لاڙڪاڻي جو قديم لاهوري محلو
69-1968ع جو زمانو هو ملين جي قريب رهڻ کي ترجيح ڏيندي مون پنهنجي ڀيڻوئي سئوٽ محمد عمر کي صلاح ڏني ته علي گوهر ڇڏي هلي ٿا لاهوري محلي ۾ رهائش اختيار ڪيون. ان صلاح تي گهر جا سڀ ڀاتي متفق ٿيا ۽ اسين امير علي لاهوري جي بنگلي واري گهٽي ۾ اچي رهياسون. هي پاڙو به لاڙڪاڻي جي قديم پاڙن مان هڪ هو. منجهس وڏيون سهولتون هونديون هيون. پنهنجيون بازارون جتي هر وقت هر قسم جون سايون ڀاڄيون، گوشت مڇي ۽ ڦل فروٽ موجود هوندو هو. اگهه به سٺا سستا ۽ هر ڪنهن جي پهچ مطابق هوندا هئا. ان زماني ۾ رائس ڪئنال پنج پل وٽ ڪاسائي ڪونهٽ ذبح ڪندا هئا جن جو تازو گوشت ارزان اگهه تي ملندو هو. ان کان سواءِ وهنجڻ تڙڳڻ لاءِ ٽي واهه جالارا پيا وهندا هئا ۽ جون جولاءِ جي مهينن ۽ انهن جي ڪڙن ۽ ڪنارن ٿي ميلي جهڙو ماحول برپا ٿيندو هو. سيو بازار، کٽاڻ بازار، علي گوهر آباد ۽ دڙي محلي کان ماڻهون ڪهي اچي هتي پڪنڪ ڪندا هئا. کارڪون، ڏوکا، انب، هنداڻا، گدرا کڻي اچي پاڻي ۾ ڪچهريون ڪندا هئا. سياري توڙڻي سانوڻ ٻنهي مندن ۾ هتي واهن جي ڪنارن تي ننڍن باغن جي ٻارن ۾ گهمڻ ڦرڻ جو لطف الڳ الڳ ايندو هو. هن پر امن پاڙي ۾ علي ٽيڪسٽائل ملز جا مالڪ، مئنيجر، ماسٽر، جابر ۽ ڪاريگر رهندا هئا تن سان ميل ملاقاتون ۽ صلاح مصلحتون پيون ٿينديون هيون. لاهوري محلي ۾ اسان جي گهرجي ڀرسان قائد اعظم محمد علي جناح جي ويجهي ساٿي خليق الزمان جو هڪ تاريخي گهر هئو جنهن ۾ سندس پٽ عتيق الزمان پنهنجي فيملي سان رهائش پزير هو. ساڳئي گهٽي ۾ سنڌ جو معروف عالم اديب پروفيسر، ڊاڪٽر عبدالمجيد ميمڻ به مقيم هو. ان کان سواءِ پاڙي ۾ سنڌي ڪهاڻيڪار ۽ شاعر الله بخش انيس انصاري ۽ شاعر قلندر بخش بدوي، مسٽر مهتاب تونيو لا ڪاليج جو پرنسپل قاضي اختر ۽ منهنجو استاد عبدالمنان چانڊيو پڻ هتي رهندا هئا. جن سان ڪڏهن ڪڏهن ملاقات ٿيندي رهندي هئي. هن محلي ۾ منهنجي ٻاروتڻ جي هندو دوستن مان گرڌاڙي لال، سدا رنگ ۽ ٿانور داس جن جا گهر هئا جيڪي علي گوهر آباد مان لڏي اچي هتي ويٺا هئا جن سان به ڪچهريون ٿيڻ لڳيون مطلب ته هن محلي ۾ رهائش دوران منهنجي لاءِ وڏيون سهولتون ۽ آسائشون پيدا ٿي پيون هيون.
مل جي مزدورن جي منجهند جي ماني هر ڪنهن جي گهران ايندي هئي. سائڪلن جو زمانو هو هر ڪنهن وٽ اچڻ وڃڻ لاءِ اها ئي سواري هوندي هئي. سائڪل خريد ڪرڻ لاءِ ڪارخاني مان پيشگي قرض وٺي سگهبو هو. تنهن ڪري اهڙي سهولت جو فائدو وٺندي مون به سهراب سائيڪل خريد ڪئي جنهن تي مل ڊيوٽي ڪرڻ لاءِ ايندو ويندو هوس. رات جي شفٽ يارهين بجي شروع ٿيندي هئي مگر مغرب کان پوءِ اوندهه ٿي ويندي هئي ۽ سٺ واي ڏهاڪي ۾ رائس ڪئنال جي پل کان پرتي سنساني هوندي هئي رات جي ماني ۽ نماز کان پوءِ ته چور ۽ ڌاڙيل پنهنجي چرپر شروع ڪري ڏيندا هئا. تنهن ڪري ان شفٽ تي وڃڻ لاءِ سج لٿي ماني کائي سوير ئي وڃي مل جي ڇت تي سمهي رهندا هئاسين. ڪارخاني ۾ سمهڻ لاءِ ڪنهن قسم جي سهولت ڪا نه هوندي هئي. خالي ڪونن جا ڪارٽن ۽ پاٺا هٿ ڪري انهن جي مٿان ناڪاره سٽ جي ويسٽ وڇائي سمهي پوندا هئاسين. مڪرم مهينو ماهه رمضان ايندو هو ته مزدورن جي ڪم ڪار جي ٽائم ٽيبل ۾ ڦير گهير ٿيندي هئي. شفٽ روزي کولڻ کان پوءِ شروع ٿيندي هئي ۽ سحري کان اڳ ۾ ختم ٿيندي هئي ته جيئن مزدور پنهنجي گهر وڃي روزو رکي سگهن. هڪ ڀيري مون پنهنجي ڊيوٽي پوري ڪري روزي رکڻ لاءِ سمال انڊسٽري کان نڪري لاهوري محلي روانو ٿيس. پهرين ننڍي شاخ ٽپي انبن جي باغن کان ٿيندو. جتي هاڻي شيخ زيد ڪالوني ٺهي وئي آهي. پنج پل جي وراڪي وٽ پهتس ته ٻه همراهه ڪهاڙين سوڌو اچي مٿان ڪڙڪيا، انهن مان هڪ همراهه سائيڪل جي هينڊل ۾ هٿ وجهي چوڻ لڳو هن محل ڪٿان پيو اچين. اوچتو اهڙي خوفناڪ وٺ پڪڙ ڏسي مان ٿورو گهٻرائجي ويس مگر پاڻ سنڀاليندي جواب ڏنو ته مان سمال انڊسٽري جي ڪارخاني ۾ ڪم ڪندو آهيان مزدور آهيان ۽ هن وقت روزي رکڻ لاءِ گهر پيو وڃا. هڪ ٻئي ڏانهن ڏسي هڪ همراهه چيو ته هن ويراني ۾ هيڙي پهر ۾. توکي ڀئو نٿو ٿي. خدا جا بندا اڄ توکي ڇڏيون ٿا جي وري توکي هتي ڏٺوسين ته پاڻ سمجهين ٿو. همراهه مڇن کي مروٽيندي ڌمڪي ڏني. مان وراڻيو ته چڱو بابا اڳتي کڻي روزو نه رکنداسين.
هڪ ڀيري سچل اورنٽيئل ڪاليج لاڙڪاڻي جي پرنسپل محمد حسن صاحب جي ڪچهري ۾ ويٺو هوس ته مسٽر قلندر بخش بدوي جيڪو علي ٽيڪسٽائل ۾ منهنجو باس ٿي رهيو هو اچي مسٽر محمد حسن صاحب سان ملاقاتي ٿيو. ٻئي پاڻ ۾ گهرا سنگتي هئا. محمد حسن جو شاعراڻو مزاج هوندو هو. تعليمي ۽ علمي معاملات سان گڏ موسيقي ۾ به کيس گهڻي دلچسپي هوندي هئي. قلندر بخش بدوي ته هوئي شاعر تنهن ڪري ٻنهي جي پاڻ ۾ لڳندي هئي آئون به ايم اي سنڌي ڪري چڪو هوس ۽ محمد حسن صاحب وٽ ان خيال سان ويو هوس ته من هن جي ڪاليج ۾ سنڌي سبجيڪٽ ۾ هڪ ٻه ڪلاس وٺڻ جي ڪا گنجائش نڪري پوي. مگر هن صاحب صلاح ڏني ته توهان عبدالمنان چانڊيي صاحب سان ملو. موسيٰ آرٽس ڪاليج جي اسٽرينٿ اسان جي ڪاليج کان گهڻي آهي تنهن ڪري ٿي سگهي ٿو ته ان ۾ تنهنجي لاءِ ليڪچرشپ جو ڪو بندوبست ٿي پئي. مهيني اڌ کان پوءِ سائين عبدالمنان سان بشير احمد شاد، مولا بخش ڀٽو ۽ مان گڏجي ملاقات لاءِ وياسين. عبدالمنان چانڊيو ۽ سائين غلام الله شيخ اسان جا محترمين اساتذه ڪرامن مان هئا اسان مڙني دوست جي تعليم ۽ تربيت ۾ هنن پنهنجي ذاتي ڪاوش سان اسان جي رهبري ۽ رهنمائي ڪئي هئي. تنهن ڪري سائين منان صاحب سان مرڻ گهڙي تائين پنهنجي سکيا جو تعلق ڳنڍيل رکيوسين. ۽ سائين غلام الله سان بشير احمد شاد ۽ محمد يوسف شيخ ۽ مان اڄ به سندس ڪلفٽن واري جاءِ تي ملڻ ويندا آهيون. سو ان ملاقات ۾ سائين عبدالمنان هڪ نئون ٽائيم ٽيبل تيار ڪري اسان ٽنهي لاءِ پنهنجي ڪاليج ۾ سنڌي سبجيڪٽ جا پيريڊس وٺڻ جي گنجائش ڪڍي. مگر ايترو چيائين ته فنڊس محدود آهن بجيٽ جو حال پورو آهي. سو پئسي پنجڙ جي حال في الحال ڪا اميد نه رکجو باقي تجربي حاصل ڪرڻ لاءِ توهان جي لاءِ هي سٺو موقعو آهي. سو اسان به استاد محترم جو چوڻ وٺي الله توهار ڪئي سين پنهنجي سهولت آهر مون پنهنجي مئنيجر سليم احمد خوجي کان صبح واري شفٽ ۾ ڊيوٽي چارٽ هڪ جاءِ تي فريز ڪرايو. ۽ اهڙي ريت صبح جو ڪارخاني ۾ ڪم ڪندو هوس ۽ شام جو ڪالج ۾ ڪلاس وٺندو هوس. 1972ع جنوري جا ڏينهن هئا شام جو ڪاليج ۾ سائين عبدالمنان گرم چانهه جو ڍڪ ڀري هٿ مهٽيندي مون ڏانهن اشارو ڪندي چيو ته تون ته ٻٽي ڀيرا ڪراچي مان ٿي آيو آهين. پهرين فيبروري کان ڪراچي ۾ سيڪريٽري تعليم وٽ ليڪچررس لاءِ انٽرويوز ٿيڻا آهن سو تون ٽپڙ ٻڌ وڃي انٽروويو ڏي. محترم استاد جو چوڻ اکين تي رکي مون ڪراچي پهچي انٽرويوز لسٽ ۾ نالو درج ڪرايو. سنڌي سبجيڪٽ جو انٽروويو فيبروري جي ٻئي هفتي دوران ٿيا. سيڪريٽري تعليم ڊاڪٽر قاضي ممتاز صاحب سبجيڪٽ اسپيلسٽ پينل سان گڏجي اسان جا انٽرويوز ڪيا جنهن ۾ آئون به انهن خوش نصيبن مان هڪ هوس جن کي 23 فيبروري 1973ع تي بحيثيت ليڪچرر جي ڊيوٽي جوائن ڪرڻ جا اپائنٽمينٽ آرڊر مليا ۽ ائين اهڙي طرح مان زندگي جي وري هڪ نئين موڙ تي اچي پنهنجي نئين زندگي جو آغاز ڪيو.