اين. اي.ڊي ڪاليج جي سيوا ڪنج هاسٽل ۾ زندگي جو سهڻو سفر
پروفيسر عبدالغفار سومرو ۽ مان شام جو اڪثر سير سپاٽي تي نڪري ويندا هئاسي. آرٽس ڪائونسل ۾ جيڪي علمي و ادبي پروگرام ٿينداهئا يا جيڪي نمائشون لڳنديون هيون، سي ڏسڻ ويندا هئاسين. سيد غلام مصطفيٰ شاهه سابق وائيس چانسلر سنڌ يونيورسٽي پروفيسر اياز حسين قادري جي نگراني هيٺ ڪراچي آرٽس ڪائونسل ۾ سنڌي متصوفياڻا خيالن تي مبني مقالن مضمونن ۽ مذاڪري جي نشست رکي هئي. قادري صاحب جن مون کي به چيو ، جي مضمون پڙهڻو هجي ته تياري ڪر. مون خالق ڏنو هال لائبريري ۾ وڃي ڪتابن جو مطالعو ڪري سنڌي شاعري ۽ تصوف تي پيپر تيار ڪيو هو. جيڪو صبح واري اجلاس ۾ مون پيش ڪيو هو.ياد آهي ته ڪنهن بزرگ عالم ۽ فهميدا رياض منهنجو حوصلو وڌائيندي پنهنجي تقرير ۾ ٻه اکر تعريف ۾ چيا هئا. اياز حسين قادري صاحب ان اجلاس جي اسٽيج جي ڪارروائي هلائي هئي. اجلاس ختم ٿيڻ بعد واپسي ۾ جڏهن گهر موٽُئون پيا تڏهن سائين چتاءَ ڏيندي چيو ته تنهنجي پيپر ۾ گهڻي ڊريگهه هئي جي هوٽنگ ٿئي ها ته پوءِ؟ چيومانس سائين اڳتي اوهان کي پيپر ڏيکاري پوءِ پڙهندس.
عبدالغفار کي ميوزم ، لائبرريون، ثقافت گهر ڏسڻ ۽ گهمڻ جو شوق هوندو هو. بندر روڊ اين جي وي اسڪول جي ڀرسان ٿياسافيڪل هال جي لائبريري ۾ سندس ڪو دوست لائبررين هو. تنهن سان ملائڻ لاءِ هو هڪ ڏينهن مون کي وٺي ويو. سندس دوست اسان جي سٺي آجيان ڪئي، ڪچهري دوران عبدالغفار جي دوست چانهن بسڪيٽ گهرايا. گفتگو دوران مون لائبررين صاحب کان لائبريري ۾ موجود سنڌي ڪتابن جي باري ۾ سوال ڪيو. انچارج صاحب جواب ۾ وراڻيو ته اسان وٽ جيڪي سنڌي ٻولي ۾ ڪتاب موجود آهن سي گهڻو پراڻا آهن ۽ هاڻي انهن ڪتابن کي پڙهڻ وارو ڪير ڪونهي ۽ نه ئي ڪو اشو ڪرائي ٿو. تنهن ڪري سوسائٽي اهو فيصلو ڪيو آهي ته اهي سمورا ڪتاب ڪنهن کي ڊونيٽ ڪجن. مون انهن ڪتابن جو جائزو ورتو، معلوم ٿيو ته سمورا ڪتاب پارٽيشن کان اڳ جي هندو سنڌي ٿياسافسٽ جي ميڙي چونڊي هئي. جن ۾ رڳو مذهبي خيالن ۽ مول متن جي پرچار ڪيل پئي ڏسجي. اهڙي قسم جي ادب کي ڪنهن به لحاظ آءُ پنهنجيي ڪاليج جي لائبريري ۾ به منتقل ڪري نه پيو سگهان.
سيوا ڪنج هاسٽل ۾ ورها گي کان اڳ جو ڪتابن جو خزانو موجود هو. مسٽر عبدالغفار هڪ ڏينهن راز ۾ ايندي مون کي ٻڌايو ته مائٽ هتي هڪ وڏي ڪمري ۾ ڪتابن جا بي هنگم ڍڳ پيا آهن، چوين ته توکي ڏيکاريان. مون چيو مانس مائٽ اها وري ڪا ڳالهه پڇڻ جي ڳالهه آهي. وقت ڪڍي هو هڪ ڏينهن مون کي هاسٽل جي پهرين منزل تي وٺي ويو. ڪمري جو در ڏيکاريندي چيائين اهو در رڳو ٻيڪڙيل آهي ان کي رڳو هٿ هڻندين ته کلي پوندو. باقي اندر وڃي ڪتاب ڏسڻ تنهنجو ڪم آهي. مون کانئس پڇيو ڀلا ٻڌاءِ ته سهي اتي رکيل ڪتاب ڪنهنجي ملڪيت آهن. وراڻيو ته آهن ته شاهاڻين جا مگر آهن ڊيڊ ووڊ آهن. مون چيومانس هاڻي موٽي ٿا هلون، ڪنهن ڏينهن وقت ڪڍي ڏسندس. ان وقت سيوا ڪنج ۾ 99 سيڪڙو شاگرد اردو اسپيڪنگ رهندا هئا، جيڪي ڪتابن جي هن پراڻي خزاني مان لغتون ۽ ٻيا ڪم جا ڪتاب ڪڍي ويا هئا، باقي سنڌي ڪتاب جيڪي ڪنهن جي ڪم جا نه هئا اهي وڃي بچيا هئا. هڪ ڏينهن وجهه وٺي مون به وڃي گنگا جي پاڻي ۾ هٿ وڌا. آهستي آهستي ڪمري جو دروازو کولي اندر داخل ٿيس. اندر ڪتابن جي هڪ دنيا آباد هئي. ڪجهه لوهي ريڪ ۾ بنا ڪنهن ترتيب جي ڪتابن جا ڍڳ پيا هئا. ڪتابن جو وڏو حصو فرش تي پکڙيو پيو هو. ايتري قدر جو فرش تي پير ڌرڻ جي جاءِ ڪانه هئي. ڪتابن جي مٿان دز مٽي ايتري چڙهيل هئي جو ڪنهن ڪتاب جو عنوان يا تفصيل پڙهڻ ڏکيو ٿي لڳو. کيسي مان رومال ڪڍي نڪ تي ڏئي ڪجهه ڪتابن جا عنوان پڙهيم، نيٺ معلوم اهو ٿيو ته اسي سيڪڙو ڪتاب سنڌي ۾ آهن ۽ ويهه سيڪڙو هندي ۽ گرمکي ۾ لکيل آهن. جن ۾ رامائڻ ڀڳوت، گيتا ۽ گرونانڪ صاحب جي گرو گرنٽ ۽ سک متن سان تعلق رکن ٿا. جيڪي ڪتاب سنڌي ٻولي ۾ موجود هئا، انهن جو تعلق به گهڻو تڻو ديومالائي ادب سان پيو لڳي. مون ڏهاڪو کن سنڌي ڪتاب پنهنجي مطالعي لاءِ کنيا، پر انهن جي پڙهڻ مان ڪو لاڀ حاصل ڪري نه سگهيس. هي سڄو سارو ادب متروڪ هو ۽ سنڌي زبان ۾ به هندي لفظن جي آميزش هئي. ائين کڻي چئجي ته اهي هندڪي ۽ هٽڪي سنڌي ۾ لکيل ڪتاب هئا. جن کي پڙهڻ توڙي سمجهڻ مون لاءِ سنهجو ڪم نه هو.
پروفيسر اياز حسين قادري صاحب هڪ شام جو پنهنجي گهر کان پاڪستان چوڪ ڏانهن ٿي اچي رهيو هو ان وقت پروفيسر عبدالغفار سومرو ۽ مان هاسٽل جي بالڪوني ۾ هوا خوري ڪري رهيا هئاسين، جڏهن قادري صاحب بالڪوني جي ويجهو آيو ته اسان کيس سلام عرض ڪيوسين. اسان کي جواب ڏيندي چوڻ لڳو اتي ڇا پيا ڪيو. . عبدلاغفار وراڻيس ته سائين ڪجهه به نه. تنهن تي چيائين واڪ ڪندا ڪيو، گيلرين ۾ بيهي وقت وڃائڻ چڳو ڪم ناهي. سائين جن کي گذارش ڪئي سي اچو مٿي چانهن جا ٻه ٽي ڍڪ گڏجي پيئون. چيائين واڪ خالي پيٽ ڪبي آهي، اسان جلدي هيٺ لهي آياسين ۽ قادري صاحب سان ڊرگهي واڪ تي ساڻس گڏ هلڻ لڳاسين. رستي ۾ قادري صاحب حال احوال وٺندو ۽ پنهنجي گفتگو ڪندو پئي هليو. هڪ موضوع ختم پيو ٿئي ته ٻيو پئي شروع ڪيائون. اسان پاڪستان چونڪ کان مٺا رام هاسٽل پهتاسين، اتي اسان جي ملاقات اين اي ڊي ڪاليج جي پروفيسر نظام الدين شيخ (منهنجو لاڙڪاڻي جو ننڍي هوندي جو دوست) مليو جنهن سان دعا سلام ڪري اڳتي وڌي وياسين. آرٽس ڪائونسل کان پولو گرائونڊ اتان کان وري حبيب پبلڪ اسڪول جي سامهون لنگهي وڃي حاجي ڪيمپ واري علائقي ۾ پهتاسين. اهڙي طرح اسان ذري گهٽ اڌ ڪوئنس روڊ لتاڙي وياسين، قادري صاحب چيو ليٽس گو بيڪ. جڏهن واپس سيوا ڪنج پهتاسين ته ڪمري جي ڪرسي تي ڪرندي عبدالغفار چوڻ لڳو ته اڳتي قادري صاحب سان تون وڃجان.
ڪڏهن ڪڏهن مسٽر عبدالغفار کي ذائقيدار ۽ لذيذ ماني کائڻ جو شوق جاڳندو هو ته چوندو هو ته مائٽ اڄ ٿا هلون شڪارپوري جو چٽپٽو کائڻ. هن جي اسپيشل ماني لاجواب آهي هلي ٿا مزا ڪيون. عبدالغفار منهنجي مائٽن جو مائٽ هو ۽ عمر ۾ به مون کان وڏو هو ۽ وري مون کي قرب به وڌيڪ ڏيندو هو تنهن ڪري مان هن جي ڪا ڳالهه ٽاريندو ڪو نه هوس. بولٽن مارڪيٽ ۾ شڪارپوري سنڌي هندو جو هوٽل مشهور هوندو هو، جنهن تي سنڌي، ڪاٺياواڙي ۽ گجراتي ماڻهن جا صبح و شام هشام لڳا پيا هوندا هئا. هوٽل ۾ اڪثر اندر ويهڻ جي جاءِ ڪا نه ملندي هئي. هوٽل جي مالڪ بولٽن مارڪيٽ جي ديوار سان کٽون وڇائي رکيون هيون، جن ماڻهن کي تڪڙ هوندي هئي اهي ٻاهر کٽن تي ماني گهرائي ويهي کائيندا هئا. اسان به اهو ئي چاهيندا هئاسين ته شام جي وڳڙي ۾ ماني وائک ۾ ويهي کائجي. عبدالغفار کي هن هوٽل جو ڇيلي جو گوشت ۽ چٽپٽي واري ڀاڃي يعني مڪس ڀاڃي ۽ اسپيشل ماني پسند هئي جيڪا عام چالو ماني کان ٿوري وڏي ۽ اندران گيهه ۾ مکيل مزيدار هوندي هئي، جو ماڻهو ٻن جي جاءِ تي چار کائي وڃي. منهنجي پسند وري ڀينڊين جي ڀاڃي ۽ دال هوندي هئي، جنهن کي بولٽن مارڪيٽ جي ڀت سان ٽيڪ ڏئي وڏي مزي سان کائيندا هئاسين.
منهنجا گهڻ گهريا ۽ دل گهريا دوست بشير احمد شاد ۽ محمد يوسف شيخ هميشه ان تات ۾ هوندا ها ته اسان سڀني جو ڪنهن به طرح تعليم ۾ قدم اڳتي هجي. سنڌ جي اعلي تعليم جي مقتدر اداري سنڌ يونيورسٽي ۾ ايم فل جي ڊگري پروگرام جو آغاز ٿي چڪو هو. محمد يوسف شيخ ان وقت سڌ يونيورسٽي مان تعليم مڪمل ڪري حيدرآباد جي هڪ نجي ڪاليج ۾ ليڪچرار جا فرائض سرانجام ڏئي رهيو هو. تنهن اسان کي اطلاع ڏيندي هوشيار ڪيو ته ايم فل ڪرڻ لاءِ سنڌ يونيورسٽي ۾ داخلا حاصل ڪيو. پياري دوست بشير احمد مون کي هوشيار وٺائيندي ايم فل جو فارم گهرائڻ لاءِ چيو. ڪجهه مهنيا گذريا ته دوست محمد يوسف جي طرفان ٻيو اطلاع آيو ته هاڻي سنڌ يونيورستي ۾ پي ايڇ ڊي لاءِ سڌو سنئون به رجسٽريشن ڪرائي سگهجهي ٿي اهڙي خبر ٻڌي بشير احمد ۽ مان پي ايڇ ڊي ۾ داخلا وٺڻ جي جستجو ۾ لڳي وياسين . پي ايڇ ڊي جي سلسلي ۾ پنهنجي متوقع مقالن جا سنيپسز ۽ وچور تيار ڪري ايم فل۽ پي ايڇ ڊي لاءِ سنڌ يونيورسٽي جي طرفان تازو مقرر ٿيل پروفيسر عبدالمجيد ميمڻ صاحب کي اپروول لاءِ پنهنجا عنوان ڏيکارياسين ۽ کيس چيوسين ته هو سنڌيونيورسٽي ۾ اسان کي داخلا وٺي ڏيڻ ۾ اسان جي مدد ۽ معاونت ڪري، پر ان پهرئين جدوجهد واري مهم ۾ ڪنهن سبب اسان ٻئي ڪامياب نه ٿي سگهياسين، مگر اسان پنهنجي جستجو جاري رکندي ٻين اسڪالرس ڏانهن واجهائڻ شروع ڪيوسين ، جن کي سنڌ يونيورسٽي اهڙي مقصد لاءِ ضلعي لاڙڪاڻي ۾ اختيارات تفويض ڪيا هئا. ان سلسلي ۾ وري نئين سر قدم وڌائيندي اسان ٻنهي دوستن پنهنجي موضوع جي منظوري لاءِ لاڙڪاڻي جي ڏاهي پروفيسر عبدالڪريم سنديلي سان ملاقات ڪئي سين. ڊاڪٽر صاحب اسان جي موضوع جا وچور ۽ تيار ڪيل سنسپيز کي دل جمعي سان پڙهيو ۽ غور ڪيو ۽ اسان کي کڙي تي کير پياريندي خاطري ڏياري ته انشاءَ الله توهان کي جلد تياري ڪرائبي،پر اهو به چيائين ته ڪجهه مصروفيتون آهن انهن مان جند ڇڏايان ته توهان جو عرضيون يونيورسٽي آف سنڌ کي سفارش لاءِ موڪلي ڏيندس. ساڳئي هفتي بشير احمد ۽ مان لاڙڪاڻي ٽائون هال ۾ خادم حسين شاهه ڊائريڪٽر ٽائون هال لائبريري سان ڪچهري ڪري رهيا هئسين ته سنديلي صاحب جن ان ڪچهري ۾ تشريف فرما ٿيا. محفل هلندي رهي، پستن، بادامين، بسڪوٽن ۽ کير پتي چانهن ڪجهه رنگ اهڙا ڏيکاريا جو سنديلي صاحب جن مسڪرائيندي خادم حسين شاهه سان مخاطب ٿيندي فرمايو ته؛ يار تون پي ايڇ ڊي ڪر نه؛ شاهه صاحب وراڻيو ته؛ يار فرصت ڪونهي باقي دل چوي ٿي، ڊاڪٽر صاحب چيس؛ جي دل چوي ٿي ته پوءِ دير ڇاجي. مان ويٺو آهيان، موضوع وغيره، سڀ ڪجهه تنهنجي لاءِ تيار آ بس تون رڳو ها ڪر، ” بس ان سمي بشير احمد مونکي ڏٺو ۽ مون هن ڏانهن مسڪرائيندي ڏٺو.
آسمان بدلتا هي رنگ ڪيسي ڪيسي “
اعلي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ دوست محمد يوسف دونهين دکائي هئي، تنهن جي لاءِ هر وقت تات رهندي هئي ته پنهنجي تعليمي استعداد کي اڳتي وڌائجي. اهڙين امنگن جي پورائي لاءِ سيوا ڪنج ڪراچي ۾ هڪ ڀيرو وري جسارت ڪندي مون محترم اياز حسين قادري صاحب جو وڃي در کڙڪايو. قادري صاحب جو گهر ۽ اين اي ڊي يونيورسٽي جي هاسٽل هڪ ئي رستي آرام باغ روڊ تي هئا. اياز حسين قادري پنهنجي پر ۾ هڪ فقير طبع ۽ مولائي ماڻهو هو ۽ سنڌي ادب جو هو خود ۽ هن جو خاندان ورهين بلڪه ڏيڍ ٻن صدين کان خدمت گذار رهيو هو. تنهن ڪري منهنجي پسند جي موضوع جي مناسبت سان هو منهنجو صحيح نگران پئي ٿي سگهيو. پنهنجي دل جي مراد کڻي هڪ ڏينهن شام جو اياز حسين قادري صاحب سان گهر ملڻ ويس. سائين جن سان ملاقات ٿي، چانهن پاڻي کان پوءِ جڏهن هن حال احوال ورتو ته مون پنهنجو مدو بيان ڪيو ته مان ڪراچي يونيورسٽي مان پي ايڇ ڊي ڪرڻ گهران ٿو، جي اوهان قرب ڪندا ته مان يقينن پنهنجي دلي مقصد ۾ ڪامياب ٿيندس. جواب ۾ قادري صاحب فرمايو ته؛ ”در اصل ڳالهه هي آهي ته مون پنهنجي ٿيسز ڪراچي يونيورسٽي ۾ جمع ڪرائي آهي. مون کي ڊگري ايوارڊ ٿي ته مان توکي پي ايڇ ڊي ضرور ڪرائيندس.“ هن کان اڳ مان لکي آيو آهيان ته سيوا ڪنج آرام باغ جي علائقي کي خير آباد چئي مان فيڊرل بي ايريا شفٽ ٿي ويو هوس.
لاڙڪاڻي جي لاهور محلي ۾ اسان جنهن فيملي جي ملڪيتي گهر۾ رهندا هئاسين، انهن جو اولاد فيڊرل بي ايريا، انچولي سوسائٽي ۾ رهائش پذير هو ۽ انهن سان ميل ملاقات لاءِ وقت ڪڍي مان اڪثر موڪل واري ڏينهن انچولي سوسائٽي ايندو رهندو هوس. انهن مان مسٽر ظهيرالدين صديقي جيڪو منهنجي هاسٽل جي ڀرسان ڪي ڊي اي آفيس ۾ اڪائونٽ سيڪشن ۾ خدمتون سرانجام ڏيندو هو، تنهن سان منهنجي دوستي هئي، جڏهن هن کي خبر پئي ته آءُ سيوا ڪنج ڪاليج هاسٽل ڇڏڻ وارو آهيان ته هن دوست مون کي پنهنجي گهر ۾ رهڻ جي آڇ ڪئي. مون به ان آفر کي بهتر ڄاڻندي هن جي گهر اچي رهيس. ظهيرالدين جي فيملي سان اسان جا تعلقات لاڙڪاڻي کان هئا. تنهن ڪري مون کي هنن وٽ رهڻ دوران هرطرح جو آرام ميسر هو.
جيتوڻيڪ هن علائقي کان لياري ڪاليج پري هو مگر زندگي گذارڻ ۽ ان کي ٺاهڻ لاءِ گهر ضروري هوندو آهي ۽ هاسٽلون ته هڪ عارضي ٽڪاڻو هونديون آهن. گورنمينٽ ڊگري ليارسائنس ڪاليج جي نئين بلڊنگ ڪلاڪوٽ علائقي جي ڀرسان پراڻي حاجي ڪيمپ ۾ ٺهي تيار ٿي هئي ۽ ڪاليج جي خوبصورت عمارت جو ڏيک هڪ يونيورسٽي جهڙو لڳندو هو، پر ڇاڪاڻ ته ڪلاڪوٽ جو علائقو منشيات فروش، بشني گيري ۽ غنڊاگردي جي ڪري تمام گهڻو بدنام هوندو هو. تنهن ڪري هن ڪاليج جي شروع ۾ جيڪي داخلائون ٿيڻ لڳيون اهي سي گريڊ، ڊي گريڊ، اي گريڊ جون هونديون هيون. ان کانسواءِ جيڪي شاگرد ڪاليج ۾ داخلا لاءِ اپلاءِ ڪندا هئا تن جو تعلق، ڪلاڪوٽ، چاڪيواڙي، ڪنڀار پاڙي، ٻڪرا پڙي، بهار ڪالوني، نوان آباد، بغدادي، ڌوٻي گهاٽ ۽ پاڪستان ڪوارٽر وغيره سان هوندو هو، مگر جڏهن ڪراچي جي معروف ڪاليجن جي استادن جي هڪ مستعد ٽيم جي محنت رنگ لاتو ۽ ڪاليج جا نتائج بهتر کان بهتر ٿيڻ لڳا، تڏهن سيد غلام مصطفي شاهه جهڙن تعليم دانن پنهنجا ٻار لياري ڪاليج ۾ داخل ڪرائڻ شروع ڪيا.
فيڊرل بي ايريا ۾ اچڻ بعد سال کن گذرڻ کان پوءِ مون پنهنجي والده ۽ ننڍي ڀاءَ کي ڪراچي گهرائڻ جو سوچيو. ظهيرالدين ڀائي سان منهنجا ڀائرن جهڙا تعلقات هوندا هئا، هو جڏهن به پنهنجي والدين سان ملڻ لاڙڪاڻي ايندو هو ته مان کيس فيملي سميت ماني جي آڇ ڪندو هوس. هن جو ننڍو ڀاءُ به منهنجو دوستن جهِڙو دوست هوندو هو. سندس والد محترم ۽ والده محترمه به مون کي دل وجان سان پسند ڪندا هئا ۽ منهنجي گهر وارن کي پڻ گهڻو چاهيندا هئا. ڇاڪاڻ ته ڪو وقت اسان لاڙڪاڻي لاهوري محلي ۾ هنن سان گڏ گذاريو هو. جڏهن مون پنهنجي فيملي لاءِ مسواڙي گهر وٺڻ جي خواهش مسٽر ظهيرالدين کي ڏيکاري ته هن دوست چيو ته ٻن ٽن ڏينهن ۾ ڪو بندوبست ڪنداسين. ظهير الدين جي اوطاق تي جماعت اسلامي جو رڪن هن جو هم خيال دوست محمد وسيم بخاري ايندو رهندو هو. جنهن سان اڪثر منهنجي به ملاقات ۽ رهاڻيون ٿينديون رهدنيون هيون. ان صاحب کي ظهيرالدين منهنجي لاءِ مسواڙي جاءِ تلاش ڪرڻ لاءِ چيو. ٻن ڏينهن جي انتظار کان پوءِ مسٽر وسيم بخاري ٻڌايو ته منهنجي گهر جي فرسٽ فلور تي ڏيڍ ڪمرو، ڪچن، اٽيچڊ واش، روم ۽ ڪوٺي جي ڇت ۽ اچڻ وڃڻ لاءِ سيپريٽ رستي جي سهولت سان جاءِ خالي پئي آهي جي سومري کي پسند اچي ته ڀلي اچي رهي باقي ڪرايو طئي ڪري وٺنداسين ڪو مسئلو ناهي.