محمد وسيم بخاري
جن شخصيات جي ڏاهپ علم ۽ اعليٰ ڪردار مون کي متاثر ڪيو، تن ۾ ڊاڪٽر اياز حسين قادري، پروفيسر عبدالمنان چانڊيو، پروفيسر عبدالله جاويد ۽ سيد عبدالحفيظ شاهه ٺٽي گُجي وارو شامل آهن. محمد وسيم بخاري ڪراچيءَ وارو به انهن شخصيات مان هڪ هو، جنهن جي سچي ۽ کري ڪردار نه رڳو مون کي متاثر ڪيو پر ان جي سهڻي سُلوڪ ۽ سادگي منهنجي ناتوان زندگيءَ کي وڏي توانائي پڻ بخشي. 1973ع جي سرءُ جي مند ۾ هن صاحب سان ملاقات ان وقت ٿي جڏهن مان پنهنجي دوست ظهيرالدين صديقي جي اوطاق تي ويٺو هوس. ماهه و سال جي لحاظ کان هن جي عمر عزيز منهنجي والد جيتري هئي پر هُن جي سلوڪ گفتگو ۽ پيش اچڻ جي طور ۽ طريقي مون کي گهڻو متاثر ڪيو. اُها هن جي ذاتي خوبي هئي جو هو ننڍن سان ملڻ وقت ننڍو ٿي بيهندو هو ۽ انهن سان سهڻي نموني معاملا فهمي ڪندو هو ۽ نئين ٽهيءَ وارن سان انهن جي سوچ ۽ قد مطابق پيش ايندو هو.
محرم جا ڏينهن هئا، ظهير الدين صديقي مون کي ٻه ٽي ڏينهن اڳواڻ دعوت ڏني هئي ته آچر جي شام جو ٽيپهري جي نماز کان پوءِ منهنجي گهر ۾ حليم جي دعوت آهي. تنهن ڪري تون ضرور اچجانءِ ان وقت مان اين اي ڊي ڪاليج جي هاسٽل سيواڪنج ۾ مقيم هوس. مان شام جو مقرر وقت تي ظهيرالدين جي اوطاق تي پهچي ويس. منهنجي ڀرسان نشست تي ويٺل هڪ بزرگ شخص سان تعارف ڪرائيندي مسٽر ظهيرالدين ٻڌايو ته هي محمد وسيم بخاري آهي، منهنجو عزيز دوست ۽ پاڙيسري آهي. سلام دعا ٿي، همراهه جي تن تي شيرواني مٿي تي جناح ڪيپ، هيٺ تي پاجامو ۽ هٿ ۾ واڪنگ اسٽڪ ڏسي مون ڪي لمحا هن کي نظرانداز ڪيو، مگر جڏهن ٽيبل ٽاڪ دوران هن گفتگو ڪئي ته ايئن لڳو ته هي بزرگ عصر حاضر جي مڙني معاملات جو ادراڪ رکي ٿو. گفتگو دوران هو پنهنجي واڪنگ اسٽڪ کي گهمائيندو پئي رهيو ۽ پنهنجون نظرون اسٽڪ جي ڦرندڙ گهرندڙ پوزيشن تي ڄمائي ويٺو رهيو، سندس انداز گفتگو مان ايئن پئي لڳوته ڄڻ هو حفظ ڪيل ڳالهيون پيو بيان ڪري، جڏهن ساڻس ٻي ملاقات ٿي تڏهن هن جي جسم تي سفيد رنگ جو ڪڙتو پاجامو پهريل هو کيس مٿي تي جناح ڪيپ هئي، هڪ هٿ ۾ اسٽڪ ۽ ٻي هٿ ۾ ويڙهيل سيڙهيل جسارت اخبار هئي. محفل ۾ جڏهن به ڳالهائڻ جو کيس موقعو مليو ٿي تنهن ۾ هن جيڪا گفتگو ڪئي سان نه رڳو اپڊيٽ هئي پر منهنجي لاءِ بهترين معلومات به هئي. ٽن چئن ملاقاتن کان پوءِ تقريبن هن سان منهنجي دوستي ٿي وئي، دراصل مان وڏي عمر جي علمي، و ادبي استعداد جي اشخاص کان ڄاڻ حاصل ڪرڻ جي غرض سان دوستي ڳنڍڻ ۾ ڪو عار نه سمجهندو هوس. ساڳئي ئي سال سيوا ڪنج هاسٽل ڇڏڻ وقت مون کي ڪنهن مناسب ۽ پنهنجي پهچ مطابق رهائش جي ضرورت پئي ته محمد وسيم بخاري پنهنجي گهر جي مٿان اڏيل پهرين منزل تي نهايت مناسب مسواڙ تي جاءِ فراهم ڪرڻ جي آڇ ڪئي. جڏهن مان سندس فرسٽ فلور تي منتقل ٿيس تڏهن هن منهنجو هر طرح سان خيال رکيو. محمد وسيم پنهنجي عادت کان مجبور هوندو هو ته ماڻهن کي ڄاڻي ٻجهي هر ويلي جي نماز ۾ شريڪ ڪري، تنهن ڪري بانگ ٻڌي گهران نڪرندو هو ته مسجد پهچڻ تائين گهٽين ۾ حيٰ علي الصلات جون صدائون ڏيندو ويندو هو.
ديني ۽ مذهبي لحاظ کان هن جون گهڻيون عادتون سائين ابوالخير فيض محمد سيال جهڙيون هيون. منهنجو مشاهدو هو ته هن جي انهن عادتن پٺيان ثواب ڪمائڻ واري نيت ڪانه هوندي هئي. مگر هو فهم قرآن مطابق نهي عن المنڪر جي حڪم تي تعميل ڪندو هو، هو نيڪ طبيعت ۽ نيڪ خيالن جو مالڪ هو، هر هڪ سان ميل ملاقات ۾ دين مطابق معملو ڪندو هو. ملڻ ڪرڻ ۾ هر وقت شاعستگي جو خيال رکندو هو. اهو سندس زندگي جو معمول هو. هندستان جي ورهاست کان اڳ ريلوي کاتي ۾ اسٽور ڪيپر هو. منهنجي اندازي موجب 44-1943ع جي زماني ۾ مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيو هيائين، انگريزيءَ ۽ ميٿمئٽڪ ۾ تمام گهڻو هوشيار هو، محنتي، اورچ هو. تنهن ڪري پنهنجي محڪمي جي ڪمن ۾ خاص مهارت حاصل هئس. ملڪ جي ورهاڱي بعد لاهور ۾ آيو ته کيس ڪاٻاري ۽ سند جي بنياد تي ساڳئي محڪمي ۾ ساڳي پوسٽ تي تعيناتي ٿي، پاڻ چوندو هو ته ڀارت ۾ ڇڏيل وڏن جي ملڪيت عيوض مون ڪو به ڪليم داخل نه ڪيو. پاڪستان ۾ هن جي پهرين پوسٽ مغل پوريءَ ۾ ٿي ڪجهه سال گذارڻ کان پوءِ سندس پوسٽنگ ڪراچيءَ ۾ ٿي، جتان سکر حيدرآباد وري ڪراچي موٽيو، جتان هن رٽائر مينٽ ورتي. ورهاڱي جي سٽيل مهاجرين مان اٽي ۾ لوڻ برابر مهاجرين ملن ٿا، جن هندن جي ڇڏيل عمارتن تي قبضا نه ڪيا. ڪراچي ۾ سروس دوران هن پنهنجو پهريون گهر ڪسٽوڊنٽ سبسڊائيز اگهڻ تي لياقت علي خان جي مهاجر آبادڪاري واري اسڪيم ۾ حاصل ڪيو. رٽائرمينٽ فنڊس مان فيڊرل بي ايريا ۾ سنڌ گورنمينٽ جي اسڪيم ۾ انتهائي سستي اگهه تي خريد ڪيل پلاٽ تي بلاڪ سترهين ۾ هن پنهنجو ٻيو گهر اڏيو جنهن ۾ ٻه سال کن آئون به مسواڙي ٿي رهيس. جڏهن آئون سندس گهر ڇڏيندي مين انچولي روڊ تي پنهنجي رهائش اختيار ڪئي تڏهن به وسيم صاحب سان منهنجي دوستي قائم رهي.
ظهيرالدين جي ننڍي ڀيڻ لاڙڪاڻي مان ڏهين جماعت پاس ڪري ڪراچي ۾ مقيم ٿي چڪي هئي. جنهن جي رشتي جي ڳالهه لاڙڪاڻي ۾ سندس والده سان هلي چڪي هئي. ڪراچي ۾ وري نئين سِر ڳالهين هلائڻ جي ضرورت پئي ته ظهيرالدين جي دوست وسيم صاحب کي وچ ۾وڌم، مگر انهن پنهنجي ڇوڪري جو رشتو ڪنهن ٻي هند طئي ڪري ڇڏيو. قدرت سانگي ظهيرالدين جي تعاون سان وري منهنجو رشتو وسيم صاحب جي گهر ويو، ته هنن خوشيءَ سان قبول ڪيو. انچولي سوسائٽي ۾ منهنجي زندگيءَ جي نئين دور جو آغاز وسيم صاحب سان رشتيداري ڳنڍجڻ سان شروع ٿيو. جنهن ڪري اسان جلد ئي هڪ ٻئي جي ويجهو اچي وياسين، سماجي، معاشي توڙي تعليمي معاملات ۾ اسان کي هڪ ٻئي جي ضرورت پوندي هئي ته هڪ ٻئي جي مدد لاءِ هر وقت تيار هوندا هئاسين. محمد وسيم باهمت ۽ دورانديش ماڻهو هو، جنهن دور مان هو گذري رهيو هو، اهو مالي ۽ معاشي لحاظ کان هن جي لاءِ مشڪل دور هو. هو وچولي طبقي جي ليول جي زندگي گذاري رهيو هو، قدرت الاهي سان پُٽن جي اولاد کان اڳ ۾ نياڻيون ڄايون هئس. جن مان ٻن جي لياقت آباد ۾ رهائش دوران شاديون ڪري چڪو هو، سندس آمدني جا ذريعا به محدود ٿي چڪا هئا. تنهن ڪري هو پنهنجي زندگي جي مشڪل دور سان جهيڙي رهيو هو. پُٽ جي اولاد ننڍي ڄمار جي هئي، جيستائين هو تعليم جي مراحل مان گذري ۽ ڪمائڻ جي لائق ٿئي، تيسين زندگيءَ جو گاڏو کيس اڪيلي سر ڇڪڻو پيو. ديندار، ايماندار ماڻهو هو، سندس زندگي وڏن انقلابن مان گذري چڪي هئي، پر هن ڪڏهن به همت نه هاري هئي، ريلوي مان رٽائر ٿيڻ کان پوءِ نيشنل ٽائرس ۾ ملازمت ڪيائين، پنج ڇهه سال گذارڻ بعد اتان به کيس جواب مليو، فيڊرل بي ايريا بلاڪ سورهين ۾ ان وقت يوسف پلازا نئون تيار ٿي رهيو هو، تنهن ۾ هن هڪ دڪان بڪ ڪرايو، جڏهن کيس دڪان جو قبضو مليو ته اُن ۾ اليڪٽرڪ اپلائينس جو اسٽور کوليو مگر اهو به نه هليو ته ٽيوشن پڙهائڻ شروع ڪيائين. حافظو سُٺو هوس. ٻولين سکڻ ۾ به خداداد صلاحيتن جو مالڪ هو، هندي، فارسي انگريزي، اردو نه رڳو روانيءَ سان ڳالهائيندو هو، بلڪه انهن ٻولين ۾ شاعري به ڪري ويندو هو، ميٿمئٽڪ تي پڻ باقائدگي سان عبور حاصل هوس. سنڌي ٻوليءَ جي سکيا مون کان حاصل ڪيائين، اهڙي قسم جي مهارتن جي ڪري کيس ٽيوشن پڙهائڻ ۾ وڏي ڪاميابي ملي ۽ سندس بهترين گذر سفر پئي ٿيو.
جواني کان ئي مولانا ابوالعالا مودودي جي فڪر جو قائل هو ۽ ڪيترا ماهه و سال جماعت اسلامي جي متفق ۽ همدرد جي حيثيت سان فلاحي ڪمن ۾ گذاري ڇڏيائين، جماعت اسلامي جي پليٽ فارم تي وڏي مخلصي ۽ اورچائيءَ سان خدمات جي صلي ۾ کيس جماعت اسلامي جي رڪنيت ملي ته سمجهڻ لڳو ته کيس زندگيءَ جو ڪو اعليٰ ترين اعزاز مليو آهي. جماعت اسلاميءَ جي رڪن ٿيڻ کان پوءِ هو رات ڏينهن ديني پروگرامن ۽ فلاحي ڪمن ۾ پنهنجي وت کان وڌيڪ وقت ڏيڻ لڳو، جيتوڻيڪ سندس عمر 80 کان ٽپي چڪي هئي.
وسيم صاحب پنهنجي علمي استعداد وڌائڻ لاءِ مطالعي تي گهڻو زور ڏيندو هو، هن جي ذاتي لائبريري ۾ به ديني ڪتابن جا ٻه وڏا ڪٻاٽ ڀريل هوندا هئا، جن ۾ اڪثريت ديني ڪتابن جي هئي، احاديث جا ڪتاب، بخاري مسلم، ابن ماجا ۽ ٻين حديثن جي ڪتابن جا مڪمل وٽس سيٽ موجود هئا، مولانا ابوالاعليٰ مودودي جي ڪيل تفسير تفهيم القرآن جا مڪمل ڇهه جلد سندس لائبريري جي زينت هئا، جن جو هر وقت مطالعو ڪندو رهندو هو، حافظي جو تيز هو تنهن ڪري حديثون ۽ قرآن ڪريم جو آيتون مطلب ۽ معنيٰ سان ٻڌائيندو هو، منهنجي گهر واري، منهنجا ٻار ۽ مان ڪوشش ڪري قرآن ۽ حديث کانئس سکندا رهندا هئاسين، ان جي لائبريري تقريبن منهنجي حوالي هوندي هئي، پوءِ به جيڪي ڪتاب سندس لائبريريءَ مان مطالعي لاءِ کڻي ايندو هوس، تن جو رجسٽر ۾ اندراج ڪري ايندو هوس. امام تيميما، ابن خلدون جي تاريخ جا مڪمل جلد ۽ ان تي لکيل ابن خلدون جو مقدمو وٽس موجود هئا، جنهن کي آئون باقاعدي پڙهندو رهندو هوس. ڇاڪاڻ جو ابن خلدون جا مضامين ڪاليج جي نصابي ڪتابن ۾ پڙهائڻا پوندا هئا. خلفاءِ راشدين جي حيات طيبه ۽ حضرت عمر بن عبدالعزيز جي زندگيءَ تي بهترين ڪتاب سندس لائبريريءَ جي زينت هئا، ازان علاوه نبي ڪري صلي الله عليه وسلم و آل هي جي حيات طيبه ۽ سيرت النبي تي به ڪافي ڪتاب وٽس موجود هئا.
زندگيءَ جي آخري حصي ۾ محمد وسيم بخاري پنهنجي زندگي قرآن و حديث، روزي نماز، قرباني ۽ خدمت انسانيت لاءِ وقف ڪري ڇڏي هئي. هو جماعت اسلامي جي تنظيمي ۽ فڪري ضابطن کان آزاد ٿي سوچيندو ۽ عمل ڪندو هو، اهو عمل هن جي ديني مطالعي سببان فڪري وسعت جو نتيجو هو ۽ مان ان جي اهڙي فهم و فڪر کان وڌيڪ متاثر هوندو هوس، ڇاڪاڻ جو دين اسلام آفاڪي دين آهي ۽ ان جي پهچ ۽ وسعت به اوتري عظيم تر آهي، تنهن ڪري هن کي جماعتن جي چڪرن ۽ فڪڙي ڌڙي بندين اندر قيد ڪري نه ٿو سگهجي.
محمد وسيم عمر عزيز جي پوئين ڏينهن ۾ پهريان کان وڌيڪ آزاد ٿي سوچيندو ۽ عمل ڪندو هو، کيس لبرل سوچ جو ليکي نه ٿو سگهجي، پر تڏهن به ڪنهن قدر هو جماعت اسلامي جي ڪٽر پڻي جي دائري کان ٻاهر نڪري چڪو هو. پنهنجي اولاد، منهنجي اولاد ۽ مونسان ۽ خصوصن پنهنجي سس ۽ سوهري ۽ پنهنجي گهر واريءَ سان نهٺائي ۽ احسن طريقي سان پيش ايندو هو، جيتوڻيڪ پنهنجي بنيادي عقيدي جو اڃان به پابند هو ۽ ٻي پاسي اسان سڀئي سُني عقيدي جا پابند هئاسين، مگر گهرو ماحول کي بهتر رکڻ لاءِ ٻئي ڌريون ديني معاملات، رواداري ۽ پنهنجن عقيدن جي پاسداري رکندا هئاسين، ان رواداريءَ جا نتيجا اهي نڪتا جو هو پنهنجي اولاد سان جماعتي فڪر ۽ عقيدي جي بنياد تي ڪو جبر نه ڪندو هو. بلڪ صبر ۽ سانت کان ڪم وٺندو هو، اهڙي سوچ جي بنياد تي هن پنهنجي نياڻين جا رشتا ۽ شاديون به سني فڪر مڪتب جي ماڻهن سان ڳنڍيا.
زندگيءَ جي پڇاڙي وارن ڏينهن ۾ محمد وسيم صفا فقير ۽ درويش صفت انسان ٿي پيو هو. داتا گنج بخش علي هجويري جي ڪتاب ڪشف المحبوب ۽ امام تميمه جي ڪتابن جو مطالعو ڪندو هو. سندس طبيعت جي ماٺيڻائي خوش اخلاقي ۽ ايثار ڏسي منهنجي والده چوندي هئي ته وسيم صاحب ته هاڻي اصحبي ماڻهو ٿي پيو آهي.
جواني کان ئي روزي نماز زڪوات ۽ قربانيءَ جون پابنديون مڪمل طور بنا ڪنهن غفلت جي بجاءِ آڻيندو رهيو هو ۽ رمضان شريف جو پويون ڏهاڪو اعتقاف ۾ گذاريندو هو، شام ٿيندي هئي ته سندس گهر واري مان يا سندس پُٽ مسجد ۾ افطاري کڻي ويندا هئاسين، مسجد ۾ هو پنهنجي منهن ويهي قرآن ۽ احاديث جا ڪتاب پڙهندو رهندو هو. اعتقاف دوران فضول گفتگو ۽ ڪنهن ٻي شغل کان پاسو ڪندو هو. قرآن شريف پڙهڻ جو ايترو هوشيار هو جو فجر جي نماز کان سانجهيءَ جي وقت تائين پوري قرآن جو دور ڪري ويندو هو، زندگيءَ جي آخري ڏينهن ۾ چندي جي ڪجهه امدادي رقم ۾ قرآن حڪم جا نسخا ڊزاسٽر سٽيل ڪنهن مسلم ملڪ کي پهچائڻ جي غرض سان گهران کڻي نڪتو هو ته واٽر پمپ جي علائقي ۾ اوچتو سندس رڪشو آڏو اچي ويو، خوف وچان هٿ مان اسٽڪ ڇڏائجي ويس ۽ سندس جسماني توازن پڻ قائم رهي نه سگهيو ۽ وڃي زمين تي ڪريو، جنهن جي نتيجي ۾ سندس ڄنگ جي هڏي ڀڄي پئي. سول اسپتال ۾ بروقت صحيح علاج ٿيس، سندس لواحقين اولاد ۽ مان اسپتال ۾ وٽس هر وقت موجود هئاسين، جنهن ڏينهن کيس اسپتال کان ڊسچارج پئي ڪيو ويو ۽ ڪاٻاري جي تياري پئي هلي ته ان وقت سهاري سان هلڻ لاءِ نرس هن جي ڀرسان اچي بيساکيون رکيون، جن کي ڏسي هو گهڻو دلگير ٿي اهڙي مايوسيءَ جي ڪيفيت ۾ هليو ويو جو کيس دل جو دورو ٿي پيو. ڪارڊڪ اريسٽ ايتري سنگين هئي، جو هو ان جو ڌڪ پچائي نه سگهيو ۽ سندس وفات ٿي وئي، مرحوم جي جنازي نماز جماعت اسلامي جي امير مولانا جان محمد عباسيءَ جي امامت ۾ نصيب ٿي ۽ کيس سخي حسن واري قبرستان ۾ دفن ڪيو ويو، ايئن هو هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪري ويو:
جهڙا آيا جڳ ۾ تهڙا ويا موٽي
اناللهِ و انا اليه راجيعون.