پاٻوڙا جنين پوشاڪ
هڪ ڏينهن ٽوڪيو جي گنزا واري علائقي ۾ امپيريل هوٽل مان نڪري هبايا (Hibaya) پارڪ ڏي وڃي رهيو هوس. رستي تي هڪ هنڌ، ميوي ۽ ڀاڄين جي هڪ ننڍڙي مارڪيٽ اچي ٿي، جنهن جي منهن وٽ اڪثر جپاني ڳوٺاڻيون عورتون فٽ پاٿ تي گل وڪڻندي نظر اينديون آهن. پر ان ڏينهن ڏسان ته هڪ اڌڙوٽ قسم جي عورت پلاسٽڪ جي ٿالهه ۾ پنجاهه کن پاٻوڙا ۽ بِهه به رکيو ويٺي هئي. پهرين آئون پنهنجن ئي خيالن ۾ تڪڙو لنگهي ويس، ڄڻ پنهنجي ملڪ بلڪ پنهنجي ڳوٺ جي مارڪيٽ مان لنگهي رهيو هجان. پر پوءِ چند وکون اڳتي وڌڻ بعد يڪدم بيهي رهيس. ”هي ڇا!“ مون سوچيو. ”چند سيڪنڊ اڳ ۾ جيڪي مون ڏٺو اهي پاٻوڙا ۽ بِهه ئي هئا يا ڪجهه ٻيو؟“
بِهه ۽ پاٻوڙا ڪي صوف، ڪيلا يا پٽاٽا ۽ بصر ته نه آهن جيڪي جتي ڪٿي نظر اچن! پاٻوڙا ۽ بهه ته اسان کي ڪراچي يا حيدرآباد ۾ به ائين عام ڏسڻ ۾ نٿا اچن. ڳوٺ هالا وڃبو آهي ته ڪڏهن ڪڏهن نظر ايندا آهن ۽ اسين ڳوٺن جا رهاڪو ڏڌڙي ۽ کُنڀين جيان پاٻوڙا به پنهنجن شهري دوستن لاءِ وٺي ايندا آهيون. بِهه ته اڃا به ڏکيا ملن ٿا. جسٽس غلام نبي سومرو جي ڀاءُ ابراهيم سومري ۽ اعجاز قريشيءَ جي ڀاءُ ظهير بابر کان هر مهيني ڏيڍ پيو پڇبو آهي ته يار بهه ته کارايو الاهي ڏينهن ٿي ويا آهن. ميهڙ يا دادوءَ کان ڪو همراهه ڪونه آيو آهي ڇا؟
يعني اسان جي ڌيان ۾ (گهٽ ۾ گهٽ) ان ڏينهن تائين، پاٻوڙن ۽ بِهن جو واسطو سنڌ جي ڳوٺن خاص ڪري دادو ۽ لاڙڪاڻي ضلعن جي ڳوٺن تائين محدود هو. سو ٽوڪيو جهڙي شهر جي خوبصورت علائقي گنزا جي ايلفي جهڙي گهٽيءَ ۾، هڪ ڳوٺاڻي جپاني عورت کي، پاٻوڙا ۽ بِهه وڪڻندو ڏسي وائڙو ٿي ويس. مڃان ٿو ته جپان جهڙي ملڪ ۾ جتي پنهنجي پوک ته نه برابر ٿئي ٿي، دنيا جو هر ميوو ۽ ڀاڄي وڪامي ٿي. پر جپان ۾ جيڪو ميوو يا ڀاڄي اچي ٿي، اها فلپين، ٿائلينڊ، ملائيشيا، برازيل، اسپين ۽ موراڪو جهڙن ملڪن کان اچي ٿي. پاڪستان کان ته صوف ۽ ڪينو به نٿو اچي. سو هي ڳوٺ شاهه پنجو سلطان يا خيرپور ناٿن شاهه جا پاٻوڙا ۽ بهه ٽوڪيو ڪنهن امپورٽ ڪيا آهن!
آئون اڳتي کڻي آيل وکون وري واپس ڀري موٽيس. جپاني عورت ٿالهه ۾ واقعي پٻڻ ۽ بهه وڪڻي رهي هئي! مون تعجب مان انهن کي ۽ عورت کي ڏٺو. عورت مون کي پنڊ پهڻ جي صورت ۾ ڏسي چيو:"Yasui" ياسوئي- (يعني تمام سستا پئي وڪڻان.)
ضرور سستا ئي ڏئي رهي هوندي. اُها شيءِ جيڪا هتي جي دڪانن تي ملي ٿي اها مهانگي ٿئي ٿي، جو دڪان واري کي دڪان جي مسواڙ، بجلي، پاڻيءَ جي بل ۽ نوڪرن جي پگهار کان علاوه وڪري تي ڊيوٽي ٽئڪس ۽ ڪمائيءَ تي انڪم ٽئڪس به ڏيڻو پوي ٿو. ان ڪري هتي جي ماڻهن جي، انهن ڀاڄين وارن وٽ پيهه پيهان هوندي آهي، جيڪي آفيس ٽائيم کانپوءِ يا موڪل وارن ڏينهن تي فٽ پاٿ تي پٽاٽا، ٽماٽا ۽ بصر جهڙيون ڀاڄيون رکي وڪڻن ٿا. هو پوکڻ وارا به پاڻ آهن ته آڻڻ ۽ وڪڻڻ وارا به پاڻ آهن. سو ظاهر آهي ته اها شيءِ سستي ئي ٿئي ٿي. پر هينئر آئون پاٻوڙا ۽ بهه خريد ڪرڻ لاءِ آتو نه هوس، پر پنهنجن اکين تي اعتبار ڪرڻ لاءِ بيٺو هوس ته ڇا اها حقيقت آهي، جيڪي منهنجيون اکيون ڏسي رهيون آهن. يعني ٽوڪيو جي هن گهٽيءَ ۾ بهه ۽ پاٻوڙا رکيا آهن.
"Ikura Desuka" ڇا اگهه آهي؟ منهنجي وات مان نڪري ويو.
هن عورت پهرين پاٻوڙو ۽ پوءِ بهه کي کڻي چيو "Goju yen dake" پنجاهه يين فقط.
اهو ملڪ جتي هي هارياڻيون فٽ پاٿ تي سستي ڪري ڀاڄي وڪڻن ٿيون ته به هڪ سؤ يين يعني پنجاهه رپين ۾ ٽي ٽماٽا يا پٽاٽا ٿين، اتي پنجويهه رپين جو پاٻوڙو ڪا وڏي ڳالهه ناهي، پر جپان ۾ پاٻوڙا ۽ بِهه آيا ڪٿان آهن؟
”ٻُڌا جي ملڪ ۾ ڇا پاٻوڙا ۽ بهه نه ملندا؟“ منهنجي پڇڻ تي هن مائيءَ ٺهه پهه مون کان سوال ڪيو.
دل ۾ سوچيم ته ڳالهه ته واهه جي ٿي ڪري. ٻُڌن جو ته ڪعبو قبلو ئي ڪنول جو گل ۽ بهه پاٻوڙا آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته جپان ۾- سو به ٽوڪيو جهڙي شهر ۾، بهه ۽ پاٻوڙا وڪامندي مون کي اڄ پهريون دفعو نظر آيا آهن ۽ هڪ سنڌيءَ جي حيثيت ۾ آئون رڳو ان کي پنهنجي منڇر جي سوغات سمجهيو ويٺو هوس. مون لاءِ ته اها فقط سنڌ جي سوکڙي هئي، تڏهن ته ڪراچيءَ ۾ رهائش دوران ڪنهن کي لاڙڪاڻي يا دادوءَ ويندو ڏسي اهي شيون آڻڻ لاءِ چوندو هوس پر يارو رڳو آئون نه، گهڻا ورهيه ٿيا ته ڪنهن سگهڙ سمن جي صاحبيءَ ۾ چيو هو:
هاڪ وهندو هاڪڙو، ڀڄندي ٻنڌ اروڙ،
بِهه، مڇي ۽ لوڙهه، سمي ويندي سوکڙي.
جيئن اسان سنڌين وٽ سيد پکي ڪبوتر (پاريهر) آهي، تيئن هن سڄي ڏور اوڀر ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا جي ملڪن- سريلنڪا ۽ سيام (ٿائيلينڊ) کان جپان ۽ ڪوريا تائين جتي جتي ٻڌ ڌرم جو واسطو آهي اتي اتي ڪنول (Lotus) جو ٻوٽو سيد پير آهي. ڪنول (پٻڻ جي گل) ۽ پن کان وٺي هن جون پاڙون (بهه) ۽ ٻج (تازا پاٻوڙا) توڙي سڪل (پٻڻيون) پوڄا پاٺ کان وٺي ڀاڄي ڀتي ۽ دوا درمل ۾ ڪم اچن ٿا. ڪنول جو گل گندي گپ مان نروار ٿئي ٿو ته به پاڻ صاف سٿرو ۽ جلڪندڙ رهي ٿو. مانوارو هيـ ”گل“ هڪ نيڪ ماڻهوءَ جي اندر جي عڪاسي ڪري ٿو. ڪنول جي گل لاءِ اهو يارهين صديءَ جي ڪانفيوشس عالم چيو هو:
It rises from the muddy soil but is not contaminated. It aspires high to daylight and reveals an immaculate beauty undefiled but the darkness it traversed… The noble flower typifies the soul of the perfect man."
ڪنهن زماني ۾ مٿيان جملا چيني زبان ۾، چين جي هر شاگرد کي طوطي وانگر ياد ڪرڻا پيا ٿي.
ٻڌ ڌرم جو باني ”گوتم ٻڌ“ هندستان ۾ ڄائو ۽ سندس پيش ڪيل ٻڌ ڌرم جو فلسفو هند سنڌ کان سريلنڪا پهتو، اتان مٿي چين، ملايا، ويٽنام، ڪمبوڊيا مان ٿيندو ڪوريا ۽ جپان ۾ پهتو. ٻڌن ڪنول جي گل کي پهريون دفعو پنهنجو بنيادي ڌرمي نشان، اڄ کان ٻه هزار سال کن اڳ مقرر ڪيو. روايتن مطابق شهزادو سڌارٿا (جيڪو پوءِ اڳتي هلي گوتم ٻڌ ٿيو) جيئن ئي ماءُ جي پيٽ مان نڪتو ته هن يڪدم ست قدم هلي ڏيکاريو. هر قدم جي نشان مان پٻڻ جا گل (ڪنول) اڀري پيا. اهڙي ريت گوتم جي ڄم جو واسطو ڪنول جي گل سان جڙيو ۽ پوءِ جڏهن کان هي شهزادو اندر جي روشني حاصل ڪري گوتم ٻڌ ٿيو ته هي گهڻو ڪري ڪنول جي کڙيل گل مٿان پٿل ماري ويٺل نظر اچڻ لڳو. ان پٿل ڀڃي وهڻ واري پوزيشن جو هاڻ "Lotus Position" نالو مشهور ٿي ويو آهي.
ٻڌ ڌرم جي پکڙجڻ سان گڏ ڪنول (پٻڻ) به ايشيائي ملڪن جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙبو رهيو. بورو بودر (جاوا) جا مندر هجن يا برما جا، توهان کي جتي ڪٿي ڪنول يا ان سان واسطو رکندڙ ڪا شيءِ نظر ايندي. سوخوٿائي (ٿائيلينڊ) ۾، ائنگڪوروت (ڪمبوڊيا) ۾، سري لنڪا جي اسٽوپائن ۾، ڪفن دفن جي رسمن ۾، باليءَ ۾ ۽ منگوليا ۽ تبت ۾ ...- جتي ڪٿي توهانکي ڪنول جو گل نظر ايندو. ڪاٺ، ٽامي، چاندي يا سون جي ٺهيل مندرن ۾ توڙي هر شهر جي ڀاڄي مارڪيٽن ۾، توهان کي تازو پٽيل ڪنول جو گل ڏسڻ ۾ ايندو.
ڪنول جنهن کي سنڌيءَ ۾ پٻڻ جو گل يا ڪونئر به سڏين ٿا، ان جو Botanical نالو Nelumbium Speciosum آهي، جيڪو سريلنڪا جي زبان سنگهالي جي لفظ Nelumbo مان نڪتل آهي. منهنجي خيال ۾ مذهبي ۽ فلسفي طور جيتري هن ٻوٽي جي عزت آهي، ايتري ٻي ڪنهن ٻوٽي جي ناهي. ائين به ناهي ته ڪو ڪنول گوتم ٻڌ جي جنم کانپوءِ مشهور ٿيو. پٻڻ جو گل ٻه هزار سال اڳ کان نه پر پنج هزار سالن کان به مٿي کان وٺي عورت جي سونهن، پاڪائي، Divinity، بخشش، Resurrection ۽ سچ جي نشاني ۽ علامت رهندو اچي ۽ هن گل جي ٻج (پاٻوڙي) جي زندگي سڀ کان گهڻي آهي. ڪجهه سال اڳ اخبار ۾ آيو هو ته ٽوڪيو جي ڀرواري ڳوٺ ۾ ٻه هزار سال پراڻيون پٻڻيون (ٻج) مليون، جيڪي پوکڻ سان ڦٽي پيون. انهن جا پنهنجا پنهنجا ٻوٽا ٿيا، جن ۾ گل ۽ پاٻوڙا ٿيا.
ڪنول جي سڀ کان پراڻي تصوير اڄ کان پنج هزار سال اڳ جي آهي. نومبر 1984ع واري ريڊرس ڊائجسٽ ۾ آهي ته حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ کان به ٽي هزار سال اڳ جي هڪ مورتي ’موهن جو دڙو‘ مان ملي آهي. هن اگهاڙي ديويءَ جي وارن ۾ ڪنول جو گل لڳل آهي. تنهنجي معنيٰ ته تن ڏينهن ۾ به ڪنول جو ٻوٽو هو. ماڻهن بهه ۽ پاٻوڙا کاڌا ٿي. ڪنول جي ديويءَ جو پهريون لکت ۾ رڪارڊ هندن جي ڌرمي ڪتاب رگ ويد ۾ ملي ٿو ته اها ڪنول جي گل مان پيدا ٿي، ڪنول جي گلن جو هار پائي ڪنول جي پن تي براجمان آهي.
سنسڪرت جي هڪ شاعر پنهنجي محبوبا لاءِ لکيو آهي ته هن جون اکيون ڪنول جي مکڙين جهڙيون آهن، هن جا هٿ ٽڙيل گلن جهڙا ۽ هن جون ٻانهون هن گل جي پاڙن جهڙيون- يعني بِهن جي ڏنڊين جهڙيون آهن.
اسان جي شاهه لطيف جي به ڪيترن ئي شعرن ۾ ڪنول جو ذڪر اچي ٿو. شاهه صاحب جو هڪ مشهور شعر آهي، تمام خوبصورت شعر ته:
ڪَوَنرَ پاڙون پاتار ۾، ڀونر ڀري آڪاس
ٻِنين سندي ڳالهڙي رازق آندي راس
تنهن عشق کي شاباس، جنهن محبتي ميڙيا.
(تنهن محبت کي آفرين هجي، جنهن ٻن پريمين يعني ڪنول جي گل ۽ ڀونر کي ملايو. هڪ (ڪنول) جنهن جون پاڙون پاتال ۾ آهن ته ٻيو (ڀونر) جيڪو مٿي آسمان ۾ پيو گهمي!)
جپاني شاعري ته ڪنول، بهن ۽ پاٻوڙن سان ڀري پئي آهي. ويجهڙائيءَ ۾ هڪ هائيڪو (ٽن سٽن جو شعر) نظر مان گذريو، جيڪو بِهن تي آهي- بلڪ بهه ۾ موجود سوراخن بابت آهي ته بهه کائڻ وقت اسان انهن سوراخن کي به چٻاڙيون ٿا. شعر جپان جي هڪ مشهور شاعر سيئيئائي (Seiai) جو آهي، جيڪو 1989ع ۾ گذاري ويو چي:
رين ڪان نو (ان ۾ ڪو شڪ ناهي)
انا مو تاشيڪاني (جڏهن توهان بهه کائو ٿا)
ڪاندي تابي (سوراخ به چٻاڙيو ٿا)
"Renkon no
Ana mo tashikani
Kande tabe"
بنيادي طرح جپاني ماڻهو ڪنول جي ٻوٽي کي موت ۽ روحاني دنيا سان جوڙين ٿا. ڪلاسڪ قسم جي اڪيبانا (جپاني گلن جي ٺاهه جوڙ) ۾ ماضي، حال ۽ مستقبل جي نمائندگي ڪرڻ لاءِ ڪومايل ڪنول جو پن ۽ پاٻوڙو ”ماضي“ کي Represent ڪري ٿو. نئون کڙيل پن ۽ ڪنول جو گل ”حال“ ڏي اشارو ڪري ٿو ۽ ”مستقبل“ جو اظهار ڪرڻ لاءِ ڪنول جي مکڙي ۽ اڻ کِڙيل پن ڏيکاريو وڃي ٿو.
چين ۽ جپان ۾ هن ٻوٽي جي ذري گهٽ هر شيءِ کاڌي وڃي ٿي. بهن ۾ Fibre آهي، جيڪي قبضي ۽ ٿولهه کان بچائين ٿا. منهنجن تمام گهڻي پروٽين، اسٽارچ ۽ وٽامن C پڻ آهي. بهه ميوي وانگر ڪچا به کاڌا وڃن ٿا (يعني هتي جپان ۾، سنڌ ۾ مون ڪنهن کي ائين ڪچا کائيندو نه ڏٺو آهي ٿي سگهي ٿو سنڌ جي مارڪيٽ ۾ جيڪي بهه ايندا هجن اهي وقت کان اڳ پٽيل هجن، ان ڪري منجهن اهو سواد نه هجي، جيڪو صحيح وقت تي پٽيل ۾ ٿئي ٿو. جيئن شاخ ڏيڻ کان اڳ (وقت کان اڳ) وارو پٽيل انب پچي ضرور ٿو، پر منجهس اهو سواد نٿو رهي) ۽ رڌي ۽ تري به کايا وڃن ٿا.
هتي جپان ۾ ڪنول جو ٻج (پٻڻيون) کنڊ سان گڏ اوٻاري کاڌيون وڃن ٿيون ۽ ٽافين ۾ به وڌيون وڃن ٿيون. ان کان علاوه ڀاڄين سان گڏ سُوپ ۾ وڌيون وڃن ٿيون ته کيرڻي، ڪيڪن ۽ پڊنگن ۾ به (يعني هتي جپان ۾ ان پئماني تي استعمال ۾ اينديون ڏٺيون اٿم.)
پٻڻين کي سُڪائي انهن کي پيهي اٽو پڻ ٺاهيو وڃي ٿو، جيڪو ڪيترين مٺائين، چاڪليٽن ۽ قلفي آئسڪريمن مٿان ٻرڪيو وڃي ٿو. اهو دوائن ۾ به استعمال ٿئي ٿو. ڏور اوڀر جي ملڪن ۾ ڪيترا پوڙها پنهنجي پاروٿي جواني ۽ سُسيل طاقت وري تازي ڪرڻ ۽ وڌائڻ لاءِ ڪنول جي ٻوٽي جون ڪيتريون ئي شيون سڪائي، پيهي کائين ٿا. ٿائيلينڊ جون حامله عورتون ڄَم جي سورن ۾ گهٽتائي آڻڻ لاءِ ڪنول جي گل جي پنکڙين جي نيراني چانهه پيئن ٿيون.
هونءَ هر سو گرام پٻڻين ۾ چيو وڃي ٿو ته 65 گرام ڪاربو هائڊريٽ آهي، 17 گرام پروٽين ۽ ٻه گرام چرٻي آهي. باقيءَ ۾ تيرهن سيڪڙو پاڻي ۽ ٻيون معدنيات آهن. خاص ڪري سوڊيم، پوٽئشيم، ڪئلشيم ۽ فاسفورس وغيره. هر سؤ گرام پٻڻين ۾ 350 ڪئلوريون طاقت ٿئي ٿي.
پٻڻ جو ٻج- يعني پاٻوڙا يا پٻڻيون جنهن لاءِ جپاني لفظ هان زائي (Hanzai) استعمال ٿئي ٿو، نئين شادي شده جوڙي کي ڏنا وڃن ٿا. اهو ان ڳالهه جو Symbol آهي ته تازي شادي شده جوڙي کي قدرت هر سال هڪ عدد ٻار سان نوازي. بهرحال چين جو اهو قديمي رواج ۽ عقيدو آهي. اڄ جي دور ۾ ڪوبه چيني نه چاهيندو ته هن کي ڪو هر سال ٻار ٿئي. حڪومت طرفان هر چينيءَ کي فقط هڪ ٻار ڄڻڻ جي اجازت آهي. حڪومت هڪ ٻار لاءِ مفت تعليم ۽ دوا درمل جو ذمو کڻي ٿي. هڪ بعد ٻيو ٻار ٿيڻ تي حڪومت پهرين ٻار جو به خرچ بند ڪريو ڇڏي ۽ جپاني ته گذريل اڌ صديءَ کان گهڻو خبردار آهن ته ٻارن جو تعداد نه وڌي جو ملڪ ۾ مهانگائي چوٽ تي هڪ طرف چڙهيل آهي ته ٻئي طرف گهر گهاٽ ٺاهڻ لاءِ زمين جي کوٽ آهي. برازيل يا ٻيو ڪو ڏکڻ آمريڪا جو ملڪ وڌيڪ جپانين کي رهائڻ کان اڄڪلهه ڪَترائي ٿو.
جپان جي هڪ زميندار ٻڌايو ته ڪنول (پٻڻ) جي پيدائش جو اصل ملڪ انڊيا آهي، جتان پوءِ ٻڌ ڌرم وانگر ڪنول (Lotus) به سري لنڪا، چين، جپان ڪوريا ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا جي ملڪن ۾ پکڙيو. هن وقت ڪنول جپان ۾ به ڪافي پوکيو وڃي ٿو، پر هن جي گلن ۽ پاڙن (بهن) جي جپان ۾ ايڏي ته ضرورت (Demand) آهي جو هر سال اٽڪل ويهه هزار ٽن بِهه (Rhizomes) ٻاهران گهرايا وڃن ٿا. جن مان سمجهو ته سورهن هزار کن ٽَن چين مان اچن ٿا.
جپان ۾ مختلف ملڪن کان بهه تازو پٽيل به اچي ٿو ته يخ برف (Forzen) ٿيل ۽ دٻن ۾ بند (Canned) ٿيل به اچي ٿو. ڪنول جيڪو سنڌيءَ ۾ ڪنور يا پٻڻ جو گل سڏجي ٿو، اهو انگريزيءَ ۾ Water lily ۽ Lotus سڏجي ٿو.