هيروشيما هيروشيما آهي!
جپان جي شهر هيروشيما ۾ اسان جو اچڻ 1973ع ڌاري کان ٿيو. پهريون دفعو اسان جو جهاز ملائيشيا جي بندرگاهه کان عمارتي ڪاٺ جا ڏهه هزار ٽن کڻي هيروشيما لاهڻ لاءِ روانو ٿيو هو. ڪاٺ هلڪو ٿئي ٿو ان ڪري ان کي هميشهه ٻئي سامان جي مٿان رکجي ٿو. هيٺ تري ۾ لوهه جو ۽ ٻيو ڳرو سامان رکيوسين. جهاز جا سڀ گدام سامان سان جڏهن ٽٻ ٿي ويا ته باقي سامان دستور موجب ڊيڪ تي رکيوسين. خاص ڪري ڪاٺ جا ڊگها ۽ ٿلها بنڊ. هونءَ ڪاٺ جهڙي شيءِ ڊيڪ (عرشي) تي سوچي سمجهي رکجي جيئن ان تي گهميل هوا ۽ سمنڊ جي ڇولين جو اثر نه ٿئي. ڇو جو ڪاٺ ۾ پاڻي چُهڻ جي خاصيت آهي ۽ ڪاٺن جا ڪيترائي قسم ايترو ته پاڻي جذب ڪريو وڃن جو ان ڪاٺ جو وزن ٻيڻو ٽيڻو ٿيو پوي ۽ سڄي جهاز جي Stability جيڪا جهاز هلائڻ لاءِ بيحد ضروري شيءِ آهي Unbalance ٿيو وڃي ۽ جهاز جي ٻڏڻ (Capsize ٿيڻ) جو خطرو رهي ٿو.
سال جي انهن مهنن ۾ ملائيشيا کان جپان ۽ ڪوريا تائين جي موسم جا سٺا ڏينهن هئا. نه اهي ڏينهن هوائن جا هئا نه سامونڊي وڏين لهرن جا. هونءَ به ڪڏهن ڪڏهن ته Risk کڻڻو پوي ٿو. جهازران ڪمپنيءَ اهو ڀاڙو وڃائڻ نٿي چاهيو جيڪو لکن ۾ ٿيو ٿي ۽ وڏي ڳالهه ته جهاز کي هونءَ به جپان تائين ته هلڻو ئي هو. بهرحال ڪراچي ۽ ڪولمبو بعد هاڻ آخري بندرگاهه پينانگ مان عمارتي ڪاٺ جي فل Consignment کنئيسين. ٻه هفتا کن ڏينهن رات، وڏا وڏا ٽرالر، وڻن جا ڊگها ڊگها ٿڙ ۽ چيريل چورس ڪاٺ ملائيشيا جي جنگلن مان ڍوئي جهاز تي رکندا ويا. آخرڪار جهاز هيروشيما لاءِ لنگر کنيو جو مٿيون سامان هيروشيما لاءِ هو، جنهن کي پهرين لاهڻ ضروري هو، ان بعد جپان جي ٻين بندرگاهن ۾ باقي سامان لاهڻ لاءِ وڃڻو هئوسين.
جهاز پينانگ مان نڪرڻ سان ئي فرحتي هلندو رهيو. نه انجڻ جو مسئلو نه اتر يورپ وارو ڌنڌ ڪوهيڙو. نه ڪيپ آف گڊ هوپ واريون جبلن جيڏيون ڇوليون نه بالٽڪ سمنڊ جهڙيون سوساٽ ڪندڙ هوائون جيڪي جهاز کي ڇوڏي وانگر لوڏين. سمنڊ سڄي واٽ سانت ۾ نظر اچي رهيو هو- ڪٿي ته اهڙو لسو جهڙي آرسي هو. هوا نيراني هير جهڙي ۽ آسمان ۾ ڪا ورلي ايڪڙ ٻيڪڙ رولاڪ ڪڪري ڏسڻ ۾ آئي ٿي نه ته سڄو آسمان صاف ۽ نيرو لڳو پيو هو! جنهن وقت جنهن سَياري (مريخ، وينس، جوپيٽر) يا چنڊ جي سيڪسٽنٽ ذريعي Sight وٺي جهاز جي رفتار ۽ ڪيل مفاصلي جو حساب وٺڻو پيو ٿي، ان وقت اهو آسمان ۾ صاف ظاهر آيو ٿي. (تن ڏينهن ۾ Satellite Navigator اڃا عام نه ٿيا هئا جنهن ذريعي جهاز جي سمنڊ تي روزمره جي پوزيشن آٽوميٽڪ معلوم ڪري سگهجي.)
رستي تي سنگاپور ۾ اڌ ڏينهن کن ٿڪ ڀڃي پوءِ اتر طرف وڌياسين. ڏکڻ چيني سمنڊ به بلڪل پرسُڪون مليو. سال جي انهن ڏيهن ۾ اهو هوندو ئي ائين آهي. هانگ ڪانگ تائين ترندا آياسين. ڪمري جي ٽيبل تي ته ڇا جهاز جي لوهي ڊيڪ تي ويهي لکيم ٿي ته به پين نٿي ڌُڏي. ڪڏهن ڪڏهن ته اهو احساس ٿيو ٿي ڄڻ جهاز هلي ئي ڪو نه پيو. اهڙو لَس ئي لَس شيشي جهڙي ماٺي سمنڊ تي ترندو ويو پئي.
هانگ ڪانگ ۾ ٻه ڏينهن گذارياسين. جهاز جي اڳتي جي سفر لاءِ تيل، پاڻي ۽ جهاز هلائيندڙن لاءِ راشن کاڌو خريد ڪيوسين. اسان جي جهازران ڪمپني جي ڪراچيءَ ۾ هيڊ آفيس بعد، هن سڄي ڏور اوڀر جي علائقي ۾ ٻئي نمبر تي وڏي آفيس، هتي هانگ ڪانگ ۾ هئي جتي اسان جي ملڪ جو R.R (ريجنل رپريزنٽيٽو) مڪاني اسٽاف سان گڏ جهاز جا مسئلا حل ڪرڻ لاءِ رهيو ٿي.
هانگ ڪانگ مان نڪرڻ بعد جپان ڏي رُخ رکيوسين. وري ساڳي خوش نصيبي. سمنڊ به ماٺو ته هوا به هلڪي. نه جهاز کي لوڏا اچن نه انجڻ جو مسئلو- هڪ جهاز هلائيندڙ ۽ جهاز جي مالڪ کي ٻيو ڇا کپي. جهاز جپان کان ٻن ڏينهن کن جي پنڌ تي هو ته اتان ان وقت هن جو رُخ اوڀر بدران ٿورو اولهه طرف لاڙيو ويو جو اسان کي ٽوڪيو، يوڪوهاما، اوساڪا ۽ ڪوبي بدران پهرين هيروشيما وڃڻو هو. ۽ هاڻ جڏهن هيروشيما پهچڻ ۾ ڪو هڪ ڏينهن وڃي بچيو ته اچيو ٿو سمنڊ خراب ٿئي ۽ تيز لڳندڙ هوائون واچوڙن مان طوفان ۽ طوفانن مان Cyclone ۽ پوءِ Typhoon جو روپ ڌارڻ لڳيون ۽ جهاز کي ڪڏائڻ لڳيون. سخت طوفان جهاز کي هڪ طرف سٽڻ شروع ڪيو ته سامونڊي لهرن ان کي ٻئي طرف ڪٽڻ شروع ڪيو. جهاز ڪڏهن کاٻي پاسي سمنڊ جي سطح کي وڃي ٿي ڇهيو ته ڪڏهن ڊيڪ تي رکيل هزارين بنڊن کي کاري پاڻيءَ ڍڪي ٿي ڇڏيو. يقينن انهي صورت ۾ ڪاٺ ويو ٿي ڳرو ٿيندو ۽ جهاز کي بچائڻ لاءِ اهو ئي طريقو هو ته ڪاٺ جا رسا کولي جيتري قدر ٿي سگهي ان کي جهاز تان اڇليو وڃي پر ساڳي وقت ان خواريءَ جو پڻ احساس هو ته ڪاٺ جا مالڪ ڇا سوچيندا جن ڪاٺ موڪليو آهي ۽ جيڪي، ڪجهه ڪلاڪن بعد هيروشيما جي بندرگاهه تي ڪاٺ حاصل ڪرڻ لاءِ اچي رهيا هئا. پر اهو به صاف ظاهر هو ته جيڪڏهن اهو ڪم نٿي ڪيوسين- يعني ڪاٺ جي مالڪن کي نقصان نه ڏيڻ جو ته سڄو جهاز ٻڏڻ بعد باقي سامان جا مالڪ ۽ جهاز جا مالڪ گاريون ڏيندا ۽ هرڪو چوندو ته ڪاٺ اڇلي گهٽ ۾ گهٽ ٻيو سامان ۽ جهاز ته بچايو ها. ان قسم جا فيصلا ڪرڻ، جن لاءِ وقت نه برابر ٿئي ٿو، ڏاڍو ڏکيو ڪم ثابت ٿئي ٿو ۽ جهازين جي دماغ کي مائوف بنايو ڇڏي.
اسان ڪو قدم کڻڻ جو سوچي رهيا هئاسين ته ان قدرت جنهن اهي طوفان ۽ تڪليفون پيدا ڪيون، ان بقول شاهه لطيف جي، تون ڏئين تون لاهين واري حساب ۾ ڏک درد (طوفان) به ان ئي لحظي ۾ لاهي ڇڏيا ۽ باقي ٻن چئن ڪلاڪن جو سفر آرام سان پورو ڪري اچي هيروشيما جي بندرگاهه مان نڪتاسين ۽ رب پاڪ جو شڪر ڪيوسين ته واپارين جو سامان، مالڪن جو جهاز ۽ اسان جهاز هلائيندڙن جي عزت بچي وئي.
اسان جو جهاز ان کانپوءِ به ڪيترا دفعا هيروشيما ايندو رهيو. هڪ دفعي ته اسان ملائيشيا جي هڪ بندرگاهه پورٽ ڪلانگ مان لاس اينجلس لاءِ تونا مڇي کڻي جپان تائين پهتاسين ته اسان جي جهاز ران ڪمپني طرفان انسٽرڪشن آيا ته، ”ٽوڪيو کان لاس اينجلس وڃڻ بدران هيروشيما جهاز کي وٺي اچون جتي اسان جي ڪمپنيءَ جو هڪ ٻيو جهاز لاس اينجلس وڃڻ لاءِ بيٺو آهي. اسان پنهنجي جهاز جو سامان لاهي ان جهاز تي ٽرانسفر ڪريون ۽ هيروشيما مان ڪارون، مشينري ۽ ٻيو سامان چاڙهي ڪراچيءَ موٽون.“ ۽ پوءِ ان چڪر ۾ مهينو ڏيڍ هيروشيما ترسي پياسين ۽ نه فقط هيروشيما جا پر اوس پاس جي شهرن جا به چڪر هڻندا رهياسين. هيروشيما جي انهن ڏينهن جو مختصر احوال اڄ کان ٽيهه سال اڳ کن ڇپيل ڪتاب ”سي ٻيڙيون رکين ٻاجهه سين“ ۾ ڏئي چڪو آهيان. هيروشيما جپان جي انهن چند شهرن مان آهي جنهن سان گهڻي پنهنجائپ رهي آهي ۽ هاڻ جڏهن پاءُ صدي کن بعد هتان (ڪوڪورا) شهر کان هيروشيما باءِ روڊ يا باءِ ٽرين ايندو ويندو رهان ٿو ته پراڻا ڏينهن اکين اڳيان تريو اچن. بم جي تباهي بعد به هيروشيما جي پنهنجي سونهن ۽ سوڀيا آهي. اهي گهٽيون ۽ گهاٽ جن وٽان جوان الطاف سن 1975ع ۽ 1976ع ڌاري لنگهندو هو، اتان اڄ جو پوڙهو الطاف لنگهڻ وقت ساڳي سونهن، ساڳي خوشي، ساڳيا آواز ۽ هوٽلن ۽ دڪانن اڳيان ايندڙ ساڳيون خوشبوئون محسوس ڪري ٿو! جپان ايندڙ پنهنجن وطني دوستن کي هيروشيما گهمڻ لاءِ صلاح ڏيڻ وقت چوندو آهيان ته جيئن لاهور لاهور آهي تيئن هيروشيما هيروشيما آهي.
آئون اڄ وري ڪو ڪورا شهر کان ٽرين ذريعي هيروشيما جي ريلوي اسٽيشن تي لهان ٿو. ٻاهر نڪري ٽرامن جا نمبر پڙهي چوڌاري جائزو وٺان ٿو. اڄ آئون جلدي ۾ نه آهيان جو جهاز جي ڊيوٽيءَ کان آزاد آهيان. جيترو وقت جتي وڻيم اتي گذاريان ۽ واپس بندرگاهه ۾ جهاز تي پهچڻ بدران ڪيڏانهن به وڃي سگهان ٿو. جهاز جي انجڻ جي ڪنهن به مسئلي جو مونجهه منهنجي مغز ۾ نه آهي. ڪيڏو سڪون محسوس ڪري رهيو آهيان، البت شمس صديقي ياد اچي رهيو آهي. پهريون دفعو هيروشيما آيو هوس ته هي شهر مظهر صديقي ۽ سلطانه صديقي جي ڀاءُ شمس سان گڏ گهميو هوس. هو اسان جي جهاز تي پئسينجر هو. جهاز جي ڊيوٽين کان آزاد هو. هو شهر جو واءِ سواءِ پهرين اڪيلي سر لهي پوءِ مون کي ساڻ وٺي نڪرندو هو. گهٽ ۾ گهٽ هي شهر هيروشيما مون کي شمس گهمايو. شمس صديقي زندگيءَ جو وڏو حصو نارٿ ناظم آباد ۾ رهيو. اڄڪلهه ڪلفٽن تي رهي ٿو ۽ اتي ئي سندس ڪلينڪ آهي، پاڻ هوميوپيٿ ڊاڪٽر آهي.
منهنجي اڳيان شهر ۾ هلندڙ ٻيو ۽ ٽيون نمبر ٽرام گذري وڃي ٿي. آئون ان بعد ايندڙ 6 نمبر ٽرام ۾ چڙهان ٿو. اهي سڀ ٽرامون هيئيوا ڪوئن (Heiwa- Koen) ڏي وڃن ٿيون، جيڪو انگريزيءَ ۾ Peace Park سڏجي ٿو. يعني امن جو باغيچو. هتي جي هڪ عمارت انڊسٽريل پروموشن هال تي بم ڦاٽو هو. هيروشيما جون سڀ ڊٺل عمارتون هاڻ نيون ڪيون ويون آهن، سواءِ هن عمارت جي – جنهن جي ڀڳل گنبذ Dome جون تارون اڃا تائين ائين اکڙيل نظر اچن ٿيون. آئون هن پيس پارڪ جي هڪ ڪنڊ کان واڪ ڪري ”پيس ميموريل ميوزيم“ جي در تائين اچان ٿو. اندر وڃڻ تي دل نٿي چوي. هيروشيما جي ٻاهر رنگينيون، رونقون، خوشيون ڏسي جنگ جي بم ۽ بارودن جي تباهيءَ جي Idea نٿي رهي. هن ميوزيم ۾ وڃڻ سان ماڻهن جا سڙيل ۽ ٻريل لاش ۽ تصويرون ڏسي هر ماڻهو مايوسيءَ جو شڪار ٿيو وڃي. ميوزيم مان نڪرندڙ هر ماڻهوءَ جي چهري تي اُداسي ۽ خوف جا احساس نمايان آهن. هنن کي ائٽمي هٿيارن جي تباهيءَ جي اثرات جو احساس ٿئي ٿو. هڪ جپاني اڌڙوٽ همراهه ”ميوزيم“ مان نڪري منهنجي ڀرسان اچي بيهي ٿو ۽ کيسي مان سگريٽ ڪڍي دکائي ٿو. مون ڏي نهارڻ سان آئون کيس جپانيءَ ۾ کيڪاري انگريزيءَ ۾ هن ميوزيم بابت پڇان ٿو، جنهن جي جواب ۾ هو وراڻي ٿو.
“It should serve as a warning to such weapons.”
آئون هن پارڪ مان نڪري شهر مان وهندڙ اوتا نديءَ جي ڪناري تي هڪ ننڍڙي ريسٽورنٽ ۾ اچي ويهان ٿو. رستي تان ورتل پٽئٽو چپس جي ٿليهي کولي چپس کاوان ٿو ۽ هوٽل ۾ ڪم ڪندڙ ڇوڪريءَ کي ڪافي آڻڻ لاءِ چوان ٿو.
هيروشيما جو شهر اوتا نديءَ جي ڊيلٽا تي ٺهيل آهي. هيروشيما ڪارخانن جو شهر آهي- جنگ کان اڳ بم ۽ بارودن ٺاهڻ جو ۽ هاڻ بسڪيٽن ۽ بوٽن جو، ڪئميرائن ۽ ڪمپيوٽرن جو شهر آهي. هيروشيما شهر کي ڪا ايتري قدرتي سونهن نه مليل آهي جيتري هن جي ٻهراڙي ۽ اوسي پاسي کي. هتي ايندڙ ماڻهو ڀر واري ٻيٽ Itsukushima تي وڃن ٿا جيڪو مياجيما جي نالي سان مشهور آهي. هتي جا اوتارا ۽ درگاهون مشهور آهن خاص ڪري مياجيما سمنڊ اندر ٺهيل دروازو Torii، جيڪو جپان جي نشاني سمجهيو وڃي ٿو. هن دروازي جي تصوير منهنجن ٻن ڪتابن جي ٽائيٽل ڪور تي پڻ آهي. ”جپان جن جي جيءَ سان“ ۽ ”ڳالهيون جپان جون“- جيڪو هن سال انڊس پبلشرس وارن وري ڇاپيو آهي. هي ٻيٽ (مياجيما) جپان جي ٽن بيحد خوبصورت شين مان هڪ آهي. باقي ٻن مان هڪ ماتسو شيما (سيندائي ڀرسان) ۽ ٻيو امانوهاشي داتي، (جيڪو اتراهين ڪناري تي آهي). مياجيما ٻيٽ تي ٽوئرسٽن لاءِ وڏي ڪشش هي ”توري ئي“ (دروازو)، درگاهه ۽ هتان جا آزاد گهمندڙ انيڪ هرڻ آهن. هن جهڙا دروازا جپان ۾ جتي ڪٿي درگاهن ۽ مندرن اڳيان نظر ايندا پر هي سڀ ۾ وڏو توروئي آهي. هي اٽڪل پنجاهه فوٽ اتاهون ۽ ستر فوٽ کن ويڪرو ٿيندو ۽ 1857ع جو ٺهيل آهي يعني جن ڏينهن ۾ اسانجي ننڍي کنڊ ۾ انگريزن خلاف ڇڪتاڻ هلي رهي هئي.
آئون ڪافي پي ”شو ڪيئين“ باغ ۾ اچان ٿو. جپاني باغن ۾ وڻن، ٻوٽن ۽ ڇٻر کان وڌيڪ وڏا پٿر رکيل ٿين ٿا جن مٿان پاڻي پيو ٽمندو. هي باغ هتي جي واسطيدارن مطابق سن 1620ع ۾ ڊيزائين ڪيو ويو هو. اتي ئي هيروشيما تي بم ڪرڻ ڪري هن قلعي کي ڪافي نقصان رسيو هو. هاڻي جيڪي ڪجهه آهي اهو 1945ع کانپوءِ جي ڪيل مرمت جو نتيجو آهي.
هيروشيما ۾ رهڻ لاءِ ڪيتريون ئي هوٽلون آهن پر آهن سڀ مهانگيون. توهان ڪمپنيءَ جي خرچ ۽ ڪم سان آيل آهيو ته پوءِ ته توهان کي ڪهڙو فڪر، باقي پنهجي خرچ تي رهڻ واري کي گهرجي ته ڪنهن يوٿ هاسٽل ۾ رهي يا رات واري ٽرين ۾ پنهنجي شهر پهچي وڃي جتي هو نوڪري ڪري ٿو يا پڙهي پيو. مون رات هتي جي سيمئن ڪلب ۾ گذاري جتي هڪ دفعو پهرين به رهي چڪو آهيان. Sea- mens ڪلب اسان جهازين جي رهائشي سهولت لاءِ سستي هوٽل آهي. ان قسم جا Sea- mens ڪلب آمريڪا، يورپ ۽ ايشيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ آهن. ڪراچيءَ ۾ به هوندو هو پر هاڻ ختم ڪيو ويو.
صبح جو واپس ڪوڪورا وڃڻ لاءِ ڪٻٽ مان ڪپڙا ۽ ڪتاب ڪڍي بئگ ۾ وجهي رهيو هوس ته ڪٻٽ جي طاق جي اندرين پاسي ڪنهن ٽوئرسٽ جي لکيل شعر تي نظر پيئي. هڪ دفعو وري بئگ کولي منجهانئس پنو پينسل ڪڍي سڄو شعر لکيم، جيڪو هن شهر تي بم ڪرڻ بابت آهي.
Hiroshima
8: 15 am
Hell on earth
Don’t die
A dead baby clinging to the breast of his dead mother
her whole body charred, her skin unattached, hanging
the naked man holding his eyeball, red like a boiled octopus
even at nightfall the flames still raged – black rain poured down
this is the face of human being
all men and women take on shape
gender erased
names unknown
deaths unattended
skinless bodies
in corpse river
floating out to sea
that is never full.