سوامي نارائڻ مندر ۽ سيوا ڪنج هاسٽل
ڪاليج کان واپسي تي مان بندر روڊ تي ميونسپل ڪارپوريشن جي گلابي پٿرن واري شهر جي خوبصورت عمارت کي تڪيندو سوامي نارائڻ مندر جي ونگن واري ويڪري دروازي مان اندر لنگهي هليو ويس. مندر ۾ مارواڙي، راجستاني ڀوڄپوري هندو، گجراتي، پٽيل ۽ سنڌي واڻيا رهندا هئا. جن جون ٻوليون ۽ لهجا هڪ ٻئي کان مختلف هئا. مندر جي چوديواري جي حصار ۾ اندر اچبو هو ته هي هڪ مضبوط قلعو لڳندو هو. ديوار جي ٻاهران بندر روڊ واري پاسي وڏا وڏا دڪان هن وقت به موجود آهن پيپر گلي واري پاسي کان بهترين رهائشي فليٽ آهن. مندر جي اندرين ميدان ۾ پڻ ننڍيون وڏيون رهائشون آهن جن ۾ هڪ اڌ دڪان ۽ هڪ کاڌي پيتي جو هوٽل آهي. برٽش دور ۾ ئي نارائڻ مندر جي گرد وڏيون حفاظتي ديوارون کڙيون ڪيون ويون هيون. ان جو وڏو سبب هي هو ته مندر جي گنبد جي مٿان وڏي مٽڪي جيڏو آرائشي سون جو واس رکيل ويو هو جيڪو اڄ ڏينهن سوڌو موجود آهي. مندر ۾ اندر ميرن جي دور جون به عمارتون آهن جيڪي هن وقت نهايت خسته حالت ۾ آهن.
هڪ ڏينهن مان پنهنجي لاڙڪاڻي (دڙي محلي جو رهائشي) دوست لياري ڪاليج جي ليڪچرار مسٽر ديالداس ساڻ گڏجي انهن پراڻن فليٽن ۾ ويو هوس. اندر سنڌي هندن جو چانهه ماني جو هوٽل آهي جتي پنهنجي گهر جهڙي ماني، ڦلڪا، دال ڀاڄي ۽ پاپڙ وغيره مناسب اگهن تي ميسر آهن ۽ ساڳئي هوٽل تي چانهه سموسا، موهني ۽ اندرسا وغيره پڻ ملندا آهن جڏهن به سنگت سان سوامي نارائڻ مندر ۾ وڃڻ ٿيندو هو ته منهنجي اقتفا وڌ ۾ وڌ چانهه سموسي تي هوندي هئي. مندر ۾ هڪ ڀيري اهڙو اتفاق ٿي پيو جو هڪ هندو دوست سيوا ڪنج ۾ رهندو هو ۽ پروفيسر عبدالغفار جي وڃڻ بعد مان ان جي ڪمري ۾ شفٽ ٿي ويو هوس. هڪ ڏينهن مان هن دوست ساڻ گڏجي شام جي سهڻي پهر ۾ مندر گهمڻ ويس. مندر جي خوبصورت ڪشادين ڏاڪن تان چڙهي جڏهن هندن جي ڳئون ماتا جي سامهون دڪي تي ويٺل ٻائي جي سامهون آياسين ته سڀني کي قطار ۾ لڳڻو پيو. دوست پٺيان ۽ مان اڳيان هوس. جڏهن مان اڌ اگهاڙي ٻائي صاحب وٽ پهتس ته هندو دوست سان گڏ هجڻ جي ڪري مندر جي ادب و آداب کي ملحوظ خاطر رکندي مون کي به قطار ۾ هلڻو پيو زالين مردين هڪ ئي قطار ۾ پئي اڳتي وڌياسين. قطار ۾ نياڻيون ڇوڪرا ٻارڙا ننڍا وڏا سڀ پنهنجو ٻڪ ٻائي جي اڳيان پيا جهلين ۽ هو وري ٿالهي ۾ رکيل وڍيل گاڏڙ ميوي مان مٺ ڀري هر هڪ جي ٻڪ ۾ پئي وجهندو ويو. پنهنجي نمبر تي پهچڻ وقت مون پنهنجي دوست ڏانهن ڪنڌ ورائي ڏٺو. هن اشاري سان چيو ٻڪ جهل، مگر جڏهن ٻائي وٽ پهتس ته بنا پرساد وٺڻ جي اڳتي وڌي ويس. منهنجو اهڙو رويو دوست کي سخت ناگوار لڳو. مندر جون ڏاڪڻيون ته هو مون سان گڏ لٿو پر ڪاوڙ ۾ تڪڙو تڪڙو منهنجي اڳيان نڪري ديدن کان دور خبر ناهي ڪاڏي هليو ويو. مندر جي اندران اندران گهرن جي وراڪن کا نڪري پٺين پاسي خفيا دروازو جيڪو فريئر روڊ کان نڪرندو هو مان پاسي کان نڪي سيوا ڪنج هاسٽل پهتس. منهنجي ان ناشائستا حرڪت جي ڪري همراهه مون سان ڳالهائي نه پيو. ميس ۾ رات جي ماني لاءِ ميس ڏانهن هلڻ لاءِ چيومانس ته وراڻيائين توهان وڃو مون کي بک ڪانهي. ٻٽي ڏينهن گذريا همراهه چيو ”سڀاڻي ڇاڇري کان منهنجو وڏو ڀاءُ اچي رهيو آهي. توهان سعيد احمد وارثي صاحب کي چئي پنهنجي لاءِ رهڻ جو ڪو بندوبست ڪريو.“ هن جو غضبناڪ ڪروڌ ڏسي مان ان وقت ئي پنهنجي دوست سعيد وارثي جي ڪمري ۾ ويس. وارثي ڪمري ۾ موجود نه هو مگر ان وقت ڪمري ۾ لاڙڪاڻي جو دوست علي انورميڻو پلنگ تي ليٽيو پيو هو. کل کيڪار کان پوءِ کيس ماجرا ۽ مطلب ٻڌايم ته چوڻ لڳو ڪا ڳالهه ئي ڪانهي تون سامان کڻي اچ گڏجي ٿا رهون، سعيد پندرهن ڏينهن لاءِ لاڙڪاڻي ويل آهي. آيو ته وري ڪو بندوبست ٿي ويندو تون ڳڻتي نه ڪر.
هڪ ڏينهن ميس ۾ منجهند جي ماني کائي رهيو هوس ته لاڙڪاڻي جا ٻه دوست پنهنجي سامهون ويٺل ڏٺم. جن مان هڪ هو روشن علي ٻگهيو ۽ ٻيو دوست هئو مسرور منگي، ويجهو ٿي هڪ ٻئي جو حال احوال ورتوسين. ٻئي دلبر ماڻهو هئا. سيواڪنج ۾ هاڻي لاڙڪاڻي جي دوستن جو چڱو جٿو ٿي ويو هو. شام جو گڏ گهمڻ، چانهيون بوتلون ۽ ڪچهريون پيون هلنديون هيون. زندگي موجن مزن ۾ پئي گذري. گرمين جا ڏهاڙا هئا هڪ شام جو بشير احمد شاد لاڙڪاڻي مان اچي مون وٽ نڪتو. اسان جا به موج مزن جا ڏينهن هئا سج لٿي کان پوءِ گڏجي هيٺ لٿاسين ڀاءُ کان پڇيم ڇا کائيندين چيائين يار دل ٿي چوي ته ڪراچي جي نهاري کائون. پاڪستان چونڪ تي پاڙي جو مشهور نهاري جو هوٽل هو. هوٽل ۾ ويهندي مون گرم نان ۽ نهاري نلي جو آرڊر ڏنو ۽ بيري کي هدايت ڪئي ته ماني مٿان کيرڻي جون ٻه ٽي ڊهڪڻيون به کڻي اچي. ماني کائي تن من توش ڪري سنتوش ٿي ڊي جي سائنس ڪاليج وارو روڊ ڏئي برنس روڊ ڏي روانا ٿياسين ته ڀائو چوڻ لڳو يار سيني تي ڀڻسان نهاري اڱاري ڪري وڌي آهي، چيو مانس ڳڻتي نه ڪر ان جو توڙ به ڪيون ٿا. پنجن منٽن ۾ دوست کي پنجاب لسي هائوس تي آڻي بيهاريو. چيائين لسي اندر ويهي پيئنداسين. پڇيومانس مٺي پيئبي يا نمڪين ڀائو نمڪين جي فرمائش ڪئي سو مون هڪ مٺي ۽ هڪ نمڪين لسي جو آرڊر ڏنو ۽ لسي هائوس ۾ اندر وڃي بالم ٿي ويٺاسين.
هڪ ڀيري دلبرن جو دلبر مولا بخش ڀٽو مون سان ڪراچي ملڻ آيو ياد ناهي شايد سکر ۾ ليڪچررشپ جو انٽرويو ڏنو هئائين تنهنجو رزلٽ معلوم ڪرڻ سنڌ سيڪريٽريٽ آيو هو يا ڪنهن ٻئي ڪم سان. بهرحال رات جو سيوا ڪنج جي ڪشادي ڪوٺي تي ٿڌي هير ۾ آسمان جي وسعتن هيٺان ويٺي ڪچهري پئي ڪسين سين ۽ ڊگهين عمارتن جا نظارا پئي ڪياسين. مگر اسان کي آسمان تي ڇانيل ڪارن ڪڪرن مسلسل خوف۾ مبتلا ڪري رکيو ته مينهن نه وسي پوي. رات خير جي لنگهي وئي. صبح جو ناشتو پاڻي ڪري لياري ڪاليج هليا وياسين. رات کان آسمان تي ڪارن ڪڪرن جو راڄ هو ڪاليج پهتاسين اسٽاف روم ۾ اڃا چانهه سموسا کائي مس ويٺاسين ته گهن گهرج سان تکو مينهن شروع ٿي ويو. ڪلاڪ اڌ اهڙي طوفاني برسات پئي جو حشر ڪري ڇڏيائين. ڪاليج مان ڀڄي نڪرڻو پيو. ڪاليج جي عمارت جي جنهن حصي ۾ اسان هياسين اهو ٽينري روڊ کان هيٺ کڏي ۾ هو. تنهن ڪري روڊ جو سڄو پاڻي هيٺاهين تي ڪاليج جي عمارت ۾ هليو آيو ۽ ٻوڙان ٻوڙ ڪري ڇڏيائين. ايتري قدر جو ڪتاب، بيگ، الماڙين جي مٿان رکي ٻاهر نڪرڻو پيو. ٽينري روڊ تان ٽيڪسي ڪري آرام باغ پهتاسين مگر برنس روڊ تي حالت اهڙي هئي جو پاڻي ڍاڪن کي پيو ڇُهي. مولا بخش کي چيم ته اچ ته پهريون ماني کائي پوءِ ٿا هاسٽل هلون. برسات اهڙي پئي هئي جو پاڻي هوٽلن اندر ڪاهي پيو هو. جنهن قورمي ۽ ڪبابن واري هوٽل ۾ ماني پئي کاڌي سين تنهن ۾ پاڻي پنين تائين پيو پهچي. ٻه مانيون کائي کائنس ماني گهري سي ته بيري چيو ته تنور ۾ پاڻي هليو ويو آهي ۽ تندور بند ٿي ويو آهي. مون مولا بخش کي چيو ته اٿ هٿ ڌو ته هلون کلي چوڻ لڳو هن جنهن درياهه ۾ ويٺا آهيون اتي ئي ٿا هن جڳ سان هٿ ڌوئون. 1973ع واري مون سون جهڙو عضبناڪ مينهن وري مون ڪراچي ۾ وسندي نه ڏٺو.