لاڙڪاڻي جي گھاڙ واهه جي ڪٿا
1949_1950ع ڌاري گھاڙ واهه جي پل جي جيلس بازار واري پهرين دروازي جي اوڀر ۾ مندر هو. مٿس بڙ جي وڻ جو پکڙيل وڏو ڇانورو هو. اسان ميروخان سان لڳ ڳوٺ ڪنگن کان لڏي پهريون مندر جي آڳر ۾ اچي ٽپڙٽاري رکياسي ياد ناهي ته گھڻا ڏينهن مندر ۾ ٽڪيا رهياسي. منهنجي وڏي ڀيڻ ۽ مان روز مندر جو آڳر ٻهاريندا هئاسي مندر کي گرل جو دروازو هوندو هو جيڪو ان وقت بند پيل هو. هتي ڪو به پڄاري ڪونه هو ۽ نه وري ڪا پوڄا يا پاٺ ٿيندو هو. گھاڙ جي اتر طرف پنجن ڇهن فٽن تائين هيٺ ڏاڪڻيون هيون جي ڀانيان ٿو ته جنهن زماني ۾ واپاري مال آڻيندڙ ۽ نيندڙ ٻيڙا ۽ ٻيڙيون اچي لنگر هڻنديون هيون تڏهن اهي پاڻي هيٺ رهنديون هونديون. خوش نصيب هو اهو لوڪ جنهن گھاڙ واهه جو اوج ۽ عروج ڏٺو. دراصل هن واه جو ۽ شهر لاڙڪاڻي جو قدر نه ٿيو اهو ته ٺهيو پر ان سان وڏو قهر اسان پنهنجي هٿن سان ڪيو هن واه ۽ لاڙڪاڻي جي جياگرافيڪل ۽ ڪمرشل حالتن جو خيال رکي نه سگھياسين ۽ نه ئي وري ان جي حسين بيهڪ جي ڪا واهر ٿي. جنهن تي ڪنهن زماني ۾ سڄي سنڌ کي ناز هوندو هو. هن شهر جي وچ مان سينڌ ڪڍي وهندڙ گھاڙواهه جي خوبصورتي جي مماثلت ڪجي ته دنيا جي نهايت خوبصورت ۽ ڪارائتي واهه رائن سان ڪري سگھجي ٿي جيڪو برلن جرمني ۾ وهي ٿو ۽ جرمني جو حسن پيو ڀانئجي. لنڊن شهر جي وچ مان وهندڙ ٽيمس ندي جي بيهڪ ڏسو ان جو حسن ڏسو. ان جي زماني ۽ زماني جي تاريخ ۾ مڃتا ڏسو ته انسان جي دل باغ و بهار ٿيو وڃي.
ڪيناڊا جي ڪيپيٽل سٽي شهر آٽوا جي مٿي مان سينڌ ڏيندڙ واهه ريڊورور جي به هڪ وڏي تاريخ ۽ ڪهاڻي آهي. شهر جي ترقي ۽ ملڪ جو واپار ان جي موهون منت رهيو آهي. اهڙي حيثيت، بيهڪ ۽ اهڙي خوبصورت وٿ ۽ ورثي جي اهميت ۽ قدر ڪو ڪينيڊين کان پڇي، پر افسوس جو اسان پنهنجي اهڙي قدرتي طور احسان ۽ مليل قدرتي ڦاٽ جيڪو رب سائين سنڌو ندي جي ڪک مان ڪڍي جاري ڪري عنايت ڪيو هو تنهن جي سنڀال ڪري نه سگھياسي.
گھاڙ واهه کي تاريخ تناظر ۾ ڏسجي ٿو ته اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته هي واهه پهريون ننڍو واهه هو جنهن کي ڪلهوڙن حڪمرانن جي جرنيل شاهل محمد ڪلهوڙي باقائدي کوٽائي وڏو ويڪرو ڪري وڏي اوج ۽ ترقي تي پهچايو هو. مگر هن دور جديد ۾ اسان ان جي اهميت کي سمجھي نه سگھياسين ۽ نه ئي ان جي ڪا حفاظت ڪري سگھياسين مگر سنڌ جي وڏيرڪي ذهنيت رکندڙ قبضي مافيا ان جي مٿان وڏا قهر ۽ ڪلور ڪيا. سون ورني جھيل مٿان مٽي لٽي ان کي ائين دفن ڪيو ويو جيئن گھر جي ڪنهن مرتيو ٿيل ڀاتي کي لٽبو آهي. ان سانحي تي اسان ڪيترو به ڪيڏارو ڪيون ٿورو آهي. سچ پڇو ته منهنجو گهاڙ واهه سان من ۽ روح جڙيل آهي. گھاڙواهه سان منهنجو روح ايڏو سلهاڙيل هو جوان جي موت تي آئون پاڻ کي سڀ کان گھڻو وياڪل ۽ غمزده ٿو محسوس ڪريان.
مندر ڇڏي جڏهن اسان گجڻ پور گھاڙ جي ٻئي ڪناري چاچي خدابخش سومري جي پاڙي ۾ وڃي رهياسين تڏهن گھر جي ڪوٺي تي چڙهي ڏسندا هئاسين ته پل جي آخري دروازي مان وهندڙ پاڻي صاف نظر ايندو هو ۽ اتان پل جو نظارو به نهايت خوبصورت لڳندو هو. گھاڙ واهه جو اهو شفاف پاڻي ٿورو اڳتي وڌي پپل جي وڻ جي ڇانو هيٺان سيدن جي گھر وٽان ننڍي واهه جي صورت ۾ اڳتي وڌي موهن فقير جي اوتاري جي اڱڻ ۾ وڃي سلامي ڏيندو هو. تنهن کان پوءِ پنهنجي ئي پيٽ مان ور وڪڙ کائيندو پنهنجي ٽور اڳتي جاري رکندو هو. ان جاءِ تي واهه جي ڏکڻ ۾ قبرستان هو ۽ اڀر پاسي بينڪ اسڪوائر.جتان ڏکڻ طرف ويندڙ روڊ بندر روڊ سڏبو هو. بندر روڊ به گھاڙواهه جي وجود جو هڪ وڏو ثبوت آهي. گھاڙ واهه جي پل جي اوڀر ۾ ميونسيپل آفس جي پٺ وارو سڄو علاقو ميراڻي دور ۾ هڪ وڏو بندرگاهه هو جنهنجي ڄاڻ اسان کي لاڙڪاڻي جي محققن جي تخليقات تاريخ ۽ نويسن ۽ تاريخ ادب سان دلچسپي رکندڙ عالمن ۽ اديبن جي مضامين مان ملي ٿي. ان ڏس ۾ لاڙڪاڻي جي انهن دانشمندن مان سهڻي پارکو ۽ لکاري انيس انصاري جو مقالو ملاحظا ڪري سگھجي ٿو. ازنسواءِ پروفيسر عبدالمنان چانڊيي جي مضامين مان به استفادو ٿي سگھي ٿو. پروفيسر ڊاڪٽر عبدالمجيد ميمڻ پروفيسر ڊاڪٽر عبدالغفور ميمڻ جي تحريري مواد مان به گھڻو ڪجھ حاصل ڪري سگھجي ٿو.
گھاڙ واهه پنهنجي پيٽ مان بندر روڊ جي اتر اولھ ۾ پنهنجو سفر جاري رکندي گيان باغ وٽ پهچندو هو هن وقت گيان باغ جو موجوده نالو باغ ذوالفقار آهي. گھاڙ واهه جي هن هنڌ تي دراصل گھاڙ واهه جي هڪ عاشق جي ڪهاڻي شروع ٿئي ٿي. لاڙڪاڻي کي هڪ لحاظ کان لازوال حسن بخشيندڙ ۽ واپاري ترقي وٺائيندڙ شخص، فقيرن جو فقير، خادمن جو خادم سيٺ گيانچند هتي رهندو هو. ۽ هي خوبصورت بنايل ميموريل باغ هن جو گھر ۽ ملڪيت هو. گيانچند جي هن خوبصورت باغ ۾ صوفي راڳ رنگ مچائيندڙ فقيرن ۽ فقراهن جي رهائشگاهه ۽ مهمان خانو قائم هو جنهن تي ورهاڱي کان پوءِ قبضو ٿي ويو ۽ اڳتي هلي گيانچند جي باغ جي رهائشي عمارتن ۾ ڄم روڪ ۽ مليريا اريڊي ڪيشن ۽ ري هيبليٽيشن ڊپارٽمينٽ جي ڪسٽوڊينٽ آفيسون قائم ڪيون ويون. ڪسٽوڊينٽ آفيس ذريعي هندن جي ڇڏيل ملڪيتن کي نيلام ڪري ڪليم داخل ڪندڙن کي ڏنيون ويون انهن ڪليمن ۾ لاڙڪاڻي جي هن حسين ترين گيان باغ جا ڪجھ حصا نيلام ٿي ويا ۽ ائين گيانچند جي دلڙي ڦرجي وئي. سياسي گھرجن جي پيش نظر گيانچند باغ جو تاريخي نالو ڦيرائي باغ ذوالفقار رکيو ويو. گھاڙ واهه پنهنجي جاگير مان اڳتي هلي قديم گورنمينٽ هاء اسڪول وٽان گذرندو هو. هي اسڪول جيڪو 1926 ۾ پنهنجي تيار ٿيل نئين عمارت ۾ منتقل ٿيو ۽ ان جي پراڻي عمارت کي ميونسپل جي حوالي ڪيو ويو جنهن ان جو نئون نالو ميونسپل هاءِ اسڪول رکيو. لاڙڪاڻو اسٽيڊيم جي عمارت به گھاڙ واهه جي پراڻي پيٽي ۾ تعمير ڪئي وئي هئي ۽ گھاڙواهه ان جاءِ تي هڪ واهي جي صورت ۾ وهي ڪليڪٽر واري بنگلي جي بغل مان نڪري مسجد جي ڀر مان ٿيندو رائس ڪينال ۾ وڃي ڇوڙ ڪندو هو. دراصل اهو ئي اهو هنڌ آهي جتي گهاڙ واهه جو انت ٿئي ٿو. اتر اولھ طرف کان ڳوٺ وليدن واري پاسي گھاڙ واھ جي وهڪري جا پراڻا نشان ملن ٿا. تلاش ڪبا ته پنج پل واه جي اوڀارين ڪنڌي ان جو پورو جو پورو وجود ملندو جيڪو مون پنهنجي اکين سان نه رڳو ڏٺو پر ان ۾ وهنجي تڙڳي به ڏٺو اتي گھاڙ واهه هڪ نهايت سهڻي ڍنڍ جي روپ ۾ 1964_1965 ۾ بيٺو هو جنهن کي سنڌ سمال انڊسٽري ۽ رتيديري ڏانهن ويندڙ روڊ تقسيم ڪري پيو. روڊ جي ٻي ڀر گھاڙ واهه هلي ٿو، ڪٿي دٻا ڪٿي سڪل سوڪ لڳو پيو آهي ۽ اهڙي طرح موجوده شيخ زيد ڪالوني کان ويندي ڳوٺ وليدن جي ڪک پيو کٽي. ياد رهي ته اهو وليد ڳوٺ پڻ ڪنهن زماني ۾ گھاڙ واهه تي ئي شاد ۽ آباد ڳوٺ هو. ڪيو ائين ويو جو رائس ڪينال مان نڪرندڙ پنج پل واهه جو پاسو مٽائي ڳوٺ کان ڪجھ پر ڀرو ڪيو ويو ته جيئن ان کي پائڻ ۽ سيمي کان تحفظ فراهم ڪيو وڃي. آخر ۾ وليدن کان اڳتي جي گھاڙ واه جي تلاش ڪبي ته ڪٿي ڪٿي ان جا نشان ملندا تقريبن ميان شاهل محمد پير جي مزار تائين اهڙو سلسلو جاري رهي ٿو.
شهر واري پاسي سرائي ٺاري خان کهاوڙ جي انبن ۽ ڦارون وارن باغن جي سامهون گھاڙ واهه جي بلڪل ڪنڌي تي 1950_55 کان اڳ ٺهيل هڪ ننڍي مسجد هوندي هئي جنهن ۾عيش گھرن جون ڪي عورتون پنهنجي من جون مرادون پوريون ڪرائڻ ۽ ڪي ثواب جي غرض سان شام جو سج لهڻ وقت اچي ڏيا ٻارينديون هيون. مسجد جي اوڀر رخ هڪ ننڍو دروازو هوندو هو. سانوڻي ۾ جڏهن گھاڙ مستي ۾ ايندو هو ته پاڻي دروازي جي چائنٺ اچي چمندو هو. دروازي جي اوڀر پاسي تقريبن سئو ميٽر پنڌ تي گھاڙ جي ڪپ تي ٽاري جي وڻ هيٺان هڪ وڏو کوهه هوندو هو. ان کوهه جي سڄي پاسي ڀڪ کان ٿورو هيٺ ڪپڙن ڌوئڻ وارن ڌوٻين جا ڪاٺ جا ڦرها هوندا هئا جيڪي زمين ۾ مستقل طورکتل هوندا هئا. زمانو اهڙو هو جو پنج سو رپين کن جو ڦرهو به ڪو ماڻهو چوري ڪري کڻي وڃڻ جي زحمت نه ڪندو هو. کوهه جي ڪپ تي گھاٽي وٿراء هوندي هئي جنهن جي ڇانوري ۾ ڌوٻي ڪپڙا منيندا هئا. جن کي بعد ۾ ڌوئي اڇو اجرو ڪري بليچ نيل گلي وغيره ڏئي ڪکائن تلن تي سڪائيندا هئا. دراصل لاڙڪاڻي شهر جو اهو هڪ وڏو ڌوٻي گھاٽ هوندو هو جيڪو ان حد کان ميونسپالٽي اسپتال بلڪ ميونسپل آفيس تائين پکڙيل هوندو هو. ڌوٻي گھاٽ جي جنهن هنڌ جي آئون ڳالهه پيو ڪيان اتي هڪ ٻي به اهم ڪرت ٿيندي هئي ان کوهه جي ڀر ۾ صبح جو تڙڪي مهل روزي روٽي ڪمائڻ لاءِ ڌوڙڌيا مٿي تي سون بازار مان ٻهاريل مٽي جون تغاريون کڻي اچي حاضر ٿيندا هئا ۽ گھاڙ واه جي شيشي جهڙي شفاف پاڻي ۾ ويٺا خاک ڇاڻيندا هئا. ان خاڪ مان کين سون جون سنهيون ڪرچيون ڪاٽ شاٽ سبب ڪريل سنها ذرات. موتي ۽ ٻڙا وغيره هٿ ايندا ها. ائين اهي مزدور ڌوڙ مان ڌن ٺاهي ويندا ها.
گھاڙواهه تي قائم هن ڌوٻي گھاٽ تي شهر جي وڏين لانڊرين ۽ واشنگ فيڪٽرين جا ڪپڙا ڌوپندا ها. جئين سيئوبازار ۾ قائم ممتاز لانڊري ان زماني ۾ جيڪي نمائش طور دڪان ۾ ڊرائي ڪليننگ مشينون رکيو ماڻهن کي دوکو ڏيندا ها. پاڪستان چونڪ کان تجر باغ ڏانهن ويندڙ رستي تي اتر طرف ميونسپالٽي جي خوبصورت ڪشادن دڪانن ۾ موسيٰ کٽي جي مشهور موسيٰ لانڊري هئي جيڪا شايد اڄ به قائم هجي جتان شهر جا شوقين ۽ پيسي وارا ماڻهون پنهنجا ڪپڙا ڌوئرائيندا هئا. ان جي سامهون حيدري مٺائي جي دڪان لڳ وري احمد کٽي جي لانڊري هئي انهن ۽ ٻين ڪيترين واشنگ فيڪٽرين جا ڪپڙا سڀ گھاڙ واهه تي ئي ڌوپي پاڪ صاف ٿيندا هئا ائين چئجي ته لاڙڪاڻي جي ماڻهن جي ڪپڙن جي ميراڻ ۽ غلاظتون به گھاڙ ۾ صاف ٿينديون هيون ته ڪو ڪلائو نه ٿيندو. ساڳي هنڌ ڪپڙن سڪائڻ جي تلن جي اوڀر ۾ هڪ پاڻي جو وڏو ڍورو هو جيڪو هميشه ٽٻٽار هوندو هو جنهن ۾ نهايت خوبصورت ڪنول ۽ للي جا گل ڦٽندا ها جيڪي اهڙي ته خوبصورت سينهري ڪيو بيٺا هوندا ها، جو چئي کڻي بس ڪر. اها کڏ اسان غريبن جي ٻارن جي پيٽ پوڄا جو هڪ سٺو ذريعو هوندي هئي. اهو هيئن جو ڪنورن سان گڏ پاٻوڙا به انهن گلن مان ڦٽي نڪرندا هئا. اسان لڪي ڇپي اتان ڏوڏيون پٽي کائيندا هئاسين. باقي ان جي هيٺين گھرين پاڙن ۾ بهه ٿيندا ها جن تي ٻارن جي ڪا رسائي ڪان ٿي سگھندي هئي. البته للي جي گلن مان ڪُم ۽ ڪوڻيون پيدا ٿينديون هيون جيڪي پٽي ٻار کائيندا هئا ۽ انهن جا هار ٺاهي ڳچي ۾ پائي خوش ٿيندا هئا. ڪوڻيون ڪُم پٽڻ جي جھل پل ڪانه هوندي هئي. باقي ان جي پاڙي ميوي لوڙهن تي ٻارن جي پهچ ڪا نه ٿي سگھندي هئي. ازنسواء جھنگلي کجين مان ڏوڪا يا کارڪون لاهي کائڻ تي به ڪا پابندي ڪانه هوندي هئي.
گھاڙ واهه جي جنهن مسجد جو ذڪر آئون اڳ ڪري چڪو آهيان ان مسجد کان ويندي سرلا ديوي جي اسپتال جي پٺ ۾ وڃبو هو ته هڪ ٻي ننڍي مسجد نظر ايندي هئي. انهن ٻنهي مسجدن جي ڊريگھ ۽ ويڪر ۾ گھاڙ واهه جو جيڪو پيٽو هو سو نه رڳو نهايت خوبصورت ۽ حسين هو پر اهو پنهنجي پيٽ ۾ هزار داستان سمائي پيو رکي. گھاڙواهه جو اهو حصو هڪ وڏو تفريح گاه هو ڇاڪاڻ جو ان جاءِ تي گھاڙ واهه جون ٻئي ڀڪون سهڻي وڻراء جي ڪري نهايت دلڪش ڏيک ڏينديون هيون. گھاڙ جي ڏاکڻي ڪپ جي بلڪل ٽاپ تي ڏهاڪو کن مٺن انبن جا وڻ هئا جنهن کان ٿورو هيٺ ڀرو ڌوٻين جي ڪپڙن سڪائڻ جو هڪ وڏو تل هو جنهن تي ڪمند جي پوٽن ۽ پنن جا ڄڻ ته قالين وڇايل هوندا هئا انهن تلن جي وچ ۾ خود رو ديسي کجين جا ٻه خوبصورت جھڳٽا هوندا هئا. ان وقت تائين اصيل يا ٽوٽو کجي لاڙڪاڻي ۾ ڪانه پهتي هئي. پر انهن کجين جون کارڪون ڏاڍيون مٺيون ۽ لذيذ هونديون هيون. کجين جي هيٺان راڻي باغ جي ڊگھي ديوار هئي. ان وقت راڻي باغ شهر جو نهايت خوبصورت باغ هوندو هو شام و سحر ماڻهو پنهنجو من ريجھائڻ لاءِ هن باغ ۾ ايندا هئا. ڪامي ۽ مزدور ماڻهو پنهنجو ٿڪ لاهڻ لاءِ راڻي باغ جي ٿڌي ڇٻر ۽ ديوي جي وڻن جي ڇانوري ۾ راحت حاصل ڪندا هئا. جيلس بازار ۽ ايمپائر نگار سنيما ڏي ويندڙ ايمپائر روڊ نهايت مصروف هوندو هو. سنيمائن وٽ مٺاين، آئيس ڪريم، پڪوڙا ۽ ٻين کاڌي پيتي جي شين جا دڪان هوندا هئا. علاوه ازين سرائين ۽ گادن جا چانهن جا هوٽل، سگريٽ پان ٻيڙين جون پڙيون ۽ مانڊيون هونديون هيون جن تي صبح و شام ماڻهن جا هشام لڳا پيا هوندا ها. فلمن جا شوقين مارننگ ۽ ايوننگ شو مان نڪرندا ها. انهن مان ٿڪل ٽٽل ۽ گرمي جا سٽيل ماڻهو وڃي راڻي باغ جو پاسو وٺندا ها. باغ ۾ قسمين قسمين گلن جون چڪيون ۽ سهڻا ٻوٽا لڳل هوندا هئا جن ۾ زنبڪ جا خون رنگت مائل ۽ زرد رنگ جا گل باغ کي سهڻو بارڊر ڏيندا ها. وچ ۾ ڪياريون ٻاريون ٺهيل هونديون هيون جنهن ۾ گلاب جا ٻن رنگن ۾ هڪ سرخ گلاب ۽ ٻيو گلابي گل موسم سارو مهيا رهندا هئا. باغ ۾ سدا بهار جا گل جابجا هر وقت هر موسم ۾ موجود رهندا هئا گلن جي ٻين انيڪ قسمن مان رابيل موتيو ۽ رات جي راڻي به باغ جي زينت بڻيل هوندي هوندا هئا. قابل ذڪر ڳالهه هي آهي ته باغ جي بلڪل وچ ۾ حوض هوندو هو جنهن ۾ هر وقت تازو پاڻي رهندو هو مگر ان جي خوبصورتي بالا ڪرڻ جي غرض سان ميونسپل اليڪشن ۾ دلچسپي رکندڙ لاڙڪاڻي جي هر دل عزيز شخصيت فقير محمد انڙ جي باغ جي حوض ۾ اپايل بي پاڙي آڻي وڌي وئي. بس پوءِ راڻي باغ جي ان ڪشادي حوض ۾ ڊيفوڊل جهڙا اڇا گلابي وانڱڙائي ۽ سرخي مائل رنگن جا خوبصورت گل ڦٽي نڪتا مگر انهن انگريزي گلن هڪ لحاظ کان لاڙڪاڻي جي ڪلچر ۽ تهذيب جو تابوت تيار ڪيو. اها خوبصورت بي پاڙي ٻوٽا ڪڍي ڪنهن نا هنجار گھاڙ واهه جي اڇي اجري پاڻي ۾ ڦٽا ڪيا. انهي بي پاڙي کي سنڌوءَ جو آب حيات نصيب ٿيو ته ڏينهن رات ضربيان ضرب ٿيندي وئي ۽ اسان جي ئي جوڀن ۾ ڏسندي ڏسندي مندر کان مسجد تائين گھاڙ کي ائين ويڙهي وئي جيئن سائي وڻ کي موت مار پيلي وڻ ويڙهي ويڙهي ويندي آهي نيٺ ان بي پاڙي نانگ ڦڻ وڃي پير شير جي حدن تائين قبضو ڪري ورتو. زماني جون گردشون ماحول جي گدلاڻ ماڻهن جي بدفضيلتي، ڌوڙيا هوائون، مٽي جا طوفان انهن سڀني گڏجي لاڙڪاڻي جي سهڻي تهذيب بخشيندڙ گهاڙ واهه جي رڳن مان سڄو ساهه ڪڍي ڇڏيو ۽ سمورو گھاڙ ان بي پاڙي سان لٽجي ويو ۽ ڀر پاسي جي ڳوٺن مان ٻيڙين رستي ايندڙ مال جيلس بازار ۾ اچڻ بند ٿي ويو. ان گھاٽي ڄار ٺاهيندڙ بي پاڙي هيٺ پاڻي ۾ پاڻي واتڙا نانگ، ڪرپچو زهريلا اڪ ٽٽيڙا، بگس، ڪميون، ڪڇائون ۽ ٻيا انيڪ جيت جڻان پيدا ٿي پيا جيڪي تڙن تي ڪپڙا ڌوئيندڙ ڌوٻين لاءِ هڪ عذاب پڻجي پيا ان عذاب کان ڪيترا ڌوٻي گھاٽ ڇڏي ويا ۽ پنهنجي گهرن ۾ يا پلاٽ وٺي انهن ۾ ڌوٻي گھاٽ قائم ڪيائون. اهڙي طرح ساليانو جيڪو مڇي مارڻ لاءِ ٺيڪيدار مهاڻا وڏا ڄار وچ واه ۾ هڻندا ها تن جي ڪاروبار کي به ڪاپاري ڌڪ لڳو، جنهن ڪري لاڙڪاڻي جي سماجي حالتن سان گڏ معاشي حالتن تي منفي اثرات مرتب ٿيا. بي پاڙي گھاڙ واه جي سڄي مٿاڇري تي مڪمل قبضو ڪري ورتو.
زماني جي هلت ماڻهن جي ابتي چال چلت ۽ وقت جي ڦيرين گھيرين جي نتيجي ۾ لاڙڪاڻي شهر ۾ قبضي مافيا جنم ورتو. پبلڪ پراپرٽي ۽ هندن جي ڌرمائو ملڪيتن تي پهريون گھاڙ واهه تي اڏيل تاريخي پل جي هيٺان مندر کان قبضو شروع ٿيو. پهريان مندر جي حد تي قائم ديوار لڳ ميدان تي هڪ بروهي مينگل گھاڙ واهه جي پيٽ تي قبضو ڪري ڪتر جي مشين لڳائي پوءِ مٿي مندر جي آڳر کي ڳڙڪايو ويو ۽ ڏسندي ڏسندي نيٺ سڄو مندر ميخانو بڻجي ويو. مندر کان ميونسپل اسپتال جي آخري ڇيڙي تائين گھاڙ واهه تي ٻئي ٻنڌيون ٻڌيون ويون انهن ٻنڌين ۾ هڪ وڏي ٻنڌ باقاعدي رستي جيتري هئي جيڪا شاهه بهاري جي مقبري ڏانهن ٿي وئي. ائين پبلڪ ۾ ويو سرڪاري املاڪن تي قبضي جو رجحان وڌندو. چڱي وقت گذرڻ بعد شهر جي مضافاتي ڪچن گھرن ۽ ٻهراڙين کان لڏي ايندڙ بي گھر ماڻهن گھاڙ واه کي مٽي سان لٽڻ شروع ڪيو. انهن بي گھر ماڻهن پهريون ڪچا گھر ۽ جھوپڙا اڏيا تنهن کان پوءِ آهستي آهستي اهي سڀ ڪجھ پڪين جاين ۾ تبديل ٿي ويا. وڌندڙ قبضي جي رجحان ۾ 1970ع کان پوءِ وڏي تيزي آئي رائيس ڪينال جتي وڃي گھاڙ هڪ واهي جي صورت اختيار ڪندو هو ان جاءِ کان ڪليڪٽر جي بنگلي تائين سڄي گھاڙواهه جي پيڻي جي سموري زمين تي هڪ وڏو ڌاڙو هڻي ڏينهن ڏٺي سياسي وابستگي واري قبضي مافيا بيهي قبضا ڪرايا جنهن کان پوءِ گھاڙواهه جو سڄو پراڻو ٻيٽو قبضي هيٺ اچي ويو. لاڙڪاڻي جو اسٽيڊيم ۽ پراڻو بس اڏو جتي قبضي کان علاوه ماڻهن پنهنجيون زمينون به وڪيون. جنهن سبب هڪ نئون شهر ٻڌجي ويو. قبضي مافيا ته آهي ئي ظالمن جو ٽولو پر سرڪار ۽ نيم سرڪاري اداري ميونسپل ڪارپوريشن ڀي گھاڙ واهه جي غرق ٿيندڙ وجود تي پنهنجيون اکيون ٻوٽي ڇڏيون. اهڙي ريت اڄ گھاڙ واهه تي بهارپور ڳوٺ جي آخري حد قبرستان تائين ۽ شهر لاڙڪاڻي جي گول جي آخري حدن تائين گھاڙ واهه جو ڪو نالونشان ڪونهي ۽ ان جو مڪمل انت اچي ويو آهي.
گھاڙ واهه جي جنهن حصي جي خوبصورتي جو ذڪر مون مضمون جي ستين حصي ۾ ڪيو هو ته گھاڙ واهه جي ٽاپ تي انبن جا ڏهاڪو کن وڻ هئا جيڪي وقت گذرڻ کان پوءِ اُهي تعداد ۾ گھٽجندا پئي ويا. ساڳي جاءِ تي زمين ۾ ڌوٻين جا وڏا ڪونر کتل هوندا هئا واهه ۾ هيٺ ڀرو ڪپڙن ڌوئڻ جا ڦرها هوندا هئا سي پڻ پاڻي ۾ کتل هوندا هئا. گھاڙ واهه جي ان ٽڪري جو ذڪر ان ڪري ڪرڻو پيو آهي ته آخري انب جي وڻ کان تقريبن چاليهن فٽن تائين اولھ طرف واهه جي ٽاپ هيٺ پٿرن جي هڪ ديوار هوندي هئي جيڪا منهنجي يادگيري موجب گھاڙ جي مٿاڇري کان به فٽ کن پاڻي ۾ هيٺ رهندي هئي جڏهن پاڻي ٿورو گھٽ ٿيندو هو تڏهن اسان تري وڃي ان پٿرن جي ڀت تي ويهندا ها سي. اصل ۾ گھاڙ جي هن حصي تي هڪ نامياري هندو شاعر ۽ صحافي تولارام عاجز 1914 ۾ لهي پنهنجو انت آندو هو، هو ڪهڙي سبب پاڻي ۾ الوپ ٿي ويو هو. ان جي اهڙي انت پرڪار کي مشاهدي هيٺ آڻي چئي سگھجي ٿو ته انهي جاءِ تي ڪو نه ڪو اسرار هوندو هو جنهن کي سوچڻ سمجھڻ جي ضرورت آهي صحافي ۽ شاعر جي الوپ ٿيڻ واري صحيح جاءِ جي خبر چار ناهي ته هو ڪٿي ٻڏي مئو. ڳالهه ٿي ڪيم پٿرن جي ديوار جي، مان تارو به ڀلوڙ هوس ٽٻي هڻڻ ۾ ساهي به چڱيرڙي هوندي هئي سو هڪ ڀيري ان پٿر جي ديوار کان گھاڙ جي تري ۾ هليو ويس. زمين تي هٿ وڃي ڪنهن شي کي لڳو ٻاهر کڻي اچي ڏٺم ته ڳاڙهي رنگ جي ڪپڙي ۾ لوٽي ويڙهيل هئي مونکي خوف جاڳيو ته هي الائي جي ڇا آهي. چئو طرف ڌوٻين جا آواز ۽ انهن جي موجودگي ڪري ٻار هوس سو اڃا وڌيڪ خوفزدہ ٿي ويس تنهن ڪري ڪپڙي ۾ ٻڌل لوٽي سميت گھاڙ جي پرين ڀڪ هليو ويس ٻي پاسي کارڪن ۽ زيتونن جا باغ هئا ان ڪناري تي اڪثر خاموشي هوندي هئي اتي وڃي تسلا سان مگر وڏي مشڪل سان اهو سڪ ٻڌل ڪپڙو کولي سگھيس ته تجسس جو سڄو معامرو اڳيان هو. مٽي جي لوٽي اندر هٿ گھمائي ٻاهر ڪڍيم ته هٿ ۾ برطانوي دور جا ٻٽي سڪا هئا جن سان گڏ ٻه ٽي ٽڪر ناريل جا ۽ ڪجھ هيڊي ڳاڙهي رنگ جا ڌاڳا سڳا ۽ هڪ سوني منڊي هٿ آيا انهن شين کي ڏسي پهريان ته ڪجھ خوفزده ٿي ويس. بهر حال لوٽي ۽ ڪپڙي کي اتي ڇڏيم باقي مفت متاع کڻي گھر هليو آيس ۽ اچي هڪ فونو گرام جي هيٺين خاني ۾ لڪائي ڇڏيم. ان سين ڊراپ ٿيڻ بعد ٻٽي ڀيرا وري ان ڪم سان لڳو پيو هوس ۽ هر ڀيري سڪا، ناريل ۽ سڳا ڌاڳا ملندا هئا مگر ماجرا سمجھ ۾ اچي ويو ته اتان جيڪي شيون لڀن ٿيون سي سڀ شمشان گهاٽ جون آهن. منهنجو پي هڪ سخت مزاج ماڻهو هو تنهنڪري مان منجھائيندڙ ڳالهين کي پنهنجي چاچي غلام حسين کان سلجھائيندو هوس ڳالھ گول مول ڪري واقعي جي ٽاڻن ۾ ڦير گھير آڻي کائنس معلوم ڪيم چاچي ٻڌايو ته پاڪستان ٿيڻ کان اڳي هندو پنهنجي سڙيل ڀسم ڪيل مردن جي خاڪ مٽي جي لوٽي ۾ وجھي ان سان گڏ ڪجھ شيون ۽ گل گڏي اچي گھاڙ واهه ۾ لوڙهيندا هئا ائين هو پنهنجي پر ۾ مردي کي ٿڌو ڪندا ها ۽ سمجھندا ها ته درياءَ شاهه جي پاڻي ۾ مردي کي مڪتي ۽ شانتي نصيب ٿيندي.
مون سان هڪ ٻيو واقعو به ان ساڳي تڙ تي پيش آيو جنهن کي سڄي عمر وساري نه سگھيو آهيان. گرمي جي موسم ۾ هڪ ڀيري مان ۽ منهنجو نالي ڪوٺيل سوٽ چاچي خدابخش سومري جو پٽ عبدالستار جيڪو ڀاءُ بشير احمد شاد جو ميونسپل هاءِ اسڪول ۾ ڪلاس فيلو رهيو هو سو عمر ۾ ٻه سال کن مون کان وڏو هو. سو اسان ٻئي گڏ گھاڙ واهه ۾ پيا تڙڳيا سي هنڌ اهوئي ساڳيوئي پٿرن جي ديوار وارو هو. پتو ناهي ڪيئن خيال آيو جو مون هڪ وڏو پٿر هٿ ۾ کڻي ستار کي چيو هڻان هڻان. هن رڙڪري چيو ته پري ڪر پري ڪر مون ڄاڻي واڻي هن جي مٿان اهو پٿر اڇلايو پٿر لڳڻ سان ئي هو پاڻي ۾ هيٺ هليو ويو منهنجيون وايون بتال. ڪناري تان ڳوڏ هٿ ۾ کڻي مون راڻي باغ ڏانهن رخ ڪيو. گھر ۾ هڪ اونداهو ڪمرو هو جنهن تي ڪاٺ جي ڏاڪڻ رکيل هوندي هئي مٿي ڇپٽي هئي دراصل اها جاءِ گھر جو اسٽور هوندي هئي جنهن ۾ پراڻي ڀڳل کٽ ۽ پاوا ۽ ٻيو ڪاٺ ڪٻاڙ رکيل هو. مان هن ڇپٽي ۾ وڃي لڪي ويهي رهيس. ڪلاڪ کن گزريو گھر ۾ شور ٻائيتال مچي ويو. ڪاٿي آتنهنجو پٽ غلام رسول گھر جي پڌر ۽ چاچي خدا بخش ۽ ستار جي والده جنهن کي مان پُڦي سڏيندو هوس، تنهن جون رڙيون پيون پون اهو تنهنجو پُٽ ستار کي مٿي ۾ پٿر هڻي ڀڄي ويو آ- اسان جو ڇوڪر خونم خون لڳو پيو آ، ست ٽاڪا آيا آٿس، اسپتال ۾ آ وغيره وغيره، امان کي خبر هئي ته ڪٿي لڪيو ويٺو آهيان، مگر هو خاموش رهي چاچي وارن کي ايلاز منٿون معافيون شربت پياري پکو جهلي ٿڌو ڪيائين جي گهر ۾ بابو هجي ها ته منهنجا هڏ گڏ ضرور ڀڄن ها.
گھاڙ واهه سان منهنجيون روح ررهاڻيون پراڻيون آهن ساڻس من جون لڳل ميخون به پراڻيون آهن. مان هن جي هنج ۾ ايئن جھولا ۽ لوڏا کاڌا آهن جيئن ماءُ جي هنج ۾ لوڏا کائبا آهن هن جي بيدرد وجود جي آڙ ۾ اچي سر جون سٽون ۽ وڏا ڌڪ به سٺا آهن هن جي ڇاتي تي ٽي ڀيرا اهڙو ڪريو ۽ لڙهيو آهيان... جي قادر ڪريم ڪپڙي ۾ ڪڻان سرس نه رکي ها ته ڪڏهوڪو مڻين مٿي هيٺ لٽيل هجان ها. تو ڪيئن ڀڳي منهنجي ٻانهن گھاڙ. توتي ڏيندس دانهن ڏينهن قيام جو. سچ پچ مسئلو ڪو جذبات جي اظهار جو ناهي پر معاملو محبت جو آهي ۽ معامرو حقيقت جو آهي. هي تاريخي مواد آهي ڪو افسانو ناهي جو ان ۾ افسانوي رنگ ڀرجن. اسان جڏهن گھاڙ جي ٻي ڀر رهندا هئاسين ته اسان جي گھر جي سامهون واهه جي ڪپ مٿان هڪ ننڍي مسجد ٺهيل هوندي هئي بلڪل مندر جي آمهون سامهون. جڏهن مندر ۽ مندر سان لڳ جاءِ ۾ رهندا هئاسين تڏهن منهنجي ڀيڻ ۽ مان سرهيا پڌر لڳ وڏي مسجد واري گھٽي ۾ لاڙڪاڻي جي جڳ مشهور پڪوڙائي پارو مل کان پڪوڙا وٺڻ ويندا هئاسي ڇاڪاڻ جو پارو مل جا پڪوڙا بابا سائين کي وڻندا هئا. ڪچوڙيون پٽاٽن ۽ مرچن جا پڪوڙا ڀور سميت ڳنهي جڏهن گھر موٽيندا هئاسي ته دوني ۾ بند پڪوڙن کي گھر تائين سنگهندا ايندا هئاسي جيتوڻيڪ اها عادت ڪڌي هئي پر پوءِ به پڪوڙن جي لذت پري سرهاڻ کي گھر تائين واري وٽي سان سنگهندا ايندا هئاسي.
خبر ناهي ته پڪوڙا وٺڻ وياسي يا جيلس بازار مان ڀاڄي. آءُ ڀيڻ کان هٿ ڇڏائي هميشه ائين ڪندو هوس جو پل جي ديوار جيڪا تقريبن چار ڦٽ ويڪري هئي ان مٿان هلندو هوس ڊڪندو هوس ته مزو ايندو هو حرڪتي ٻارن جا اهي ئي ته پرڪار هوندا آهن. پل جي ديوار تي هلندي ياد ناهي ته پير ڪيئن تڙڪيو ۽ مان پل جي وچ وارن دروازي جي هيٺ پٽ تي وڃي ڦهڪو ڪيم. ڀانيان ٿو ته پل جي ديوار ۽ پٽ جي وچ ۾ ارڙهن ڦٽن جو فاصلو هو. پل مٿان اديءَ جون رڙيون ڪوڪون ڪن پون پيون. رب ستار جيدان ڏنو بچي ويس پر کٻي ٻانهن ڪرائي کان ڀڄي پئي. ان وقت پل جي هيٺان جوشي چانور سڪائڻ وارا مزدور ڪم پيا ڪن جن کڻي مون کي گھر پهچايو. ڀانيان ٿو ته گھڻا ڌڪ ان ڪري نه آيا جو جوشي ساريون سڪائڻ جي ڪري پٽ جي زمين نمشده، اسپئجي ۽ نرم هئي. ان زماني ۾ علاج ڪهڙو هو گجڻ پور جي ڪنڀر کان ترن جي تيل جي مالش ٿي ۽ ڪاٺي جون چپڙيون چڙهيون. مهيني ڏيڍ ۾ ٻانهن ٺهي پر معمولي ٽيڏ سبب ڪرائي جي هڏي ٿورو ٻاهر ڀرو ظاهر ٿي پئي جيڪا اڄ به آهي.
پروفيسر ڊاڪٽر محمد صالح سومري جي والد محترم هدايت الله سومري جي ڪوشش سان منهنجي پي ۽ چاچي غلام حسين جي وچ ۾ ٺاهه ٿيو ته اسان گجڻ پور ڇڏي علي گوهر آباد اچي رهياسين مگر شاهه بهاري لڳ ڀٽن جي ڳوٺ واري اسڪول ۾ جو آئون پهريون درجو پڙهندو هوس تنهنجو ڪو سرٽيفڪيٽ نه ملي سگھيو، ان جو افسوس آ. علي گوهر آباد ۾ منهنجي ڀيڻ ۽ مان وري پهرين درجي ۾ داخل ٿياسي. هاڻي هي چوٿون ڀيرو هو جو آءُ پهريون پرائيمري سو به ڪچو پهريون پڙهڻ شروع ڪيو پهريون ڀيرو جتي مان ڄائس يعني سکر بيراج ٽائون شپ جي معروف ايليمينٽري اسڪول ۾ پڙهيم. ٻيو دفعو ڪنگن جي اسڪول ۾ ٽيون ڀيرو شاه بهارو ۾ ۽ هي علي گوهر آباد جو اسڪول چوٿون دفعو ٿيو. بابا سائين جڏهن به ڪپڙا ڌوئڻ گھاڙ تي ويندو هو مونکي ساڻ وٺي ويندو هو. شايد هن طئي ڪري ڇڏيو هو ته آئيندي جي زندگي ۾ مونکي هن سان ٻانهن ٻيلي ٿي بيهڻو آهي. ياد نٿو اچي ته هن ڪڏهن مونکي پنهنجي هٿن سان ڪنهن به اسڪول ۾ داخل ڪيو هجي. جيتوڻيڪ پاڻ ست سنڌي ۽ مدرسي جي چڱي تعليم حاصل ڪيل هئس حساب ڪتاب جو به پڪو هو. ڪتاب ڦر ڦر پڙهي ويندو هو.
اکر نهايت سهڻا موتين جھڙا لکندو هو، زندگي کي سمجھڻ لاءِ مونکي اڪثر ڪهاڻيون، افسانا ۽ تاريخي شخصيات جا قصا بيان ڪندو هو. حميده جي وڃايل هار وارو افسانو لارڊ ڪلائيو جي مڪمل جوجھاڻيندڙ زندگي جي ڪهاڻي ۽ بادشاه تيمور لنگ جي جدالي ۽ جدوجھد جا قصا هن منهنجي ذهن ۾ اوتيا هئا آئون به هن جي مقصد مطلب کي آڏو رکي پنهنجي زندگي جو آڏاڻو اڏيندو رهيو آهيان.
علي گوهر آباد ۾ بابا سائين پنهنجي هٿن سان مون کي گھاڙ واهه ۾ ترڻ جون سڀ مهارتون سيکاريون. هو اڪثر مونکي پنهنجي پٺيءَ تي چاڙهي گھاڙ ۾ تڙڳائيندو هو. 1955_1956ع جو زمانو هو، جون جولاءِ جي گرمي جا ڏينهن ها آئون پاڻ هرتڙو گھاڙ ۾ تڙڳندو ڪجھ اڳتي نڪري ويس هيٺ ٽٻي هيم ٻاهر نڪرڻ ۾ پل ڀر دير ٿي پئي گوتا آيا، کنگهه، رڙيون، تارا ٻاهر نڪري آيا پر اک ڇنڀ ۾ بابي اچي ٻانهن کان جھليو. اهو ٻيو ڀيرو هو جو گھاڙ واهه جي پيٽ مان بچندي مونکي نئين زندگي ملي.
1956ع ۾ چار پرائمري پاس ڪري مان ميونسپل هائي اسڪول ۾ فرسٽ اسٽينڊر ڪلاس ۾ وڃي داخل ٿيس. مگر پڙهڻ تي منهنجي دل ڪانه ورندي هئي ۽ نه وري بابي سائين کي مون کي پڙهائڻ ۾ ڪا خاص ڪا دلچسپي هئي. بس امڙ جا خواب هئا ته پٽ پڙهي ڪلارڪ ٿي ۽ ڪو ٿڌي ڇانو ۾ ويهي. علي گوهر آباد جا ٻار شرارتن ۾ ڪجھ سرس هوندا هئا. منهنجو به گھاٽ گھاٽ جو پاڻي پيتل هو سو انهن جي رنگ ۾ رنگجي ويس. سامٽيا روڊ تي اسان جو گھر هو. گھر جي ڀرسان چونڪ تي هندن جي ڇڏيل هڪ وڏي پلاٽ ۾ ان پيهڻ جي مشين لڳل هئي پر خراب ۽ بند حالت ۾ هئي ان جي پٺيان جوشي چانور جا ڪارخانا هوندا هئا جيڪي پير شير روڊ تائين هئا انهن ڪارخانن جي پٽن تي ٻه وڏا کوهه هئا. جڏهن آبڪلياڻي جي مند ۾ گھاڙ چڙهندو هو ته کوهن جو پاڻي ڪنارن تائين اچي بيهندو هو ان وقت اسان حرڪتي ٻار سڄو ڏينهن کوهن ۾ پيا تڙڳندا هئاسي. اسانجي شرارتن جو دائرو گھڻو وسيع هوندو هو کوهن مان دل ڀرجي ويندي هئي ته وري وڃي گھاڙ ۾ ڪرندا هئاسي. رات جو چانڊوڪين ۾ به گھاڙ واهه ۾ ننڍين ٻيڙين ۽ بتيلن تي جيڪي ماهيگير ۽ مهاڻا ٻوڙن جي اوٽ ٻڌي ويندا هئا سي کولي راڻي باغ آڏو ڀر تي بيٺل انبن جي وڻن کان بمبر تائين پيا سير سپاٽا ڪندا هئاسي. انگريز سرڪار جي قائم ڪيل امن امان جا اثرات اڃا باقي هئا. ڦر لٽ اغوا قتل و غارت گري ڇا ٿيندي آهي ان جي اسان کي ان زماني ۾ ڪا سڌ هئي ۽ نڪا خبرچار. بتيلو کولي گھاڙواهه جي پرين ڀر ڀٽن جي ڳوٺ شايد حبيب الله ڀٽو ڳوٺ کان سنڍن وارو ونجھ هڻندي جيئن گھاڙ ڀڪ کان پري ٿيس ته نه ڄاڻان ڪنهن سبب بيلنس آئوٽ ٿيو ۽ بتيلو اونڌو ٿي پيو. آئون اهڙي قسم جون حرڪتون ۽ غلطڪاريون احمد سومري پٽ غلام رسول ڪلوٽ ۽ عبد الوهاب سومري جنهن جو استري جو دڪان سرهيا پڌر تي پارومل پڪوڙائي جي دڪان سان لڳ آهي سان گڏجي ڪندو هوس پر هن ڀيري هي ڪم اڪيلي سرانجام ڏنم بهرحال ڀر تان هڪ همراه ڊوڙندو آيو ۽ اچي مونکي ٻڏي مرڻ کان بچايائين به چار سٺا گوتا آيا چڱي مهل کان پوءِ هوش آيو ته همراه پادر ۾ هٿ وڌا. ڪنهنجي اجازت سان تو منهنجي ٻيڙي کولي اهو چئي چونڪ جوتن جي جوڙي وهائي ڪڍيائين. خوشقسمتي سان هي ٽيون ڀيرو هو جو آءُ گھاڙ واهه ۾ پساءُ ڏيڻ کان بچي ويس.
محققن جي تحقيقات جو نچوڙ جيڪو اسان طالب علمن وٽ پهچي ٿو تنهن جي بنياد تي هي ڳالھ سامهون اچي ٿي ته ڪلهوڙن جي دور کان گھڻو اڳ ڪنهن سمي سنڌو ندي جي پائڻ ڪري ڪناري تي ناقابل برداشت زور پيو هوندو جنهن سبب ڪو قدرتي ڦاٽ کلي پيو هوندو جيڪو درياءَ جي ڪک کان پير شير واري علاقي جي اتر اولھ ۾ ماهوٽن ۽ نئين ديري طرف هڪ ننڍي واهه جي صورت اختيار ڪري وهڻ لڳو هوندو. ان قدرتي عمل جي واقعي جي تاريخ ۽ ان جو زمانو گھٽ ۾ گھٽ متعين ٿيل به منهنجي نظر مان گذريو ناهي. 1964_1965ع ڌاري گھاڙ واهه جڏهن پير شير جي اتر ۾ مير بحرن (جنهن ۾ مسٽر محمد صيفل ۽ منهنجو ٻيو هم ڪلاسي ماهر ڊانس ڪلاڪار ڊراما آرٽسٽ رهندا هئا محمد صيفل نهايت اورچ شاگرد هو انگريزي مادري زبان وانگر ڳالهائيندو هو) جي ڳوٺ وٽان پاڻي ڪافي ويڪرو ٿي لاڙڪاڻي شهر جي وچ مان وهندو هو. تازو پروفيسر غلام حسين ڪٽپر پنهنجي تحقيقي نوٽ ۾ لکيو آهي ته گهاڙ واهه پراڻي دور ۾ مديجي ڀرسان ڳوٺ مرزاپور وٽان سنڌو درياءَ مان ڦاٽ جي صورت ۾ نڪرندو هو ۽ ڳوٺ وهي بهڻ، دارا، ڀونيٽ پور، ڦل پوٽا، نئون ديرو، پير جو ڳوٺ ۽ ماهوٽا کان ٿيندو لاڙڪاڻي جي وچ مان گذرندو هو. ياد رهي ته جنهن وقت جي گھاڙ واهه جي آئون ڳالھ ڪري رهيو آهيان ان وقت رڳو گھاڙ واهه رڳو نالي ماتر واه هو. مگر ان جي حقيقي صورت حال هڪ ڍنڍ يا جھيل جھڙي آهي جنهن ۾ درياهه مان ڪنهن صورت ۾ رڳو پاڻي ڀرجي ٿو مگر کيس پنهنجو ڪو وهڪرو ڪونهي. پير شير کان مٿي اوڀر ۾ شايد گھاڙ واهه اتر اوڀر ۾ ڪيترو اڳتي هوندو هو. منهنجي ناقص راءِ موجب جيئن درياهه تائين گھاڙ واهه جي اصلي حقيقت کي سمجھڻ اڃان تحقيق طلب ميٽر آهي.
اسان جي ٻاروتڻ واري زماني ۾ سانوڻ جي مند ۾ محمد صيفل جي ڳوٺ وٽان انبن ۽ کارڪن ۽ سياري جي مند ۾ زيتونن ۽ ڀاڄين جون ٻيڙون ڀرجنديون هيون. ٿورو اڳتي بهارپور ڏي هلندي گھاڙواهه جتوئن جي هڪ ننڍي ڳوٺ (جنهن ۾ اسان جو دوست قادر بخش پليو وڏو ٿيو ۽ اسلام قبول ڪيائين). وٽ نهايت سهڻي بيهڪ سان هڪ شاندار نظارو پيش ڪندو هو. ڏکڻ طرف ايندي ڳوٺ بهار پور جي سامهون گھاڙ واهه جي ٽاپ جي هيٺان هڪ ڪريڪ نڪتل هئي ٽاپ تي ننڍڙي پل ٺهيل هوندي هئي جنهن کي وڏو بمبر سڏبو هو بمبر جي اها شاخ وڏي اهميت واري هئي. بهار پور جي سهڻي وڻڪار انيڪ قسم جي ميون جي باغن جو باقاعدي وسيلو اها شاخ هئي جنهن جي اوڀارين پاسي نظير حسين ۽ اختر حسين ميراڻين جي وڏن جا کارڪن، گلن، ڀاڄين، ڪيلن ۽ ڪمند وغيره جا باغ هئا (استاد نظر حسين ميراڻي به انهن باغن ۾ ميونسپل هائي اسڪول جي هيڊ ماسٽر احمد بشير کي وهين جو شڪار ڪرائيندو هو) هن علاقي ۾ ويندي بهار پور ڳوٺ تائين ٻين ڀٽن زميندارن جا به ڪيترائي باغ هئا جن ۾ انب زيتون کارڪون ويندي ڊاک ۽ انگور به پوکيا ويندا هئا. ساين ڀاڄين ۽ گلاب جي گلن جي پيداوار جو ته هي علاقو ڳڙهه هوندو هو. پهرين وڏي بمبر کان سئو ڏيڍ ميٽر اولهه طرف هڪ ٻئي ننڍي بمبر جي شاخ نڪرندي هئي جيڪا ڏکڻ پاسي قاضي هدايت الله جي باغ وٽان گزرندي هئي. قاضي جي باغ ۾ زيتونن، انبن جي وڻن کان علاوہ ڪيلن ۽ گلابن جي گلن جا ٻوٽا لڳل هوندا هئا (قاضي ھدايت الله جو فرزند ضمير احمد اسان جو هم ڪلاسي دوست هو) ان کان پوءِ سرائي ٺاري خان کهاوڙ جي انبن کجين ۽ ڦارون جي باغن جو سلسلو هو. جيڪو اسانجي گھرن تائين پکڙيل هئو. ننڍي بمبر وري اها اهم شاخ مراد واهڻ ۽ دريش واهڻ جي ڳوٺن جي گرد و نواح کي آباد ڪندي ڪرما باغ (پراڻو اصلوڪو نالو ڪرمچند گانڌي باغ) کان ٿيندي اڳتي شمشان گھاٽ ۽ ڪوس گھر جي بغل کان نڪري وڃي ابوبڪر مقام کڻندي هئي.
لاڙڪاڻي شهر جي گول واري حد کان ڳوٺ بهارپور واري قبرستان وٽان ڪچي سڙڪ تان لنگھي گھاڙ واهه جي ٽاپ تي چڙهي نظارو ڪبو هو ته حد نگاهه تائين پکڙيل ساوڪ واري قدرتي منظر کي ڏسندي اکيون ٿڌيون ٿي پونديون ۽ انسان جي دل ٺري پوندي. هن جاءِ جو جيڪو حسن منهنجي هن اکين گذريل ٽيهن سالن 1960_1990ع تائين لڳاتار ڏٺو آهي تنهن کي قلمبند ڪرڻ مون جھڙي ڪوري ليکڪ جي وس ۾ ناهي. اهو ڪم نه رڳو ڏکيو آهي، بلڪ ناممڪن پڻ. ان لاءِ جھانديد و جھانگشت عالم گھرجن. اهڙا شارح و شاعر کپن جن جا گلستان و بوستان جا قصا پڙهيل هجن اهڙا عالم ۽ فقيھ کپن جن جي قرآن فهمي اهڙي هجي جو هو مالڪ جهان جي مفصل بيان ڪيل جنتن. جنتن جي حسين و جميل باغن ۽ باغن جي هوش ربا انهار ۽ انهار جي شفاف ترين پاڻين جي اذڪار و مفهوم کان واقف هجن. جنت جي ميون جي نفاست ميون جي مٺاڻ انهن جي لذت ۽ سرهاڻ کي پنهنجي محاقاتي علم جي روشني ۾ هوبهو جيئن جو تيئن بيان ڪري سگھن ۽ جنت جي گلن ٻوٽن ۽ شجر اشجار جو جھڙو جو تهڙو نقشو پيش ڪري سگھن.
گھاڙواهه پنهنجي حقيقي بربادي کان پوءِ به هڪ حسين و جميل ڍنڍ (جھيل) جي روپ ۾ اسان کي لاڙڪاڻي جي گول واري پوائنٽ کان اڳتي سرندو سرلا ديوي واري ميونسپل آفس جي اتر اوڀر تائين پکڙيل نظر ايندو هو. لاڙڪاڻي جا اڃا به ڪيترا جھونا ساڃاهه وند مانجھي مور محبوب محبتي پارکو جھانديده حيات آهن جن جي اکين مان اهي حسين منظر اڃا اوجھل نه ٿيا هوندا. ڇاڪاڻ ته گھاڙ واهه جي باقاعدي تاريخ قلم بند ٿيل ڪانهي. مگر ضلعي لاڙڪاڻي جي عالمن اديبن ۽ تاريخ نويسن تاريخي تناظر ۾ سرسري طور گھاڙواهه جو ذڪر ضرور ڪيو آهي.
گھاڙ واهه جي جنهن اهميت واري حصي جو ذڪر ڪريان ٿو تنهنجي ٻنهي ڪپن تي ڪجھ جاين تي وڏي قطر وارا کوهه هوندا هئا جيڪي خاص طور زراعت جي مقصد لاءِ کوٽيل هئا. سمورن کوهن تي نار سسٽم ذريعي پاڻي ڪڍي زمينن ۽ باغن کي آباد ڪيو ويندو هو. هن ڳالھ کي سمجھڻ آسان آهي ته آخرڪار گھاڙ جي ڀڪن تي ڪهڙي سبب نهري نظام سان گڏ ناري نظام به قائم ۽ رائج هو. جڏهن ته سموري انگريزي دور ۾ گھاڙ واهه جي ٻنهي ڪنارن تي زمينن توڙي باغن جي آبياري لاءِ بمبرن ۽ واهين جو هڪ مربوط نهري نظام به موجود هو. ميراڻي دور ۾ به گھاڙ ڀريو تريو وهندو هو ۽ لاڙڪاڻي جون زمينون آباد هيون چئو طرف خوشحالي هئي ان دور جو معروف محاورو ”هجئي ناڻو ته گھم لاڙڪاڻو، نه ته گھم ويڳاڻو“. معرض وجود ۾ آيو. وڏي ڳالهه ته درياهه باشاهه کي به 1932 کان اڳ تائين لائيڊ بيراج ٻڌل ڪانه هئي ۽ جاڏي ڪاڏي ڇُڙيو پاڻي عام جام هو ۽ ان زماني ۾ گھاڙواهه جو طاقتور وهڪرو جاري و ساري هو ان معاملي جو هڪ ئي سو به ٿورو ڪمزور سبب نظر اچي ٿو ته لاڙڪاڻي جي خوشحالي ۽ گھڻ اپت پيداواري انگن ۽ آڪڙن کي آڏو رکي چئي سگھجي ٿو ته سياري جي مند ۾ درياهه ۾ گھٽ ڪوانٽم ۾ پاڻي جي آمد سبب زمين جي پاڻي جي ليول ضرور زير زمين ٿيندي هوندي جنهن ڪري زير زمين پاڻي جي ذخيري کي نارن جي ذريعي ڪڍي زمينون آباد ڪيون وينديون هيون.
علي گوهر آباد لاڙڪاڻي جو هڪ مشهور و معروف پاڙو رهيو آهي ۽ گھاڙ واهه جي آباد ۽ خوبصورت حصي ۽ محل وقوع تي آهي. سن پنجونجاهه ڇاونجاهه ۽ ان کان پوءِ به ڪي سال علي گوهر آباد جي ڀر وارن باغن ۽ زمينن ۾ قائم کوهن ۽ گھرن جي کوهين جو پاڻي موسم سرما ۾ ڏهن فٽن کان ويهن فٽن تائين هيٺ هليو ويندو هو مگر ساوڻ ۾ چاڙهه ڪري ٻاهر نڪري ايندو هو. يا گھٽ ۾ گھٽ ايتري حد تي ايندو هو جو کوهين مان گھر جون خواتين هٿ سان باٽليون ڀري پاڻي گھر جي استعمال هيٺ آڻينديون هيون ۽ اسان پاڙي جا ٻار وهنجڻ لاءِ کوهن ۾ لهي ڪونه ويندا هئاسين بلڪه مٿي ڪنارن تي ترندا هئاسين.
لاڙڪاڻي جي خوشحالي سبب گھاڙ واهه جي ان اهم ٽڪري جي واتاورڻ ۾ ڏکڻ پاسي ميرن جي دور ۾ جڏهن لاڙڪاڻو آسودگي ۾ گھڻا ڏاڪا مٿي هو تڏهن عيش گھر قائم ٿيا. ميرن کي جڏهن گھر مان لڳي ۽ سيٺ نائون مل به سازشن جو ڄار وڇايو ته انگريز ڪمپني سرڪار به ميراڻي صاحبي جا پير ڪڍڻ لاءِ ڪاروايون شروع ڪري ڏنيون. نتيجي ۾ نيٺ ميرن جي حڪومت جو انت ٿيو ميرن جا تخت قلعا برباد ٿيا ۽ انهن جو سمورو مال متاع برطانيا کڄي ويو. ان جا منفي اثرات سڄي سنڌ تي پيا هوندا ان کان ڪو انڪار به ڪري نٿو سگھي ته ڳوٺ بهارپور جيڪو گھاڙ واهه تي قائم ميراڻي دور جو بهترين ڳوٺ ۽ ڪچو قلعو هو سو بارود ۽ فوجي چونڪيون سميت تحس نحس ٿي ويو. اهڙين بربادين کي ڏسي نتيجو ڪڍي سگھجي ٿو ته گھاڙ واهه تي اڏيل عيش جو اڏو به زوال پذير ٿي ويو هجي. اڻويھ سو پنجاهه پنجونجاهه واري زماني ۾ انهن عيش گھرن جي دڙن جا نشان واضح صورت ۾ موجود هئا. اسان جي سانڀر ۾ وري انهن پراڻن آثارن تي نئين سر عيش گھرن کي غريب مقام وٽان شفٽ ڪري ساڳوڻي جاءِ تي قائم ڪيو ويو.
لاڙڪاڻي جي راڻي باغ جي سامهون واري تڙ ۾ پيش ايندڙ ٻه ٻيا واقعا منهنجي لاءِ وسارڻ جھڙا ناهن ڀانيان ٿو ته 1955_56 وارو زمانو هو لاڙڪاڻي ۾ ميونسپالٽي جي چونڊن جي گھما گھمي ۽ هما همي لڳي پئي هئي. اسانجي علاقي جي بلدياتي ڪانسٽي ٽيوئينسي ۾ جيڪي شخصيات بلدياتي سياست جا مهم جو نظر ٿي آيا تن مان اهم سماجي خدمات ۽ شهر ۾ سينيٽيشن جي خدمات جي حوالي سان معروف سماجي ۽ ادبي خدمات سرانجام ڏيندڙ شخص ميان غلام عباس قادري سرفهرست هوندو هو. فقير محمد انڙ شهري سياست جي حوالي سان علي گوهر آباد قافلي سراءِ محلن جو مڃيل سياسي ليڊر هو. انهن چونڊن ڌاري سامٽيا روڊ تڪ مان سرائي تاج محمد کي ميونسپل ميمبر لاءِ بيهاريو ويو اسانجي سومرن مان امير بخش سومرو ميبر شپ لاءِ اٿيو هو جنهن کي سومرا گھٽي ۽ کچي محلي مان ووٽ حاصل ڪرڻا ها. سڄي تمهيد جو مطلب آهي ته سرائي تاج محمد سامٽي جو نالو سامهون اچي جنهن اها اليڪشن هارائي هئي. سرائي تاج محمد جو فرزند محمد واث هو جيڪو لاڙڪاڻي ۾ نيشنل بينڪ جو منيجر ٿي رهيو هو جنهن جو گھر اسان جي گھر جي ڀرسان هو. هو مالوند ماڻهو هئا ان زماني ۾ کير پاڙن جي گھرن ۾ اندر وڪامندو هو. آءٌ به سرائين جي گھران کير وٺي ايندو هوس محمد وارث جن جي گھر ۾ هڪ ڪامي ڪم ڪندو هو جنهن کي سڀ نانگو سڏيندا هئا. اهو مينهن جي گاهه پٺي کان علاوہ گھر جي سودي سٽي سان گڏ گھڻائي گھرو ڪم سرانجام ڏيندو هو. هڪ ڀيري هي ماڻهو گھاڙ واهه جي ساڳي تڙ جي ساڳي جاءِ تي هڪ پاسي ٽين جي ڪنستر ۾ کار چاڙهي بيٺو هو. مون ڏٺو ته هو سوٽي سان رلهي کي ٻاهر ڪڍي پيو پر رلهي ٽين جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ڦاٿل هئي جيئن هن سٽ ڏئي سوٽي کي مٿي تڳ ڏني ته باهه تي چڙهيل کار جو ٽين نانگي جي پيرن تي اچي پيو بيلنس نه رهيس وڃي زمين تي ڪريو ۽ ٽين جو سمورو گرم پاڻي اچي مٿانئس ڪريو. نانگي جي جسم جا ڪجهه حصا سڙي پيا سندس دانهن ڪوڪن تي ماڻهو مڙيا. مان ان وقت گليل کنيو ڪبوترن، جھرڪين ۽ وهين جي تاڙ ۾ پئي هيڏي هوڏي رليس مگر ان دردناڪ واقعي کي ڏسي افسوس ۾ ٿورو پرڀرو راڻي باغ جي ڀت تي وڃي ويهي رهيس.
راڻي باغ جي وڻن تي پکي پکڻ ويهن ۽ اڏامن پيا. پري کان منهنجي نظر گلاب گجراتي تي پئي. گلاب گجراتي نور محمد عرف نوري گجراتي جو ڀاءُ هو جنهنجو پراڻي گاهه مڏي تي ڪبوترن جو دڪان هو. پتو ناهي ته گلاب شرارت يا ڪهڙي موڊ ۾ هو جو سامهون بيهي مون ڏانهن پنهنجي گليل ڇڪي چوڻ لڳو ڳوڙهو هڻانءِ مون چيومانس اڙي نه اڙي نه مگر هو گليل ڇڪي چڪو هو ۽ ڄاڻي واڻي مون ڏانهن ڳوڙهو اڇلايائين جيڪو اچي مونکي سڄي اک ۾ لڳو ۽ مان جيئن جو تيئن ڀت کان هيٺ پٽ تي وڃي ڪريس اڌ ڪلاڪ کن ڪو هوش ڪونه هو جڏهن هوش آيو ته گھر روانو ٿيس. جيئن امڙ در کان داخل ٿيندي منهنجي سڄيل اک ۽ منهن ڏٺو ته کانئس رڙ نڪري وئي پڇا ڪيائين ڇا ٿيو آ. چيو مانس ته گلاب اک ۾ ڳوڙهو هنيو آ.
گجراتين جي گھر ۽ اسان جي گھر ۾ اٺ فٽ گھٽي جو فرق هو امان وئي گلاب جي ماءُ سان جھيڙو جوٽي آئي پر ٿيندو ڇا جي قسمت ٽٽي ته ٽاڪوئي نه لڳي. هڪ غربت ٻيو بيداري ڪونه امڙ روزانو سرمي سرائي سان اکين ۾ ماکي وجھندي هئي خير مهيني کن ۾ اک جي سوڄ جھڪي ٿي مگر ديد ۾ معمولي فرق ٿي پيو. جيئن جيئن وڏو ٿيندو ويس ته هوريان هوريان اک جي ديد متاثر ٿيندي وئي 1980 تائين اک اهڙي حالت تي پهتي جو ڊاڪٽرن ۽ اسپتالن جا چڪر ڪاٽڻان پيا. ماهر چشم ڊاڪٽر منظور احمد سربراه چشم ڊپارٽمينٽ سول هاسپٽل ڪراچي ۽ منير احمد ٽيم پارٽنر آپريشن ڪري نئون لينس لڳايو. ڪافي فرق پيو مگر ڪجھ سالن کان پوءِ مسئلو ريٽينا ڊٽيچمينٽ تي وڃي پهتو. اهڙي ريت زندگي جي هڪ وڏي نقصان مان گذرڻو پيو. بس اسان جي زندگي سود ۽ زيان جي چڪر هيٺ ڦري ٿي انسان ڪڏهن فائدي ۾ ته ڪڏهن گھاٽي ۾.
گھاڙ واهه راڻي باغ جي سامهون ڌوٻين جي سمورن تڙن ۽ گھاٽن جي سامهون ٻئي ڪناري تي ڀٽن جا ڳوٺ هئا. جن ۾ کارڪن، زيتونن ۽ انبن جي باغن جا نه کٽندڙ سلسلا هئا جيڪي پير شهر تائين ٿي هليا ويا. انهن باغن جي حد جي وسعت کي ڏسبو هو ته گھاڙ پل کان تقريبن ٻه اڍائي سو ميٽر اتر ۾ گجڻ پور چونڪ کان نئين ديري تائين انهن باغن جو سلسلو هليو ٿي ويو. گجڻ پور چونڪ کان اوڀر عاقل طرف وڃبو هو ته انهن باغن جو سلسلو چنن جي ڳوٺ کان روڊ جي ٻنهي پاسن کان مسو هٻ تائين نظر ايندو هو. هڪ لحاظ کان اها سموري آبادڪاري گھاڙ واهه جي پاڻي جي مرهون هوندي منت هئي.
گھاڙ واهه جي پرين ڪپ تي آباد ڀٽن جي ڳوٺن ۽ باغن جي مالڪن سان چاچي خدابخش سومري جون ياراڻيون ۽ ڀائپي وارا تعلقات هوندا هئا. مون ننڍي هوندي چاچا خدابخش سان گڏجي گھاڙ ڀِڪَ پار جي ڳوٺن ۽ باغن ۾ گھمڻ ويندو هوس. گھر ۾ کيس ڪاٺين جي ضرورت پوندي هئي ته کجين جا سنڍا ۽ ٻهارا اُتان آڻيندو هو. ازنسواء فصل لهندا ها ته کيس اڇ ٿيندي هئي ته کارڪون زيتون ۽ ڀاڄيون وغيره انهن ڳوٺن مان کڻي ايندو هو. پاڻ سان ڪڏهن پنهنجي پٽ عبدالستار کي وٺي ويندو هو ته ڪڏهن مونکي ساڻ کڻندو هو. انهن ڳوٺن ڏي وڃڻ لاءِ ان زماني ۾ سوڙها ۽ ڪچا رستا هوندا هئا. ڪٿي پنج ته ڪٿي اٺ ڦٽ رستو هو ۽ انهن جي اطراف ميون جا وڻ ئي وڻ هوندا هئا. باغن جي وچ ۾ اوڏڪيون ڀتيون قائم هيون جيڪي باغن جون حد بنديون مقرر ڪنديون هيون. ڳوٺن ۾ اندر دڪان خير ڪي ها ڳوٺاڻن جو جيلس بازار سان روز جو ڪم هو. ڏيتي ليتي حساب ڪتاب لاءِ ڀلاوڻن ۽ فروٽ اجنٽن وٽ ڳوٺاڻا ايندا هئا رهندا هئا. انهن ڳوٺن جا ڀٽا اڪثر سرندي وارا ها. باغن ۽ واڙين جا مالڪ به پاڻ هئا ته واپاري به پاڻ. اڪثر مالوند ڀٽن جون جيلس بازار ۾ واپاري ڪوٺيون، فروٽ ڪميشن ايجنسيون به قائم هيون. باغن جي اندر وڃبو هو ته چئو طرف ميون جي سرهاڻ ڦهليل هوندي هئي وڻن جي گھاٽي ڇانو ۽ انداهو ماحول ڏسي پيو ڀئو لڳندو هو ڄڻڪه ماڻهون ڪنهن جھنگل مان پيو گذري. هڪ ڀيري پڦي عظيمان منهن جي ماءُ ڀيڻ ۽ مونکي پنهنجي ڄاڻ سڃاڻ وارن ڀٽن جي گھر گھمائڻ وٺي وئي. ڳوٺ ۾ ڪنهن هنڌ ڪو هڪ اڌ گھر چڱيرڙو ۽ پڪو نظر آيو ورنه گھڻا گھر رڳو هڪ ٻن ڪوٺين تي مشتمل ها ڪٿي ڪکايون جھوپڙيون به نظر ٿي آيون. ڳوٺاڻن گھرن ۾ عورتون ديسي ڪرت گھر قائم ڪيو ويٺيون هيون گھرن ۾ اڳٺ، سڳيون آر تي گنجيون، ميز پوش، ڪپڙن روَن چولن تي آر سان گلن ۽ هرمچي جو ڀرت پيون ڀرن ڪٿي وري مختلف رنگن جا پکا ۽ هٿ ونڃڻا پيون ٺاهين. اهڙي طرح هو پنهنجي سنڌي ثقافت کي زنده رکيو پئي آيون.
مان شاه بهاري ڀرسان ڳوٺ ۾ سال کن پهريون سنڌي پڙهيم مگر جڏهن اسڪول ڇڏيم تڏهن حسب ماحول ڪو سرٽيفڪيٽ حاصل نه ڪيو. اهو به ياد ناهي ته اسڪول ۾ ڪنهن داخل ڪرايو ۽ ڪنهن ڪڍيو. گجڻ پور رهڻ دوران منهنجي افعالن ۾ سڌارو اچڻ بدران گھڻو بگاڙ اچي ويو هو. ڇاڪاڻ ته اهي شهر جي پسگردائيءَ وارا پاسا هئا جتي نشي پتي ڪرڻ لاءِ ميخانا سرعام کليل ها. ان زماني ۾ ڀنگ چرس آفيم ۽ ڏوڏي جو نشو ڪرڻ ڄڻ ڪو عيب ئي نه هوندو هو. جتي سائو ڳاڙهو جھنڊو لڳل هوندو هو اتي هڪ اڌ چرسي يا ڀنگ پيئڻ وارو موالي موجود هوندو ئي هوندو هو. مندر ۾ هئاسي ته ڄڻ ميخانو ئي گھر ۾ هو. مندر کان ميونسپل ڪميٽي آفيس جي پويان سرلا ديوي واري اسپتال جي پٺين پاسي گھاڙواهه جي ڀڪ تي ورهاڱي کان اڳ جي هڪ پڪي ڪوٺي ٺهيل هئي. جتي هر وقت اٺن ڏهن موالين جو ميڙ متو پيو هوندو هو. اسپتال اچڻ وڃڻ لاءِ اسانجو اهوئي شارٽ ڪٽ رستو هو. البته ان زماني ۾ امن امان اهڙو هو جھڙو هن وقت ڪيناڊا ۾ پيو ڏسان. تنهنڪري ماڻهن توڙي ميخاني جي موالين کان ڪنهن به قسم جو خوف محسوس ڪونه ٿيندو هو. مونکي ياد آهي ته ان ميخاني جو ماڻهو جيڪو اتي تاس راند ڪرائندو هو ڀنگ وغيره گھوٽيندو هو ان جي اڱڻ آڏو ننڍي مسجد به هوندي هئي جتي ڌوٻي ۽ ٻيو آيو ويو ٻه سجدا ڏئي ويندو هو مون انگريزي دور جي خوبصورت آرٽ شيٽ پيپر تي پرنٽ ٿيل تاس جا تر ڪندڙ پتا اتي ڏٺم. تاس جا پتا جيڪي پراڻا ٿي ويندا ها يا گم ٿي ويندا هئا سي هو ڦٽي ڪري ڇڏيندا ها. اهي ناڪارا تاس جا پتا اسان کڻي اچي گھر ۾ لڪائي رکندا هئاسي ۽ لڪي ڇپي انهن کي ٺپي سپي ڏسندا هئاسي. اهو به ياد آهي ته ان ميخاني ۾ تاس سان رنگوار راند کيڏڻ ۾ مشغول اڌ تي هندو واڻيا هوندا هئا. بهر حال اهي هنڌ اهي جايون سٺيون هيون نه انهن جو ماحول سٺو هو. خدا جند ڇڏائي ان پاڙي ۽ ان ماحول مان.
سال اڌ کن خير جو گجڻ پور ۾ رهياسين تنهن زماني ۾ منهنجو مامو هدايت الله سومرو بابي سائين کي پرچائي پنهنجي گھر علي گوهر آباد ۾ اچي رهايو. علي گوهر آباد نسبتن سڌريل- پڙهيل ڳڙهيل ۽ خوشحال ماڻهن جو پاڙو هو. خاص طور سامٽيا روڊ، جنهن جي آس پاس پڪين جاين ۽ سامٽين جي پڪي عمارتن جون ڀليون جايون ڏسي وڏي خوشي ٿيندي هئي.
هن محلي ۾ مان ۽ منهنجي ڀيڻ جڏهن پهرين درجي ۾ داخل ٿيڻ وياسي ته سائين فيض محمد سيال اڳ جو تعليمي رڪارڊ معلوم ڪيو ۽ سرٽيفڪيٽ گهريو، جيڪو اسان فراهم ڪري نه سگهياسي، تنهنڪري ان به منهنجي پڙهڻ ڪرڻ جي حالت زار ڏسي ڪچي پهرين ۾ داخل ڪيو. جيتوڻيڪ عمر جو وڏو ٿي چڪو هوس تڏهن به هن صاحب پنهنجي اختيار کي استعمال ڪندي منهنجي ڄم جي تاريخ کي مناسب ڪندي مون کي ٽي سال ننڍوڪري ڇڏيو.
خالي پڙڀانگ مندر سان لڳ واڻڪي خالي پيل جاءِ ۾ هيٺ هڪ خالي ڀانڊو هوندو هو جنهنجي مٿين منزل تي اسان پنهنجو اچي آستانو ڪيو هو. ان جاءِ جي دري مان جيلس بازار روڊ، گجڻ پور ڏي پل تي چڙهندڙ رستو، اناج منڊي ڏانهن ويندڙ رستو ويندي موهن فقير جي اوتاري تائين سڀ ڪجھ نظر ايندو هو. جيلس بازار ته منهن ۾ هئي ۽ دري مان کٻي پاسي نظر ڊوڙائبي هئي ته شاهه محمد اسڪول ۽ سرهيا پڌر ڏي ايندڙ ويندڙ ماڻهون صاف ڏسڻ ۾ ايندا هئا. ان وقت جيلس بازار اسان جي پيٽ قوت جو نهايت سستو وسيلو هوندي هئي. بابا سائين چاچا خدابخش سومري جي تعاون سان ايمپائير کان ايندڙ رستو جيڪو جيلس بازار جي منڍ ۾ اچي کٽندو هو اتي رنگريز جي دڪان ۾ ڪم ڪندو هو جيڪو اسانجي رهائش کان تقريبن سئو ڏيڍ ميٽر پري هو. شروع ۾ بابا سائين ڀاڄيون ۽ ٻيو گھرو سامان پاڻ گھر پهچائي ويندو هو. مگر جڏهن هو اتان ڪم ڇڏي وڃي ڪنهن ٻي هنڌ ڪم سان لڳو ته گھر جو سودو سٽ مان ۽ منهنجي ڀيڻ وٺڻ ويندا هئاسين. اسان ستت ئي جاءِ مٽائي گھاڙ پل جي ٻي پاسي واري ڪناري چاچي خدابخش جي گھر سان لڳ مسواڙي جاءِ وٺي رهياسين. ننڍي هوندي کان مونکي پڙهڻ جو شوق هو. سکر ۾ بيراج ٽائون جي ايليمينٽري ۽ پرائمري اسڪول ۾ سائين الله ڏني جي ڪلاس ۾ داخل ٿيو هوس ۽ اسڪول جي اعلا ترين پڙهائي مان مستفيض ٿي رهيو هوس ۽ بيراج ٽائون جي پاڙي جي ماحول جنهن ۾49_ 1948ع ڌاري گھر جي سامهون انگريز اريگيشن ڊپارٽمينٽ سان سلهڙيل ڪجھ فيمليون رهنديون هيون تن جي ٻارن سان راند روند وڃي ڪندو هوس ۽ انهن سان لھ وچڙ ۾ ييس نو ۽ گو ۽ ڪم سکيو هوس. مگر شومئي قسمت جو مسلسل لڏپلاڻ جي ڪري منهنجي ۽ منهنجي ڀيڻ جي تعليم گھڻي متاثر ٿي. ڪچو پهريون سکر ۾ وري ڪچو پهريون ڪنگن ۾ پڙهيس. مگر هاڻي گجڻ پور شاهه بهارو لڳ ڳوٺ ۾ وري ساڳي ڪچي پهرين ۾ ياد ناهي ته ڪير داخل ڪرائي آيو. پنهنجي داخلي گھرو سماجي ڪمزورين ۽ معاشي بدحالي سبب جيترو اسان رولڙي ۾ رهياسين اوترو تعليم حاصل ڪرڻ ۾ اسان کي ڀوڳڻو پيو. پڙهائي مان منهنجي دلچسپي تقريبن ختم ٿي چڪي هئي ۽ صفا رولو ڇوڪرو ٿي پيو هوس. پڙهڻ کان علاوہ ٻين شين شغلن ۾ دلچسپي ۽ رجحان وڌندو ويو. ان زماني ۾ گجڻ پور جي لوڪيشن ڏسڻ وٽان هئي. هتان جو ماحول نهايت خوبصورت ۽ فطرتي هوندو هو. علاقي جو ڏيک به ٻهراڙي جھڙو هو. نم جي گھاٽن وڻن، پپل ۽ بڙ جي درختن جا ٿڌا ڇانورا وچ ۾ گھاڙ واهه جي پل جو انتهائي خوبصورت منظر ماڻهن جون اکيون کيريون ڪري ڇڏيندو هو. گجڻ پور پاسي اسان جي گھر کان ٻاهر گھاڙ واهه جي پل جو آخري دروازو هوندو هو. ان ۾ اڌ گھاڙ واهه جيترو پاڻي موجود هوندو هو جيڪو ان دروازي مان گھڻي زماني تائين وهندو رهندو هو. ان وڏي واه تي ڌوٻين جا ڦرها لڳل هوندا هئا. چاچي خدابخش جو ان تڙ تي باقاعدي قبضو ۽ ڪنٽرول هوندو هو. تنهنڪري ان هنڌ ٻه به ٽي جايون ٺاهيو ويٺو هو. هن جاءِ تان شاه بهاري اسڪول وڃڻ لاءِ نهايت آسان ۽ خوبصورت سڙنڪ هوندي هئي. گھر کان ٻاهر نڪرندو هوس ته مسجد وٽ هڪ ٽِواٽو هوندو هو جتان هڪ رستو پل ڏي ويندو هو ٻيو اوڀر پاسي انبن کارڪن ۽ زيتونن جي باغن ڏي ويندو هو جتان وري کٻي مڙندي اهو رستو شاهه بهاري ڏانهن ويندو هو ۽ اهوئي رستو منهنجي اسڪول جو هو. اهو به دراصل هڪ ٽواٽو هو ڇاڪاڻ ته ان جاءِ تي گھاڙ واه واري آخري در ڏانهن ويندڙ رستي تي مندر ۽ جيلس ۽ ميونسپل آفيس طرف هڪ ٽواٽي ۾ تبديل ٿيندو هو ۽ اسپتال جي پٺ کان نڪري اها سڻڪ گھاڙواهه جي ڪشادي ڀاڻين وٽ وڃي بيهاريندي هئي. ان جاءِ تي ان وقت ٻيڙين جو ننڍو بندر هو جنهن تي پير شير ۽ ڀرپاسي جي ڳوٺن مان گھاڙ واه جي ذريعي جيلس بازار تائين ميون ۽ ڀاڄين جي ترسيل جاري رهندي هئي. ڏٺو وڃي ته ان جاءِ تي گھاڙواهه پنهنجي پراڻي وهڪري واري حيثيت ۾ موجود هو ۽ اهو هنڌ هڪ سهڻي جھيل جھڙو منظر به پيش ڪندو هو. پاڻي جي ان حصي ۾ للي ڦلاور ڪوڻين جا گل ۽ ڊيفوڊلس کان وڌيڪ سهڻا ڪنور (ڪنول) پاڻي جي سيني تي پيا ترندا ها. جن جي پتين جو رنگ گلابي مائل هوندو هو مگر للي جي گلن جو رنگ رابيل ۽ نرگس سان ميل کائيندو هو. شاه بهاري اسڪول وڃڻ وارو رستو به گھڻو دلڪش هوندو هو ان رستي جي سڄي ۽ کاٻي پاسي ميوه دار زيتونن جا باغ هوندا هئا جنهن جي مهڙ ۾ ساڄي پاسي واري باغ ۾ ان وقت ٻن پاسن کان کجين جو بارڊر هو گھاڙ واه جي ڪناري تي جيڪي کجيون هيون تن ۾ وڏي حجم واري ڳاڙهي برائون رنگ جا ڏوڪا ٿيندا هئا جن کي باغائي عيدن شاه جا ڪپڙا سڏيندا ها. اسڪول ويندڙ دڳ تي جيڪي کجيون هيون تن ۾ لاڙڪاڻي جي مشهور لذيذ مهانگي کارڪ ساوڙو ٿيندي هئي جنهن جي خوبي هوندي هئي ته ان ۾ مٺاڻ گھٽ هوندو هو مگر ان ۾ ريشو بلڪل نه هوندو هو انهن کارڪن جو جيڪڏهن ماڻهون پاءُ ڏيڍ کائي وڃي ته ان جو وات ڪونه ڀڄندو هو. مون ٻڌايو ته ان زماني ۾ منهنجو پڙهڻ ڪرڻ ۾ ڌيان نه لڳندو هو لکڻ پڙهڻ کان وڌ منهنجو ڌيان گھاڙ واه جي پاڻين. باغن جي خوبصورت ماحول، پکين ۽ مڇي جي شڪار سان هوندو هو. علاوہ ازين ان زماني فجر جو اٿي مون پنهنجو نيم ٺاهي ڇڏيو هو پهريون رب سائين جي گھر جو آڳر ٻهاري ايندو هوس. تنهن بعد گھر جي اڳيان ٽواٽي تي کتل عباس علمدار جي علم جي صفائي ڪري سڄي ميدان کي کجي جي ٻهاري سان ٻهاريندو هوس. پاڙي جا ماڻهون منهنجي ٻي ڪنهن ڪم کان راضي هئا يا نه پر انهن ٻنهي ڪمن کان گھڻو راضي هوندا هئا.