شيخ بهاو الدين ۽ عبدالستار شيخ
محمد يوسف شيخ ۽ بشير احمد پاڻ ۾ ٻئي دلبر دوست هوندا هئا. ٻنهي جي محبت جون گهريون پاڙون سندن دل جي اونهائين ۾ لٿل هيون. منهنجي نظر ۾ هڪڙو گلاب جو گل هئو ته ٻيو گل لالا هئو. ننڍي هوندي جون ڳالهيون ياد آهن ته محمد يوسف علي گوهر واري مسلم پرائمري اسڪول ۾ جعفري محلي کان پڙهڻ ايندو هو. ان وقت مان پڪي پهرين ڪلاس جو شاگرد هوس ۽ محمد يوسف ڪلاس ٻئي ۾ زير تعليم هو. هو ٻالڪپڻي کان وڏو خوش نصيب هو مان جنهن ڪلاس روم ۾ هيس ان جي اڌ ڇت پڪي هئي ۽ باقي اڌ حصو آڳر ۾ هوندو هو جنهن جي مٿان ڪانن جون پترون پيل هيون. محمد يوسف جو ڪلاس روم عمارت جي وچ واري حصي ۾ محفوظ ۽ ٿڌي جاءِ تي هئو. هن جي ڪلاس روم ۾ داخل ٿيڻ وارو دروازو اسان جي ڪلاس مان گذري ويندو هو. ڪلاس روم ۾ جيئن هوشيار ۽ حرڪتي ٻار پنهنجي مصروفيت جو احساس ڏياريندا آهن تيئن هي به پنهنجي ڪلاس روم جي دري جي لوهي شيخن پٺيان اسان جي ڪلاس روم جي شاگردن کي پنهنجي موجودگي جو احساس ڏياريندو هو.
محمد يوسف اسڪول جي هيڊ ماستر سائين وڏي واري اڇي مسجد ۾ ناظران قرآن پڙهڻ ايندو هو. مسجد جو ماحول اسڪول جي ماحول کان مختلف، ۽ وڌيڪ منظم هوندو هئو مسجد ۾ سبق پڪي نه ڪرڻ تي سائين وڏو شاگردن جي ڇنڇري لاهڻ دوران انهن کي دسي سخت لفظن سان الرون ڪندو هو. محمد يوسف کي مون ڪڏهن اهڙي ڪارروائي مان گزرندي نه ڏٺم. اسڪول يا مسجد ۾ منهنجي ساڻس ڪنهن قسم جي ڪا عليڪ سليڪ يا شناسائي ڪا نه رهي. ميٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ دوست بشير احمد پٺاڻ جي معرفت اسان جي ملاقاتن جو سلسلو شروع ٿيو. ميٽرڪ پاس ڪرڻ تي منهنجا پيءُ ۽ ماءُ ڏاڍو خوش ٿيا هئا ٻنهي کي آٿت ۽ اميد جاڳي هئي ته هاڻي اسان جو پٽ پنهنجي زندگي ۽ گهر جي معاملن کي چڱي طرح سمجهي سگهندو. منهنجي ماءُ منهنجي ڪلارڪ ٿيڻ جو جيڪو خواب ڏٺو هو. تنهن جي لاءِ منهنجي مئٽرڪ وارو نتيجو ڄڻ ان جو تعبير هو. مون کي دل ۾ محسوس ٿيو ته قسمت جي مالڪ منهنجي لاءِ قسمت جا دروازا کوليا آهن. منهنجو چاچو غلام حسين مون کي، بابي ۽ امان کي مبارڪ باد چوڻ آيو هو. ان موقعي تي منهنجي وڏن کي صلاح ڏيندي چيو هئائين ته جي اوهان چاهيو ته مان غلام رسول کي ميڊيڪل اسٽور تي نوڪري تي بيهاريان. بابا سائين کيس وراڻيو هو ته نيڪ ڪم ۾ ڪهڙي دير. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ چاچا سائين مون کي سيو بازار بندر روڊ تي پنهنجي واقفڪار شيخ بهاو الدين ۽ شيخ عبدالستار جي پاڪ مسلم ميڊيڪل اسٽور تي ماهانو نوي رپيا پگهار تي بيهاريو. هن ميڊيڪل اسٽور تي مون پنهنجي زندگي جا مختصر ترين ڏينهن گذاريا مگر هتان ئي مون زندگي جي گذارڻ جو فلسفو ۽ راز سکيم. منهنجي زندگي جا اهي ئي اهي ڏهاڙا هئا جڏهن مون کي پنهنجي زندگي جو وڏي ۾ وڏو ڏک مليو. آئون ميڊيڪل اسٽور تي هوس ته منجهند جي وقت منهنجو ننڍو ڀاءُ اطلاع ڏيڻ آيو هو ته والد صاحب جي طبيعت ڏاڍي ناساز آهي. آئون موڪل وٺي گهر پهتس ته گهر جا ڀاتي قرآن حڪيم جي تلاوت ۾ مصروف هئا. مون به قرآن پاڪ جون سورتون ۽ درود شريف پڙهي بابا سائين جي حياتي جي لاءِ دعائون گهريون مگر قادر ڪريم کي جيڪو منظور هو اهو ئي ٿيو. ٽي پهري کان سانجهي جي وچ تي سندس روح پرواز ڪري ويو. انا لله و انا اليه راجعون.
پاڪ مسلم ميڊيڪل اسٽور جا مالڪ انگريزي، ميٿميٽڪ اقتصاديات جي علم جا ڄاڻو ۽ تجارتي هنر ۽ گر جا ماهر هوندا هئا. ان سان گڏ هو صوم، صلات ۽ زڪوات ادا ڪرڻ جا نه رڳو پابند هئا پر پنهنجي زندگي به ديني اصولن ۽ قاعدن پٽاندڙ گذاريندا هئا. عبدالستار شيخ جڏهن به گهر جو سودي سٽ ۽ گوشت ڀاڄي خريد ڪرڻ بازار ويندو هو تڏهن مون کي پاڻ سان گڏ وٺي ويندو هو. هو گوشت ۽ مڇي وٺڻ جو تمام وڏو ماهر هوندو هو. گوشت مڇي جي خريداري مون کائنس سکيم. جڏهن گهر جو سيڌو سامان وٺڻ لاءِ جيلس بازار هلندو هو ته وڏيون ڇليون ۽ هڪ اڌ ڪپڙي جو ٿيلهو کڻائيندو هو. گهر جو سمورو سودو ٻڌي اگهه تي تڪي توري ۽ وڏي بارگين ڪري وٺندو هو. ٻڌي تي سودي وٺڻ جا فائدا ۽ گُرَ مون عبدالستار شيخ کان سکيا. ميڊيڪل اسٽور تي ڪم ڪرڻ دوران ٻي پهري، ٽي پهري ۽ سانجهي جي نماز لاءِ وقت خوشي سان ملندو هو. اسان ورڪرن جي صبح جي چانهه ۽ منجهند جي ماني به شيخ صاحبان جي گهران ايندي هئي. مانجهاندو ڪري اڌ منو ڪلاڪ جيڪو وقت آرام لاءِ ملندو هو سو اسٽور جي فرسٽ فلور تي گزاريندا هئاسين. بهاو الدين صاحب جو پٽ سعيد الدن ۽ عبدالستار صاحب جو پٽ حبيب الله اسٽور تي اچي پنهنجي وڏن کان تجارت جو گر ۽ هنر سکندا هئا. جن اڳتي هلي لاڙڪاڻي ۾ پنهنجا پنهنجا ميڊيڪل اسٽور کوليا سي ان وقت اسان ورڪرس جا معاون ۽ مددگار هوندا هئا. ميڊيڪل اسٽور جي فرسٽ فلور تي اسٽور جي دوائن رکڻ جو گودام هوندو هئو. ان کان سواءِ اتي هڪ وڏو ڪمرو هوندو هئو جيڪو سڄو جو سڄو ڪتابن سا ڀريل هوندو هو. انگريزي سنڌي، عربي، فارسي، ديني ڪتاب، قرآن حديث، فقه، ڊڪشنريون، انسائيڪلوپيڊيا مطلب ته اتي هر موضوع تي ڪتاب موجود هئا. سعيد الدين ٻڌايو هو ته بازار ۾ پهريون اسان جي وڏن جو لڪي اسٽور ڪتاب گهر هوندو هئو جيڪو اسان جي وڏن ۽ ڀائيوارن جي اڻبڻت ڪري ڦٽي ويو. هي سمورا ڪتاب ان ڪتاب گهر جا آهن. ڪمري ۾ ڪتابن جا انبار هئا جيڪي بنا ڪنهن ترتيب جي لوهي شيلفن ۽ پٽ تي ڪارٽن ۽ کوکن ۾ بنا ڪنهن ترتيب جي رکيل هوندا هئا. آرام جي ٽائم تي اسان کي ڪتاب پڙهڻ جي آزادي هوندي هئي مگر منجهند جي وقت ورقن اٿلائڻ جو موقعو گهٽ ملندو هو تنهنڪري مالڪن جي اجازت سان اسان پنهنجي مطلب جا ڪتاب پڙهڻ لاءِ گهر کڻي ويندا هئاسين. ميڊيڪل اسٽور تان جيڪا ماهوار پگهار ملندي هئي تنهن مان سٺ رپيا پنهنجي والده کي ڏيندو هوس ۽ باقي پئسا پنهنجي تعليم تي خرچ ڪرڻ جو ارادو ڪيم. اسٽور تي رهندي مون آرٽس ۽ ڪامرس ڪاليج لاڙڪاڻي ۾ پهرين سال انٽرميڊي ايٽ ۾ داخلا ورتي. تعليم جي معاملي ۾ بهاو الدين ۽ عبدالستار شيخ جو مون کي مڪمل تعاون ۽ سهڪار حاصل هو. هو شام جو پنجين بجي ڪاليج وڃڻ لاءِ مون کي موڪل ڏيندا هئا. انهن ٻنهي ڀائرن جو اهو مون تي زندگي ڀر جو احسان رهيو.