سفرنامن جو ”عھدِ الطاف“
منھنجي خيال ۾ سفر ڪرڻ ۽ سفرناما لکڻ ٻه الڳ الڳ لقاءَ آهن. دنيا ۾ روز هزارين لکين ماڻهو مختلف ملڪن، ماڳن جو سفر ڪن ٿا پر اهي سڀ سفرناما نٿا لکن. انهن جي ڀيٽ ۾ الطاف شيخ دنيا جو اهو واحد سيلاني آهي جنھن نه رڳو سفر ڪيا آهن، پر پاڻ سان گڏ لکين پڙهندڙن کي به گهر ويٺي سير ڪرايو آهي.
الطاف شيخ جي ڪتابن کي ڏسجي ٿو ته ان ۾ هڪ ننڍڙي دنيا ڇپ هنيو ويٺل ملي ٿي. عجوبن، اسرارن ۽ دلڪش نظارن جي اها دنيا جيڪا شايد الطاف شيخ هاڻ پاڻ به ڳولڻ چاهي ته نه ملي، سا هن ڪتابن ۾ قيد ڪري ڇڏي آهي. پنھنجي سفر نامن ۾ هڪ ننڍڙو گلوبل وليج اڏيندڙ هي سيلاني مون سميت ڪيترن ئي پڙهندڙن جي ذهني اوسر ۽ اتساهه جو سبب بڻيو آهي.
چڱي طرح ياد اٿم انهن ڏينھن ۾ آئون ستين ڪلاس ۾ پڙهندي هيس ۽ مون اڃا پنھنجن پئسن مان ڪتاب وٺڻ شروع نه ڪيا هئا پر ڪتاب پڙهڻ جو چاهه دل ۽ ذهن سان چنبڙي پيو هو. تڏهن ايئن ٿيندو هو جو گهڻا ڀيرا بابا جا ڪتاب آئون ڪڏهن پڇي ته ڪڏهن لڪ ڇپ ۾ کڻي پڙهندي هيس، بس تڏهن کان ئي الطاف شيخ سان هڪ پڙهندڙ جي حيثيت ۾ دنيا جي سفر تي گڏ آهيان. نه الطاف شيخ جو قلم ٿڪيو آهي ۽ نه ئي اسان جي اکين ۾ ٿڪ لٿو آهي. الطاف شيخ جي هڪڙي انفراديت اها به آهي ته سفر کڻي ڪھڙي به ملڪ جو هجي، ڪھڙي به ڪلچر جو هجي ۽ ڪھڙن به ماڻهن جو هجي، توهان کي انهن ۾ ڪٿي نه ڪٿي سنڌ، سنڌ جي ثقافت، رواج، چوڻيون لياڪا پائيندي نظر اينديون، ايئن هالا جو هي سيلاني پنھنجي ڪتابن جي سمنڊ ۾ لفظن جا جھاز هلائيندي عجب ۾ وجهندڙ منظرن، جڳھين تان سير ڪرائيندو وڃي ٿو.
جيتوڻيڪ ڪي ٽي اين ۾ نيوز ڪاسٽر هجڻ سان مختلف ملڪن کي ڏسڻ، ماڻهن سان ملڻ ۽ مشاهدي جو ٿورو گهڻو موقعو مون کي به مليو آهي، پر سچ پڇو ته ان ۾ به الطاف شيخ جي سفرنامن جو ئي شايد ڪو لاشعوري هٿ آهي جو دبئي جي چمڪندڙ شاهراهن کان ويندي ٿائلينڊ جي پتايا بيچ تائين، اها هورا کورا رهي آهي ته انهن سمورن شين جو ان پھلو سان مشاهدو ڪجي، جنھن سان الطاف شيخ پنھنجن سفرنامن جون ڀريون ٻڌيون آهن.
ڳالهيون جپان جون هجن يا ٿائلنڊ جون، ملائيشيا هجي يا مالديپ ٻيٽ يا وري ڪو اپٻيٽ ته انهن ۾ رڳو تاريخ ۽ جاگرافي جي معلومات هجڻ ئي ڪافي نه هوندو آهي، ڇو ته اها معلومات ته اوهان انٽرنيٽ جي هن دؤر ۾ هڪ بٽڻ دٻائڻ سان حاصل ڪري سگهو ٿا پر اصل ڳالهه انھي مشاهدي، انھيءَ گھري نظر جي هجي ٿي، جنھن سان ماڻهن جي روين، ڪلچر، اٿڻي ويھڻي، روايتن، سڀاءُ جي خبر پوندي آهي ۽ اوهان الطاف شيخ جو ڪوبه سفرنامو اٿلائي ڏسو، اوهان کي تاريخ جاگرافي جي خشڪ ڀرمار گهٽ پر وڻندڙ انداز سان ”ڪچھري“ اسٽائيل ۾ ڪيل اهڙي ڪيتري ئي معلومات ملندي، جيڪا عام رواجي معلومات کان هٽي اڳيان هڪ نئون جھان کولي ڇڏيندي.
ان کان علاوه الطاف شيخ جي هڪ ٻي خوبي سندس اندازِ بيان آهي. غالب وانگر هن به ڪڏهن انداز بيان شوخ هجڻ جي دعويٰ ناهي ڪئي، سندس سادو، پُراثر لھجو ۽ جملن جي بناوٽ اهڙي آهي جو ان ۾ ڪنھن ٺيٺ ادبي ٻوليءَ کان سواءِ لفظن جي اهڙي ته سادگي ملندي جو دل چاهيندي ته هڪ ئي ويھڪ ۾ پڙهي پورو ڪجي.
اهو الطاف شيخ جيڪو نوجوانيءَ ۾ پاڻي جي جھاز جي ڪيبن ۾ ويھي سمنڊ جون ڇوليون ڳڻيندو هو، سو هاڻي ڀلي هوائي جھاز جي سيٽ تي ويھي دريءَ کان ٻاهر نھاري بحري جھاز جي ناسٽيلجيا ۾ وڃائجي وڃي، پر ان ڳالهه ۾ ڪو شڪ ناهي ته سفرناما لکڻ هاڻ سندس عادت بڻجي چڪي آهي.
ان ۾ به ڪو شڪ ناهي ته الطاف شيخ سنڌي ٻوليءَ جو اهو واحد مسافر ليکڪ آهي جنھن سفرنامن کي پنھنجي اظھار جو ذريعو بڻائي سنڌي ادب کي سفرنامن جو هڪ پورو نسل ڏنو، پر ذاتي طور آئون سمجهان ٿي ته الطاف يخ جو سڀ کان وڏو Contribution انهن عام سنڌي ماڻهن آڏو دنيا کي متعارف ڪرائڻ آهي، جنھن تائين هو شايد ڪڏهن پھچي نه سگهن.
اها خبر ناهي ته الطاف شيخ جيتري پوٽينشل سان ڪنھن سفرناما ڇو ناهن لکيا، پر ان حقيقت کي رد نٿو ڪري سگهجي ته اڪيلي سر الطاف شيخ جيترو سنڌي ٻولي ۽ ادب ۾ Contribute ڪيو آهي، سو ڪيترائي اديب ملي به نٿا ڪري سگهن، ۽ ان سان گڏ اهو ڪريڊٽ به بھرحال الطاف شيخ ڏانھن ئي وڃي ٿو ته هن پرڏيھه ۾ به سنڌ ۽ سنڌيت جي انفراديت جا نشان ڇڏيا. بقول شاعر ته :
یہ اعجاز ہےحسن آوارگی کا
جہان بھی گئے داستان چھوڑگئے۔
ته الطاف شيخ نه رڳو اتي پنھنجا داستان ڇڏي آيو آهي پر اتان جا ڪيترائي داستان سنڌي ٻوليءَ جو ويس پھرائي لکين پڙهندڙن تائين پڻ پھچايا. جيڪڏهن اهو چئجي ته ڪو وڌاءُ نه ٿيندو ته اسان هن وقت سفرنامن جي ”عھدِ الطاف“ ۾ جي رهيا آهيون.
مون کي خبر ناهي ته الطاف شيخ کن پوءِ سفرنامن جو اهو سفر ڪيئن ۽ ڪيترو جاري رهندو پر اهو ضرور ڄاڻان ٿي ته الطاف شيخ هن وقت تائين سنڌي ادب کي جيڪو ڪجهه ارپيو آهي اهو نسلن تائين سنڌ جي اسرندڙ ذهنن جي رهنمائي ڪندو رهندو.
ڊاڪٽر نازيه ميمڻ
ٿائلينڊ
10 اپريل 2005ع
memonazia@yahoo.com
nazia.memon@gmail.com