جپاني گهر واريون
پاڻيءَ جي جهاز جي مختلف سفرن دوران هڪ دفعي جپان جي مختلف بندرگاهن ۾ سامان لاهي (جيڪو ڪراچي ۽ رستي تان ڪولمبو ۽ سنگاپور مان آندو هئوسين) خالي جهاز کي ساسيبو (Sasebo) وٺي آياسين. ساسيبو بندرگاهه هن اسان واري شهر ڪوڪورا ۽ ناگاساڪيءَ جي وچ ۾ آهي. هونءَ ته جپان جي ڪيترن ئي بندرگاهن ۾ جهازن جي مرمت ته ڇا پر سڄا نوان نوان جهاز ٺهن ٿا ۽ ان کان اڳ مختلف جهازن جي مرمت اوساڪا، يوڪوهاما ۽ ڪوبي ۾ به ڪرائي چڪو هوس پر هن ڀيري پنهنجي ڪراچي هيڊ آفيس جي Instructions موجب مرمت ۽ Dry Docking لاءِ جهاز کي ساسيبو آڻڻو پيو. ضرور اتي جي شپ يارڊ ۾ رش نه هوندي ۽ هنن گهٽ اگهن تي مرمت جي آڇ ڪئي هوندي ۽ ٻيو سبب اهو به ٿي سگهيو ٿي جو ساسيبو ڏکڻ ڪوريا جي بلڪل ويجهو آهي ۽ جهاز جي مرمت بعد اسان کي ڪوريا مان سامان کڻي ڪراچي (هوم پورٽ) ڏي موٽڻو هو. بهرحال جهاز لاءِ ڪارگو هٿ ڪرڻ، ان کي چاڙهائڻ ۽ منزل تي لهرائي مالڪن حوالي ڪرڻ، جهاز جي Repair (مرمت) لاءِ ڪو بندرگاهه ۽ ان جو شپ يارڊ چونڊڻ ۽ انهن کي ان مرمت جو حساب ڪتاب ڏيڻ ڪراچيءَ جي هيڊ آفيس ۾ ويٺل عملي جو ڪم آهي. اسان جو ڪم هڪ بندرگاهه کان ٻئي بندرگاهه تائين جهاز کي وٺي اچڻ ۽ جهاز جي مرمت تي نظر رکڻ آهي. ٻي صورت ۾ سمنڊ تي ان جهاز کي هلائڻ اسان لاءِ ئي مصيبت ٿي پوندو.
جهاز جي مرمت مان نه فقط جهاز جي چيف انجنيئر کي مطمئن ٿيڻو آهي پر جنهن ڪمپني وٽ جهاز جي انشورنس ٿيل آهي، ان جي سروير کان به خاطري وٺڻي پوندي آهي ڇو جو ان بعد۾ ڪو حادثو ٿي پيو ته ان جو سڄو خرچ انهن کان ورتو وڃي ٿو.
اسان جو اهو جهاز هڪ برٽش ڪمپنيءَ وٽ انشوئر ٿيل هو ۽ ساسيبو جو هي شپ يارڊ ايڏو وڏو هو ۽ ان ۾ انشورنس ڪمپنيءَ جا ايترا ته جهاز آيا ٿي جو هنن هڪ انگريز سرويئر ساسيبو ۾ رهائي ڇڏيو هو، جيئن هن کي هر هر انگلينڊ مان گهرائڻو نه پوي. هي انگريز سرويئر ساسيبو شهر ۾ جتي رهيل هو، ان ئي پاڙي ۾ منهنجي رهائش جو بندوبست ڪيو ويو هو، جيئن مهينو کن جهاز جي مرمت دوران شپ يارڊ جي گوڙ گهمسان کان ڪجهه پري رهي، گهٽ ۾ گهٽ رات جو سڪون جي ننڊ ڪري سگهان. انگريز سرويئر به فئملي سان رهيو ٿي ۽ سندس اٺن سالن جي پٽ کي هن تن ڏينهن ۾ پاڙي جي جپاني اسڪول ۾ داخل ڪرايو هو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ انگريز سرويئر کان پڇيم ته سندس پٽ جو ڪهڙو حال آهي ۽ هتي جو اسڪول ڪيئن ٿو لڳيس.
”سٺو ٿو لڳيس پر هتي جي رواج ‘Soji’ (صفائيءَ) جون دانهون ٿو ڪري ته موڪل کان اڳ روزانو ڪلاس رومن جي صفائي ڪرڻي پوي ٿي. جپانين جا ٻار ته ننڍي هوندي کان ان ”سوجيءَ“ جي رسم کان واقف آهن ۽ ان جا عادي آهن ته اسڪول کان موڪل ٿيڻ جو گهنڊ وڄڻ تي، هنن کي ٿيلها کڻي گهر روانو ٿيڻ کان اڳ پنهنجي ڪلاس جي Soji (صفائي) ڪرڻي آهي. بئنچون ۽ ڀتيون ڇنڊڻ لاءِ هر ٻار کي پنهنجو ڪپڙو ٿئي جنهن کي جپاني زوڪن (Zokin) سڏين. اهي ڇنڊڻ ۽ صاف ڪرڻ جا ڪپڙا ڪلاس روم جي پٺيان ڀت ۾ لڳل ڪنڍن ۾ لڙڪيل هوندا آهن، جتان موڪل مهل ٻار پنهنجو پنهنجو زوڪن کڻي ڪلاس جي صفائي ڪن، ان بعد ٻهارن سان فرش ميڙي پوءِ پاڻيءَ ۾ Mop ٻوڙي پوچو ڏين. ان ڪم ۾ ڏهه منٽ به نٿا لڳن پر اهو ڪم ڪنهن ڀنگي يا ”جهاڙو پوچي“ واري مائيءَ کان ڪرائڻ بدران اسڪول جي ٻارن کي ڪرڻو پوي ٿو.
مٿين ڳالهه 1975ع ڌاري جي آهي. اڄ ٽيهه پنجٽيهه سالن بعد جڏهن ته ويندي اسان جهڙن ملڪن ۾ ئي وئڪيوم ڪلينر جهڙيون صفائي ڪرڻ جون شيون عام ٿي ويون آهن پر جپان ۾ اڄ به اسڪول جي Soji (صفائي) اسڪول جا ٻار ئي ڪن ٿا ۽ اها صفائي ڇنڊڻ واري ڪپڙي Zokin ۽ باردي ۾ ڀريل پاڻي ۽ Mop سان ڪن ٿا.
ٽرم ختم ٿيڻ تي ۽ ٻن يا ٽن هفتن جي موڪل شروع ٿيڻ کان اڳ، هيءَ صفائي وڏي پيماني تي ڪئي وڃي ٿي جنهن کي ‘O-Soji’ سڏجي ٿو، يعني خاص صفائي. اها صفائي ڏهن منٽن بدران ٻه چار ڪلاڪ هلي ٿي، جنهن ۾ ڀتيون، در، دريون شيشا هر شيءِ صاف ڪئي وڃي ٿي. جپاني اسڪولن ۾ ڌارين ملڪن جا ڪي ڪي ٻار ان ‘Soji’ (صفائي) کان ڪيٻائيندا آهن پر جپاني ٻار ۽ سندن والدين ان کي عبادت ئي سمجهن. هو ان کي تعليم جو حصو ئي سمجهن. بقول جپانين جي هنن جي ٻارن کي ننڍي هوندي ئي Seiketsu (صفائي) جي هنر ۽ عظمت جي ڄاڻ پيدا ٿئي ٿي.
جپاني مردن (ڇوڪرن) کي گهڻو ڪري اها صفائي آخري دفعو اسڪول ۾ ئي ڪرڻي پوي ٿي. گهرن ۾ سندن مائرن جو ڪم آهي ته گهر جي ٻهاري پوچو ڪن ۽ شاديءَ بعد سندن جوين جو، يعني اسڪول ڇڏڻ بعد مردن کي عمر ڀر صفائي ڪرڻ کان نجات ملي وئي پر عورتن لاءِ ابتڙ آهي. هنن لاءِ اسڪول جي ڏينهن واري صفائي ڄڻ ڪتاب جو مهاڳ يا پيش لفظ آهي _ ان سڄي زندگيءَ جو جيڪا هن کي گهر کي صاف سٿرو رکڻ ۾ گذارڻي آهي. جپاني مرد ڪيڏو به امير ٿي وڃي، هو ڪلاڪن جي حساب سان گيشا سان ڪچهريءَ لاءِ لکين يين خرچ ڪندو پر پنهنجي زال کي ٻهاري پوچي ۽ ڇنڊ ڦوڪ کان ٿوري فرحت ڏيارڻ لاءِ ڪجهه هزار يين خرچ ڪري نوڪرياڻي نه رکندو. بلڪ جپان ۾ نوڪر يا نوڪرياڻي رکڻ جي اجازت ئي ناهي. ”رنون ته گهڻو ئي ٿيون دانهون ڪن پر اسيمبلين ۾ گهڻائي ته سندن مردن جي آهي، اهي ڇو اهڙو قانون پاس ڪن جنهن ۾ سندن جوين کي ڪجهه فرحت ملي.“ اسان جي ڳوٺ جو ڊاڪٽر عبدالرزاق ميمڻ چوندو آهي جنهن سڄي تعليم جپان مان حاصل ڪئي ۽ پهرين شادي به جپاني ڇوڪريءَ سان ڪيائين.
اسان کي حلال گوشت وڪڻڻ واري ٽوڪيو جي هڪ لاهوري همراهه به ٻڌايو، جنهن جي زال پڻ جپاني آهي. جپاني زالون مٿين مهيني پيٽ سان هونديون ته به پيون ٻهاريون ۽ پوچا ڏينديون. نه فقط گهر کي پر گهر جي دڪين ۽ آڳنڌن کي به پيون صاف ڪنديون. فرش کرڙيندي، ڄارا لاهيندي هتي جي زالن جا ڀلي هٿ پير ته ڇا شڪليون به ڦري وڃن پر جپاني مردن کي ڪهڙي پرواهه. سرڪاري يا آفيشل دعوتن ۾ پنهنجين زالن کي هي نه وٺي اچن جو کين پنهنجيون کٿل زالون ڏيکاريندي شرمندگي ٿئي. گهڻو ڪري اڪيلا ايندا يا ڪا ننڍي نيٽي گرل فرينڊ وٺي ايندا. مختلف جهازن تي 10 سال کن منهنجو جپان اچڻ ٿيو، جنهن ۾ خبر ناهي ڪيترا دفعا اسان جي واسطيدار آفيسن جي ماڻهن لاءِ جهاز تي يا مڪاني هوٽلن ۾ دعوتن جو بندوبست ٿيو هوندو. مون کي ياد ناهي ته ڪو جپاني آفيسر يا بزنس مين پنهنجي زال سان گڏ دعوت ۾ آيو هجي. بلڪ اسان شروع جا سال ان موضوع تي بحث ڪري حيرت کائيندا هئاسين ۽ پوءِ اسان به سمجهي وياسين. ڪوبه جپاني مهمان عورت سان گڏ ايندو هو ته ان کي هن جي زال نه سمجهندا هئاسين. پڪ هو پنهنجي گرل فرينڊ يا آفيس يا ڪارخاني ۾ ڪم ڪندڙ سندس سهڻي سيڪريٽري يا ڪلارڪ وٺي آيو هوندو. سندس زال گهر ۾ ٻارن جا پوتڙا بدلائڻ ۾ مشغول هوندي يا مڙس جا جوراب پئي ڌوئيندي هوندي. مزي جي ڳالهه ته پاڻ دعوت ڪندا ته به پنهنجين گهر وارين کي گهرائڻ بدران ٻاهر واريون مسواڙ تي گهرائيندا ته ميزبان جي حيثيت سان آيل مهمانن کي کارائڻ پيارڻ ۾ مدد ڪن ۽ ساڻن ۽ آيل مهمانن سان مٺا ٻول ٻولين.
جپان جي شهر ڪيوٽو جي گهرن لاءِ چيو وڃي ٿو ته سڄي جپان ۾ ان جهڙا صاف سٿرا نه ملندا. ان جو سبب اهو چيو وڃي ٿو ته ڪيوٽو ۾، اتي جي رواج موجب هر ڇوڪريءَ کي اهو سبق ڏنو وڃي ٿو ته عورت جي گهر سان شادي ٿئي ٿي ۽ نه مڙس سان. ڪيوٽو ۾ اها چوڻي مشهور آهي ته:
“Iye Wa onna no takara.” (اييي وا اوننا نو تاڪارا).
يعني گهر عورت جو خزانو آهي. ان پويان اهو لاجڪ ٻڌايو وڃي ٿو ته مرد سڀ هڪ جهڙا آهن ۽ توهان کي مايوس ئي ڪندا پر گهر ڪڏهن به توهان کي دوکو نه ڏيندو. خبر ناهي مرد جي موچڙي مار جي ڊپ کان يا پنهنجي شوق کان، جپاني عورت کي گهر جي صفائي جو ڏاڍو Craze آهي. پٽ ۽ ڀتيون ڪيئن صاف ڪجن، نل ۽ چلها ڪيئن چمڪائجن ، ڪموڊ ۽ بئسن ڪيئن چلڪائجن. ان بابت جيترا ڪتاب جپان ۾ نطر ايندا ايترا ٻئي ڪنهن ملڪ ۾ هرگز نه ملندا. اخبارن ۾ اڪثر ان قسم جي ليڪچر جو اشتهار هوندو، جنهن ۾ ڪنهن مشهور عورت ٻين عورتن کي گهر جي صفائيءَ بابت ليڪچر ٻڌڻ لاءِ گهرايو هوندو. ان ليڪچر ۾ اڪثر اهو ٻڌايو ويندو آهي ته گهر جي شين کي ڪنهن ڪيميڪل سان صاف ڪرڻ بدران نج ڪپهه سان صاف ڪريو. لاٿل آلا ڪپڙا ائين ڪنڊ ۾ اڇلائڻ بدران خشڪ ڪري پوءِ ٿيلهيءَ ۾ وجهي رکو. گهر کي ٻهارڻ بعد گهٽيءَ جو به ڪجهه حصو صاف ڪرڻ کپي.... وغيره وغيره ۽ جيڪا عورت صفائيءَ جي معاملي ۾ سست آهي ان کي جپاني سڏائڻ جو ڪو حق ناهي.
”Nihon no onna jya naidesu-yo!”
هڪ جپاني عورت صفائيءَ جي حق ۾ ڳالهائيندي چيو:
The act of Soji nourishes the soul- the more a woman does it, the closer she gets to heaven.
(صفائي عورت جي روح کي قوت بخشي ٿي. عورت جيتري گهڻي صفائي ڪندي اوترو ئي جنت جو ويجهو پهچندي.)
بقول ظفر شيخ جي جپاني مرد به وڏو لاهه آهي. هڪ طرف هن عورت کي هيٺاهون ڪرڻ لاءِ سنڌيءَ جي پهاڪي ”عقل عورت جي ڏائيءَ کڙي ۾ آهي“ جهڙا پهاڪا ويهي گهڙيا آهن، جيئن عورت کي هر وقت اهو احساس رهي ته سياڻن هن کي بيوقوف ۽ ڇسو قرار ڏنو آهي، عورت جهيڙي جي پاڙ آهي، عورت غير پاڪ آهي (ايتري قدر جو صدين تائين کيس مندرن، گرم پاڻيءَ جي چشمن، ويندي فُوجي جهڙن جبلن جي ويجهو اچڻ نٿي ڏنو ويو) ۽ ٻيا اهڙا پهاڪا (جن جو ذڪر آئون پنهنجي هڪ ڪتاب ”رٺي آهي گهوٽ سان“ ۾ تفصيل سان ڪري چڪو آهيان) هڪ طرف ٺاهيا آهن ته ٻئي طرف هن کان پورهيو ۽ مزوري وٺڻ لاءِ، هن کي چئيوان ۽ خدمتگذار بنائڻ لاءِ مٿين قسم جا قول گهڙيا ويا آهن ته جيتري گهڻي صفائي ڪندينءَ اوترو جنت جي ويجهو پهچندينءَ. يعني جنت ۾ اندر به نه (اتي پاڻ مرد بنا محنت جي پهچندا) هيءَ رڳو ان جي ويجهو پهچندي.
۽ سائين جپاني عورت جي سادڙائپ ۽ گهر جي خدمت لاءِ سر ڏيڻ جي به ڇا ڳالهه ڪجي. کيس پورهيي کان ڇڏايو وڃي ته به هوءَ ان کي چهٽي رهندي. گهر جي صفائي، پورهيو، چاهي مڙس بي افعالو ۽ ٽوٽي هجي، ڏنگو مڙس هجي ۽ ڪنهن ٻيءَ تي عاشق هجي ته به هيءَ پنهنجي گهر واري تان ساهه پئي صدقي ڪندي. هڪ Robot وانگر صفائي ۽ پورهيو هن جي دماغ ۾ Programmed آهي.
اسان جي هڪ جهازي هم وطنيءَ جپاني ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي. ان کي ويهه سال اچي ٿيا آهن. ڪڏهن ڪراچيءَ ۾ رهن ته ڪڏهن ڳوٺ (پنجاب) هوندا آهن، جتي سندس مڙس جون اباڻيون زمينون ۽ باغ آهن. هن ڀيري اسلام آباد ويندي ان دوست وٽ ڳوٺ ويس. نوڪرن چاڪرن هوندي ڏسان ته سندس جپاني زال ڇنڊ ڦوڪ کي لڳي پئي آهي. مون کان کل نڪري وئي. نيٺ سڀني اڳيان ڳالهه ڪيم ته جپاني عورت جو گهر جي صفائيءَ جي معاملي ۾ جواب ناهي. يورپي ماڻهو چوندا آهن ته اهو گهر جنهن جون دڪيون به پيون چمڪن، ان ۾ ضرور جپاني عورت رهندي هوندي.
هن مرڪندي چيو ”مسٽر الطاف! گهر جو ڪم شِي گوتو (Shigoto) ناهي (يعني مزوري ناهي)، جنهن جي عيوض پگهار وٺجي. اها Michi (يعني راهه) آهي، جيڪا انسان کي اندر جي نور ۽ سڪون ڏي وٺي وڃي ٿي.“
هاڻ سائين ڏيو منهن!