه مان نڪرندڙ ٿڌو پاڻي هڪ وڏي سيمينٽ جي ٽنڪي ۾ ڪرندو هو ۽ ٻاهر رستي جي ڀڪ ۾ وهنجڻ لاءِ ٽي چار نلڪا لڳل هوندا هئا جتي شام جو ماڻهن جي رش لڳندي هئي. ڪي ماڻهون پنهنجي گھران تيل ميٽ ڪري ايندا هئا ۽ ڪي مٽي جي کمرين ۽ لوٽين ۾ تيل ميٽ پاڻ سان کڻي ايندا هئا ۽ اچي کوهه جي ڀرسان پپل جي ڇانو ۾ ويٺا ڪچهريون به ڪندا هئا ۽ هڪٻئي کي تيل ميٽ به مکيندا هئا. ان زماني ۾ کوه حوض نلڪن وغيرہ جي لڳائڻ ڪرڻ جو انتظام گائو شالا جي هندو پينچائت ڪندي هئي. ڏهاڪو سال اڳ مان هڪ ڀيري گائو شالي چڪر تي ويو هوس ته ان وقت جي مکي ٻڌايو ته گائو شالا جي پوري حصي تي هن وقت قبضو ٿي چڪو آهي ۽ هاڻي اتي کوهه به ڪونهي. امن ۽ اوهان جي زماني ۾ ماڻهون غريب هئا، پر انساني محبت ۽ ڀائيچاري جي ڇانوري هيٺان هندو، مسلم، سک، عيسائي سڀ پاڻ کي جنتن ۾ سمجهندا هئا.