ٽوڪيو جي آس پاس
توهان جي تعليم، نوڪري يا ڪنهن ڪورس لاءِ ٽوڪيو ۾ آيا آهيو يا وري ڪنهن بزنيس وغيره جي خيال کان ٽوڪيو ۾ رهو ٿا، واندڪائي اٿانوَ ۽ ٽوڪيو کان علاوه ڪجهه ٻيو گهمڻ چاهيو ٿا ته پوءِ آئون پنهنجي تجربي مطابق، ڪجهه ڏسڻ وٽان جايون توهان لاءِ Suggest ڪري سگهان ٿو.
جپان اهڙو ملڪ آهي، جتي جي مهانگائي اميرن کي به ڏڪايو ڇڏي، ان ڪري ڪوشش اها ڪجي ته جيڪا يونيورسٽي يا ادارو جتي توهان تعليم يا نوڪريءَ لاءِ آيا آهيو، اهوئي توهان کي هيڏانهن هوڏانهن گهمائڻ لاءِ وٺي هلي ته سٺو نه ته جپان جي بسن توڙي گاڏين جا ڀاڙا ۽ جپان جي ڪنهن معمولي هوٽل ۾ ٺلهي ڊبل روٽي ۽ ڀَتَ جي پليٽ به ايتري مهانگي آهي جو هڪ ڌارئين ٽوئرسٽ جو نظارو پَسڻ جي مِسَ ئي مريو وڃي. اسان به گهڻو تڻو جهازن جي هيڏانهن هوڏانهن وڃڻ ڪري جپان جا ڪنڊ پاسا ڏسندا رهياسين. ڦري گري شام جو نه ته رات جو پنهنجن ڪکن ۾ يعني پنهنجي جهاز تي اچي ستاسين ٿي ۽ جهاز تي مفت جي ماني کاڌيسين ٿي. بلڪ پنهنجن جپاني دوستن کي به پاڻ وٽ ماني کارائي ٿي جو جهاز تي نه فقط نوڪري ڪرڻ وارن لاءِ پر انهن جي مهمانن لاءِ به مانيءَ جو بندوبست مفت رهي ٿو.
هيٺ ڏنل سمورا شهر ۽ جايون ٽوڪيو جي ڀرسان ئي آهن ۽ ماڻهو صبح جو وڃي شام جو موٽي سگهي ٿو، يعني توهان هوٽل ۾ رهڻ جي خرچ کان بچي سگهو ٿا. جي توهان کي ڪو مڪاني دوست پنهنجي خرچ تي وٺي نٿو وڃي ته توهان اڪيلي سر به وڃي سگهو ٿا ۽ توهان کي فقط بس يا ريل جو ڀاڙو ڀرڻو پوندو. نيرن گهران ڪري منجهند جو ڪجهه کائڻ لاءِ پاڻ سان گهران سئنڊوچ ۽ پاڻيءَ جي بوتل کڻي نڪرو. جپاني ائين نه ڪندا آهن، هو ان معاملي ۾ بيوقوفيءَ جي حد تائين سادا آهن. هو مهانگين هوٽلن تي کائيندا وتندا ۽ جيتوڻيڪ جپان حڪومت طرفان جتي ڪٿي پيئڻ لاءِ صاف پاڻيءَ جا نلڪا هجڻ جي باوجود هو پئسن سان پاڻي جون پيڪ ٿيل بوتلون وٺي پيئندا، جن جي جپان ۾ قيمت ايتري ئي آهي، جيتري ڪوڪا ڪولا ۽ ڪنهن ٻئي شربت جي- يعني عام دڪان تي 100 يين (اٽڪل 100 روپيه) ۽ خاص خاص جاين ۽ وڏن هوٽلن تي ساڳي بوتل جي قيمت ڏيڍوڻي يا ٻيڻي آهي ۽ هيءَ بوتل ڪا لٽر يا ڏيڍ لٽر واري ناهي، پر ننڍي ڪوڪا ڪولا واري 330 ملي لٽر واري آهي! باقي يورپي ۽ آمريڪن امير هوندي به گهران آندل سئنڊوچون هڙ مان ڪڍي پيا کائيندا. پاڻيءَ جي بوتل به گهران کڻي نڪرندا يا ڪنهن جي ڪوڪ يا پيپسي جي اڇلايل بوتل دٻي مان ڪڍي، Toilet واري نل مان ڌوئي پيئڻ واري نلڪي مان ڀري بيشرم ٿي پيا پيئندا. سو توهان کي ڪنهن به قسم جو شرم يا فڪر نه ڪرڻ کپي. جپان جي نلڪن جو پاڻي (Tap water) جيڪو گهرن جي نلڪن ۾ اچي ٿو يا آفيسن ۽ عام پبلڪ جي جاين تي آهي، اهو بقول ڊاڪٽر خاصخيليءَ جي ان منرل واٽر کان گهڻو گهڻو هائيجنڪ آهي، جيڪو حيدرآباد ۽ سکر ۽ ٽنڊي محمد خان ۾ بوتلن ۾ Seal ٿي، سنڌ جي مختلف شهرن ۾ وڪامي ٿو.
1. جپان جو هڪ شهر آهي ڪاماڪورا (Kamakura)
ملتان ۽ لاهور وانگر هي تاريخي شهر آهي. منجهس ڪيترائي مندر آهن. جپان ۾ گوتم ٻڌ جي جيڪا وڏي ۾ وڏي مورتي آهي، اها هن شهر ڪاماڪورا ۾ رکيل آهي. ڪاماڪورا شهر جي جاگرافيائي پوزيشن به عجيب آهي. ٽن پاسن کان جبل ئي جبل آهن پر اهي لڪي ۽ کيرٿر جبلن جهڙا ٺوڙها نه آهن. اهي ملائيشيا جي گهاٽن وڻن سان چهچ ساون جبلن جهڙا جبل آهن. ڪاماڪورا شهر جي چوٿين پاسي کان نيرو نيرو پئسفڪ سمنڊ آهي. آسمان تي هر وقت چانديءَ جي تند سان مڙهيل بارڊر وارا ڪبوتري ڪڪر نظر اچن ٿا. هيٺ مندر ۽ مندرن سان گڏوگڏ جهوني جڳ جا گهر ۽ اڄ جون ماڊرن ملٽي اسٽوري بلڊنگون آهن. ڪن ڪن شهرن جا ههڙا سهڻا نظارا ڏسي حيرت مان سوچيندو آهيان ته ڪيئن ’قدرت‘ ۽ هنن شهرن جي ’واسطيدار عملدارن‘ ملي ويهي پلاننگ ڪئي آهي جو هي شهر سڪون ڀريا ٿي پيا آهن ۽ هتي پهچي ڇا اها ڳالهه، سڀ ڌاريان محسوس ڪن ٿا يا فقط مون جهڙا سنڌي جن جي ڳوٺن ۾ نه بنيادي سهولتون آهن ۽ نه امن امان ميسرآهي! جن جا ڳوٺ آلودگي (Pollution) جو لاجواب مثال آهن. هوا ۾ سڙانڊ، پاڻيءَ ۾ گٽر جو گندو پاڻي مليل، بجليءَ جو هر وقت بريڪ ڊائون....
هڪ جپانيءَ سان ڳالهه ڪيم ته چوڻ لڳو: ”اسان وٽ به ائين هو. گهڻو گهڻو اڳ ائين هو، جڏهن جپان ۾ فيوڊل سسٽم هو.“
”پوءِ توهان هن منزل تي ڪيئن پهتائو؟“ مون پڇيو.
”سر! توهان تاريخ ڇو نٿا پڙهو؟“ هن مون کي اهڙي نموني سان ٽوڪيو جو آئون هيسجي ويس ۽ وڌيڪ پڇڻ بدران چپ ٿي ويس. مٿيون جپاني ٻيو ڪو نه هئو، پر 1980ع ۾ مون سان گڏ ساڳي جهاز تي سفر ڪندڙ ’موراياما- سَانُ‘ هو. هو مون وانگر مئرين انجنيئر نه پر مڪينيڪل انجنيئر آهي ۽ جنهن شپ يارڊ ۾ هن تن ڏينهن ۾ نوڪري ڪئي ٿي، ان کان اسان جي جهازران ڪمپنيءَ هڪ نئون جهاز خريد ڪيو ۽ جپان کان پاڪستان ڪاهي اچڻ لاءِ مون کي ان جهاز جو چيف انجنيئر مقرر ڪيائون. آئون پنهنجي سموري اسٽاف سان گڏ ٽوڪيو پهتس ۽ جهاز جي چارج وٺي ان کي هلايوسين. شپ يارڊ وارن هڪ سال جي گئرنٽي ڏني ته ان سال اندر اسان کي جهاز ۾ جيڪو به نقص نظر ايندو اهو هو صحيح ڪري ڏيندا. اسان جو ڪم آسان ڪرڻ لاءِ ۽ پنهنجي ساک وڌائڻ لاءِ هنن پنهنجي طرفان پنهنجو هي جپاني انجنيئر مسٽر موراياما اسان جي ّريد ڪيل هن جهاز تي گئرنٽي انجنيئر جي حيثيت سان رکيو، جيئن جهاز ٺاهڻ ۾ جيڪا غلطي نظر اچي اها هو به ان ئي وقت نوٽ ڪندو وڃي. ان ڪم لاءِ کيس پگهار هنن ڏنو ٿي، پر ڪم منهنجي مرضيءَ مطابق ڪيو ٿي.
جپاني انجنيئر موراياما هن کان اڳ جپان کان ڪڏهن ٻاهر نڪتو ئي نه هو. پاڪستان ته پري ٿيو، پر ٽوڪيو کان هو ڪوريا جي ڪنهن شهر يا هانگ ڪانگ، سنگاپور به نه ويو هو. سو هي همراهه جڏهن ٽوڪيو کان ڪراچي پهتو ته هن کي هي شهر عجيب لڳو. مون کي اڃا تائين ياد آهي ته طارق روڊ جي لبرٽي ريسٽورنٽ واري چوراهي وٽ هو ڪيئن تعجب مان ٽريفڪ جي پوليس کي هٿن سان ٽريفڪ کي ڪنٽرول ڪندو ڏسندو رهيو. تعجب هن کي ان ڳالهه جو به هو ته سگنل لڳل هئا، پر لوڊشيڊنگ يا ٻئي سبب ڪري بجلي غائب هئي. اسان جو جهاز ڪراچيءَ ۾ ٽي مهينا کن هو، جنهن ۾ موراياما کي آئون ٻه دفعا هالا، مٽياري ۽ ٺٽي وٺي ويس. هو تنهن زماني ۾ به اسان جي ڳوٺن جي ڪسمپرسي واري حالت تي وائڙو ٿيندو رهيو هو ۽ هر وقت ان جا سبب معلوم ڪرڻ جي جستجو ۾ هو ته اسان جي ڳوٺن جي اهڙي يتيماڻي حالت ڇو آهي؟ ان پٺيان ڪهڙا عوامل ٿي سگهن ٿا؟ هو مڪينيڪل انجنيئر هوندي به هر وقت تاريخ ۽ فلسفي جا ڪتاب پڙهندو رهيو ٿي. سمنڊ تي ڪڏهن ڪڏهن منهنجي ڪئبن ۾ گهڙڻ وقت مون کي گانا ٻڌندو ڏسي يڪدم چوندو هو: ”چيف صاحب ڪجهه پڙهندا به ڪريو.“
آئون مٿي تي هٿ هڻي چوندو هوس: ”موراياما سَانَ (صاحب) ڪهڙيون ٿا ڳالهيون ڪريو، ايترو به آئون ٿو پڙهان، ٻيا ته ايترو به نٿا پڙهن.“
۽ هاڻ وري موراياما اهڙي ساڳي ڳالهه ڪئي ته مون کي گذريل 22-23 سال اڳ جي ڳالهه ياد اچي وئي.
ڪاماڪورا پراڻن جاگيردان، جنگجو جوڌن، درٻارين ۽ بکشو ٻاون جو شهر ٿي گذريو آهي. ٻڌ ڌرم صحيح معنيٰ ۾ هن شهر ۾ وڌيو ويجهيو. هڪ دفعي جڏهن اسان جو جهاز يوڪوهاما ۾ هو (جتان ڪاماڪورا اڌ ڪلاڪ کان به گهٽ مفاصلي تي آهي) ته مون شهر جا مندر ڳڻيا ته سٺ کان مٿي ٻڌ ڌرم جا مندر هئا ۽ ويهارو کن شنتو ڌرم جون Shrines (جنهن کي وڻانوَ ته درگاهون چئون وڻانوَ ته خانقاه يا اوتارا- جپانيءَ ۾ کين اوتيرائي چوَن) هيون.
گوتم ٻڌ جو وڏي ۾ وڏو بت جيڪو شهر ۾ رکيل آهي، ان کي جپاني دائيبو تسو (Daibutsu) ٿا سڏين. گوتم ٻڌ جي هيءَ مورتي 35 کن فٽ اتاهين آهي ۽ وزن هڪ سؤ ٽن اٿس. هڪ ٽن ۾ 28 مڻ ٿين. ان ڊيگهه ۽ وزن مان هن مورتيءَ جي قد بت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. اها مورتي 1252ع ۾ ٺاهي وئي. هن مورتيءَ سان جيڪا اماناوا (Amanawa- Shin- Meisha) درگاهه آهي، اها جپانين جي عقيدي موجب سج ديويءَ ”اماتيراسو اوميڪامي“ (Amaterasu Omikami) جي ياد ۾ اڄ کان ٻارهن صديون اڳ جي ٺهيل آهي.
ڪاماڪورا، جيئن مٿي لکي آيو آهيان، مندرن ۽ درگاهن سان ڀريو پيو آهي، جيڪي ڏسڻ لاءِ ڏينهن کپن، پر هڪ اڌ ڏينهن لاءِ هتي آيل ٻي ڪا درگاهه نه ته ريلوي اسٽيشن جي ڀرسان واڪاميا روڊ (Wakamiya Avenue) تي هاچمين درگاهه سولائيءَ سان ڏسي سگهجي ٿي. هاچيمن جپانين جي عقيدي موجب لڙائين جو ديوتا آهي، جنهن نالي هيءَ درگاهه منسوب ٿيل آهي. هيءَ درگاهه ڪڏهن جي ٺهيل آهي، اها ڪنهن کي خبر ناهي، پر اها هتي جي جهونن کي پهرين دفعو 1063ع ۾ نظر آئي.
2. يوڪوهاما (Yokohama)
ٽوڪيو جي ڀر ۾ هڪ سهڻو شهر ۽ بندرگاهه يوڪوهاما آهي، جتي ياماشيتا ۽ سانڪيئائي جهڙا باغيچا آهن. اسان جي جهازران ڪمپنيءَ جي وڏي آفيس ٽوڪيو ۾ نه پر هتي يوڪوهاما ۾ هئي. ان ڪري هن آفيس جي اهائي ڪوشش هوندي هئي ته اسان جو جهاز ٽوڪيو وڃي يا نه وڃي، پر يوڪوهاما ضرور اچي. تن ڏينهن ۾ ٽوڪيو ۾ رهندڙ سنڌ جي دوستن ظفر شيخ، آفتاب ميمڻ، اشفاق ميمڻ توڙي اقبال سولنگي ۽ جان محمد ڪيريو سان منهنجي پهرين ملاقات هتي يوڪوهاما ۾ ٿي.
يوڪوهاما ۾ ٻه ساڙهين جا دڪان مشهور هئا (۽ اڃا تائين آهن). هڪ سک جو دڪان ”روڪو ساڙهيز“ جي نالي سان جنهن جي برانچ ڪوبي شهر ۾ به هئي ۽ ٻيو دڪان پموءَ نالي هڪ سنڌي هندوءَ جو Kobe Saris نالي دڪان آهي. ٻنهي جون زالون يعني سک ۽ پمو سنڌيءَ جون جپاني هيون. کين ته هتي جي قوميت نه ملي، پر سندن اولاد جپاني سڏجي ٿو ۽ جپاني ڳالهائي ٿو. پموءَ سان منهنجي پهريون دفعو جڏهن 1977ع ۾ ملاقات ٿي ته هو سٺ سالن کان وڏو هو يعني هينئر جي جيئرو آهي ته نوي کن سالن جو هوندو. روڪو ساڙهين واري سک جو اولاد سندس دڪان هلائي پيو، پر پموءَ جو دڪان هن ڀيري نظر نه آيو ۽ نه ڪنهن کان معلوم ڪري سگهيس. هن کي هڪ پٽ يا ڌيءَ هئي، جيڪا تن ڏينهن ۾ آمريڪا پڙهي رهي هئي. ٿي سگهي ٿو پمو به جپان ڇڏي آمريڪا هليو ويو هجي يا ٻي جهان روانو ٿي ويو هجي.
هونءَ يوڪوهاما ڪو ننڍو شهر ناهي. آدمشماريءَ ۾ ٽوڪيو بعد ٻئي نمبر تي وڏو شهر آهي ۽ 40 لک آدمشماري اٿس، پر ٽوڪيو جي مقابلي ۾ هي جهڙو سانت ڀريو شهر، جنهن جي رستن ۽ گهٽين ۾ اها پيهه پيهان ناهي، جيڪا ٽوڪيو ۾، گاديءَ واري شهر هجڻ ڪري آهي. ريل ذريعي ٽوڪيو کان يوڪوهاما اڌ ڪلاڪ ۾ پهچي سگهجي ٿو. ڪيترا ماڻهو نوڪري ٽوڪيو ۾ ڪن، رهن يوڪوهاما ۾، جو ٽوڪيو جي مقابلي ۾ يوڪوهاما ۾ رهائش وري به سستي آهي. ظفر شيخ کي پنهنجي ٽوڪيو واري گهر کان سندس آفيس (پاڪستان ايمبسيءَ) پهچڻ ۾ منو ڪلاڪ لڳندو هو، پر هو جڏهن يوڪوهاما ۾ اسان جي جهاز تي رهي پوندو هو ۽ صبح جو يوڪوهاما جي مرڪزي ريلوي اسٽيشن ساڪورا گيچو تان ريل ۾ چڙهي پنهنجي آفيس ٽوڪيو ويندو هو ته اڌ ڪلاڪ ۾ پهچي ويندو هو.
هن ڀيري پنهنجي ملئي دوست ڪئپٽن علي بڪر سان يوڪوهاما ويس. ڪئپٽن علي ملائيشيا ۾ پهرين منهنجو شاگرد هو پوءِ ڪئپٽن ٿيڻ بعد ساڳي نيول اڪيڊميءَ ۾ پڙهڻ لاءِ نه فقط ليڪچرار ٿي آيو، پر منهنجو پاڙيسري پڻ ٿي رهيو. سندس هڪ ڳالهه- بلڪ سندس زال جي هڪ سٺي ڳالهه جيڪا آئون هر وقت ٻين کي مثال طور زباني ٻڌائيندو رهيو آهيان، اڄ هتي لکڻ بي محل نه ٿيندي. علي اڃا شاگرد ئي هو ته شادي ڪيائين- ۽ پوءِ جڏهن ليڪچرار ٿي اسان جي پاڙي ۾ آيو ته کيس سال سال جي وقفي وارا پنج ٻار هئا. وڏو ٻار ڇهه سالن جو پٽ هوس ۽ ننڍو ٻار ٿڃ تي. علي پاڻ سنهو ۽ ڪمزور هو ته کانئس سنهي ۽ ڪمزور سندس زال ۽ ٻار هئا. پر سندس زال بيحد Strict Disciplinarian هئي. هن ٻارن کي اهڙو ٽرينڊ ۽ فضيلت وارو ڪيو هو، جو جتي ٻين جا ٻه ٻار به پيا رڙندا ۽ ڦاٽندا هئا، اتي عليءَ جا ٻار شام جو سادا ئي سهي پر اڇا اجرا ڪپڙا پائي گهران قطار ۾ نڪري ٻاهر ڪاٺ جي بئنچ تي اچي ويهندا هئا ۽ پوءِ پٺيان پٺيان هنن جي ماءُ ڪيلن جو ڇڳو کڻي نڪرندي هئي ۽ هڪ هڪ ڪيلو ٻار کي ڏيندي ويندي هئي. هوءَ جنهن جنهن ٻار اڳيان بيهندي هئي، اهو هٿ مٿي کڻي ڪيلو وٺندو هو ۽ پوءِ جنهن مزي سان هو ويهي ڪيلا کائيندا هئا، اهو نظارو ڏسڻ وٽان هوندو هو ۽ مونکي اڄ به ياد اچي رهيو آهي.
هڪ دفعي مون عليءَ جي زال کي ٻارن کي ايڏو فضيلت وارو بنائڻ لاءِ شاباس ڏني ته هن چيو ته ”ڇا ڪريان منهنجي به مجبوري آهي. ائين Discipline ۾ نه رکان ته مون کي چريو ڪري وجهن.“ ۽ پوءِ کلي چيائين: ”هنن کي ٽرينڊ ڪرڻ لاءِ مون ڪا وڏي جاکوڙ نه ڪئي آهي. مون رڳو پهرين نمبر ٻار کي ڪنٽرول ۾ رکيو. پوءِ ٻيا ان کي فالو ڪندا ويا. هونءَ اسان وٽ ايشيا ۾ اهو ٽرينڊ آهي ته پهرين نمبر ٻار کي لاڏلو ڪريون ٿا. ان کي جڏهن کاري ٻهر ڪريون ٿا ته پوءِ سڀني جو اڇو منهن ٿيو وڃي.“
ڪئپٽن علي پنهنجي جهازران ڪمپني Petronas طرفان هتي يوڪوهاما ۾ سال ٻن کان رهيل آهي. ٻار ڪوالالمپور جي يونيورسٽيءَ ۾ پڙهي رهيا اٿس. ننڍي ڌيءَ جيڪا ان وقت 1987ع ۾ ٿڃ تي هئي، اها هينئر 19 سالن جي هئي ۽ موڪلن جا ڏينهن گذارڻ لاءِ پنهنجي ماءُ پيءُ وٽ هتي يوڪوهاما آئي هئي. آئون ڪوڪورا کان اوساڪا ۽ پوءِ هتي يوڪاهاما جي مٿين ريلوي اسٽيشن Sakuragicho تي لٿس جتي هو مون کي وٺڻ لاءِ آيا هئا.
يوڪوهاما جي هن ريلوي اسٽيشن مان نڪري اسان اوڪا نديءَ جي ڪناري تي آياسين ۽ پوءِ ”باشا ميچي دُوري“ (ٽانگن واري گهٽيءَ) مان واڪ ڪندا سلڪ سينٽر ۾ آياسين، جتي عليءَ جي آفيس آهي ۽ مزي جي ڳالهه اها ته ستر واري ڏهاڪي ۾ اسان جي جهازران ڪمپنيءَ جي آفيس پڻ هن ساڳي بلڊنگ (Silk Centre) ۾ هوندي هئي.
يوڪوهاما ڪنهن کي ڪيئن لڳي، پر مون جهڙا جهازي جيڪي مون وانگر سالن جا سال هن بندرگاهه ۾ ايندا ويندا رهيا، ماضي جون جايون، ماضيءَ جا ماڻهو ۽ ماضيءَ جون ڳالهيون ياد ڪري عجيب محسوس ڪندا هوندا- خوش ٿيندا هوندا ته غمگين به ٿيندا هوندا. تڏهن ته ڪنهن شاعر سوچي سمجهي چيو آهي ته ”ياد ماضي عذاب هي يارب“ ۽ اهڙين ماضيءَ جي ڏکوئيندڙ ڳالهين کان منهنجو حافظو (ياد رکڻ جي طاقت) ئي ختم ڪري ڇڏ.
3. ڪاواساڪي (Kawasaki)
ٽوڪيو جي ويجهو هي شهر بندرگاهه ڪاواساڪي پڻ آهي. ڪو ڪاواساڪي موٽر سائيڪلن کان مشهور ناهي، پر پراڻي زماني جي گهرن ۽ فارمن کان مشهور آهي. جيڪڏهن توهان اهو ڏسڻ چاهيو ٿا ته جپاني ماڻهن جا گهر گهاٽ ۽ رهڻي ڪهڻي اڄ کان هڪ يا ٻه صدي اڳ ڪيئن هئي ته ڪاواساڪي ضرور ڏسو.
4. فُوجي، هاڪوني ۽ اِيزو (Fuji, Hakone, Izu)
هي ٽئي جايون ٽوڪيون کان ٻن ٽن ڪلاڪن جي پنڌ تي آهن. توهان کي وقت آهي ۽ جي اويستائين پهچڻ لاءِ ڀاڙو ڀتو افورڊ ڪري سگهو ٿا ته قدرتي نظارن واريون هي جايون ضرور ڏسو.
منهنجي خيال ۾ دنيا ۾ ڪوبه اهڙو جبل ناهي، جنهن جو معاشري ۾ تذڪرو فُوجي (Fuji) جبل کان وڌيڪ ٿيندو هجي. فوجي جبل کي جپاني پير ڪري ٿا پوڄين. اهو هنن لاءِ اڏيرو لعل ۽ سيوهڻ شريف آهي. ڪهاڻين قصن ۾ کيس مسٽر ڪوٺين- چي ”فوجي سَان“ جي هيءَ ڳالهه ”فوجي سان“ جي هوءَ ڳالهه. ڪو نظارو پيش ڪرڻو هوندو ته ليکڪ يا شاعر ائين نه لکندو ته سامهون فوجي جبل هو، پر فوجي جبل اسان کي ڏسي رهيو هو. سان (San) جپاني لفظ آهي جنهن جي معنا آهي مسٽر، جناب والا، عزتماب وغيرهه.
هونءَ ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته جپاني سيٽ اپ ۾ فُوجي جبل بيحد سهڻو لڳي ٿو. جبل جي سامهون بيهي ڏس يا ٽرين ۾ لنگهندي جپانين جو هي پير مرشد واقعي اڇي ڏاڙهيءَ وارو باوقار، قداور ۽ سهڻو ساڌو سنت يا مولوي لڳي ٿو، جنهن جي اڳيان گذرڻ وقت ڪيترا جپاني ادب مان هٿ ٻڌي ڪنڌ جهڪائين ٿا.
فُوجي جبل جپان جي نشاني بڻجي ويو آهي. سالن کان هن جبل جي سونهن کان نه فقط شاعر ۽ آرٽسٽ متاثر ٿيا آهن، پر هڪ عام ماڻهو پڻ. اڄ کان 1300 سال اڳ جي هڪ شاعر اڪاهتو (Akahito Yamabe) جو هڪ شعر آهي:
Tago no uri ni
Uchi idete mireba
Shirotae no
Fuji no takane ni
Yuki wa furi- tsutsu
(ٽاگو جو سامونڊي ڪنارو وٺي آئون وڃي رهيو هوس ته مون کي اڇي ۽ ٻهڪندڙ چوٽي نظر آئي فوجي جبل جي- جنهن جي اڳيان برف ڇلرن وانگر ڪِري رهي هئي)
ٽاگو ايزو (Izu) صوبي ۾ هڪ سامونڊي ڳوٺڙو آهي. هيءَ جاءِ فوجي جبل جو خوبصورت نظارو پسڻ لاءِ مشهور آهي. سياري جي برفباري واري ڏينهن تي شاعر سمنڊ جي ڪناري وٽان هن جبل کي پسي اهو شعر چيو هو.
فوجي جبل جي چوٽي سطح سمنڊ کان 2776 ميٽر اتاهين آهي، جنهن جي اڳيان اوسي پاسي جي جبلن جون چوٽيون ڄامڙيون لڳن ٿيون. فوجي جبل جتي پنهنجي سونهن سان ماڻهن جو من موهي ٿو، اتي بگڙي ٿو ته تباهي به مچائي ٿو. سن 1707ع ۾ جڏهن ڦاٽو هو ته ايڊو شهر (جيڪو هاڻ ٽوڪيو جي نالي سان سڏجي ٿو) جي چوڌاري سؤ کن ڪلو ميٽرن جي پسگردائيءَ کي ڦلهير ۽ لاوا سان ڍڪي ڇڏيو هو. فُوجي جبل جي چوٽيءَ تي پهچڻ لاءِ ماڻهو ويندا رهيا آهن، پر صدين تائين اتي عورتن کي وڃڻ جي اجازت نه هئي. فوجي جبل کي پاڪ پوتر ۽ ديوتا سمجهيو ويو ٿي ۽ ٻين ڪيترين جاين وانگر فوجي جبل تي به عورت کي ويجهو اچڻ کان جهليو ويو ٿي. ليڊر پارڪس هڪ انگريزياڻي پهرين عورت هئي، جيڪا 1867ع ۾ فوجي جبل جي ويجهو آئي ۽ ان جي چوٽيءَ تي پهتي. اڄ، چار لک ماڻهن ۾ اڌ کان وڌيڪ عورتون آهن، جن فوجي جبل جي چوٽيءَ تي پهچڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪئي آهي.
هاڪوني جو شهر فوجي جبل ڀرسان ئي آهي، جنهن جي تاريخي اهميت گهڻي آهي. منجهس اٺين صديءَ جي هاڪوني درگاهه آهي.
ايزو جو خوبصورت علائقو پئسفڪ سمنڊ ۾ پکڙيل خليج ساگامي کان وٺي خليج سوگورا (Sugura) تائين آهي. هي اهو سامونڊي ڪنارو آهي، جتان آمريڪن ڪموڊور پيريءَ جا "Black Ships" لنگهي ٽوڪيو ۾ آيا هئا.
5. ماشڪو (Mashiko)
ماشڪو شهر ٽوڪيو جي بلڪل ويجهو آهي، جتي ٺڪر جون شيون وڏيون تعداد ۾ ٺهن ٿيون. ان کان علاوه ماتسوموتو ۽ نيڪو شهر پڻ ٽوڪيو جي ڀرسان آهن ۽ موقعو ملي ته ٽوڪيو ۾ رهڻ دوران ضرور ڏسي ڇڏجن. منهنجي خيال ۾ ڪجهه وقت اڳ هڪ اخبار جي ڪالمسٽ ۽ سنڌ حڪومت جي هڪ آفيسرياڻي انيتا شاهه پڻ ڪنهن سرڪاري دوري تي هتي جپان آئي هئي ۽ مٿين ڪجهه جاين جو چڪر هڻي ويئي (پاڻ منهنجي تازي ڪتاب ”ملائيشيا 12 سالن بعد“ جو مهاڳ پڻ لکيائين). اهڙي طرح ڪيترن کي پنهنجي سرڪار طرفان يا جپاني حڪومت طرفان هيڏانهن جپان اچڻ جو موقعو ملي ته مٿيون جايون ڏسڻ جي ضرور ڪوشش ڪن.
فُوجي جبل بابت ٻه چار وڌيڪ سٽون
فوجي جبل تي ماڻهو اڪثر رات جو چڙهڻ شروع ڪن ٿا، جيئن صبح تائين ان جي چوٽيءَ تي پهچي وڃن ۽ اتان نئين ڏينهن جي اڀرندڙ سج کي پسي سگهن، جنهن کي جپاني ماڻهو ڀلارو ڪم سمجهن ٿا.
فوجي کي اسان توڙي انگريز فوجي جبل (Mount Fuji) سڏيون ٿا، پر جپاني ماڻهو فوجي کي هميشه ”محترم فوجي“ (Fuji- San) سڏين. San عزت ڏيڻ لاءِ مرد يا عورت جي نالي پويان ڳنڍيو وڃي ٿو، جيئن پاڻ وٽ نالي جي اڳيان مسٽر، مسز، مس يا جناب، محترم لکجي ٿو. جپاني هن جبل کي San سان خطاب ڪن، جيڪو ظاهر آهي، اسان لاءِ عجيب آهي جو اسان ڪڏهن به مسٽر يا مسز کيرٿر يا محترما منڇر ڍنڍ نه چونداسين.
جپاني هونءَ به هر جبل کي عزت ۽ خوف جي نظر سان ڏسن ٿا. هنن جو اهو عقيدو آهي ته جبل تي جن، ڀوت يا روح رهن ٿا. هو جبل کي پاڪ پوتر سمجهن، جيڪو عقيدو Sangku- Shinko سڏجي ٿو. ان عقيدي مطابق صدين تائين عورتن کي جبلن کان پري رکيو ويو ٿي، جو جپاني مرد عورت کي صاف سٿرو نٿا سمجهن ۽ هنن جي موجودگي ديوتائن جي ناراضگيءَ جو سبب بڻجي سگهي ٿو. جپاني هر جبل کي جانورن جو رکوالو ۽ انسان ذات کي پاڻي مهيا ڪرڻ وارو سمجهن ٿا، جن تان وهندڙ درياهه جبلن جي قدمن ۾ وسيل ڳوٺن کي پوک ۽ پيئڻ لاءِ پاڻي مهيا ڪري ٿو.
فوجي جبل ايڊو دور کان شاعريءَ ۾ خوب آيو آهي. 1600ع کان 1868ع وارو دور ”ايڊو دور“ سڏجي ٿو، جنهن ۾ ايڊو شهر (جيڪو هاڻ ٽوڪيو جي نالي سان مشهور آهي) تمام گهڻي ترقي ڪئي. آرٽ جي هن شاخ (شاعري) کي جپاني سوري مونو (Surimono) سڏين ٿا. سوري مونو جو جپان ۾ فل اوج 1820ع ۾ آيو. هڪ اهڙي سوري مونو جي پرنٽ 1919ع ۾ ڇپي، جيڪا آمريڪن شاعره ايمي (Amy Lowell) جي آهي. چي:
Being Thirsty,
I filled a cup with water,
And, behold! Fuji-Yama lay upon the water
Like a dropped leaf!
هي غير جپاني شاعره آهي، ان ڪري هن Fuji- San نه لکيو آهي، بلڪ Fuji Yama لکيو آهي. ياما جپاني لفظ آهي، معنيٰ جبل.
هونءَ فُوجي لفظ قديمي ائينو زبان جو لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهيِ ”باهه وارو جبل“. مٿس اهو نالو شايد آتش فشان هجڻ ڪري رکيو ويو جو هن سهڻي برف سان ڍڪيل جبل جي چوٽيءَ تان رکي رکي باهه جا اُلا ۽ پِگهريل ڌاتو نڪرندو رهي ٿو.
ائينو جپان جا اصلي ماڻهو آهن، جيئن آسٽريليا جا ابورجنيز ۽ آمريڪا جا ريڊ انڊين. ائينو هاڻ جپاني ڳالهائين ۽ پڙهن ٿا ۽ جپان جي اتراهين ٻيٽ هو ڪئدو ۾ رهن ٿا.
1997ع ۾ يونيورسٽي آف ڪئليفورنيا (USA) طرفان ايڊون بالڊون جو هڪ ڪتاب ("Sacred Mountain of the World" دنيا جو پوتر جبل) ڇپيو آهي، جنهن ۾ هن فوجي جبل کي هنن لفظن ۾ ياد ڪيو آهي.
MOUNT FUJI
"Lo! There towers the loft peak of fuji
From between Kai and wave- washed Suruga,
The clouds of heaven dare not cross it,
Not the birds of the air soor above it.
The snows quench the burning fires,
The fires consume the falling snow.
It baffles the tongue, it can not be named,
It is a spirit my mysterious sterious".
جپان ۾ هڪ ڪهاڻي مشهور آهي ته بانس (Bamboo) جي گريءَ مان هڪ ننڍڙي ڇوڪري ظاهر ٿي، جيڪا اڄ ننڍي سڀاڻي وڏي ٿي بيحد سهڻي ثابت ٿي. جنهن سان هن جي شادي ٿي، اهو به هن کي بيحد گهڻو چاهيندو هو.
هڪ ڏينهن هن خوبصورت ڇوڪريءَ، جنهن جو نالو ڪاگويا هيمي هو، پنهنجي مڙس کي چيو ته مون توسان وقتي طور شادي ته کڻي ڪئي، پر آئون فُوجي جبل جي مسٽريس (محبوبا) آهيان. هاڻ آئون ان وٽ موٽان ٿي. منهنجي پيار جي ياد اچئي ته هن آرسيءَ ۾ فوجي جبل جو اولڙو ڏسي ڇڏيندو ڪر. ۽ پوءِ ڇوڪري جبل جي چوٽيءَ تي ٺهيل منهن (Crater) ذريعي جبل اندر هيٺ هلي وئي.
هن جي مڙس کان سندس وڇوڙو سٺو نه ٿيو ۽ هو پاڻ به آرسي سيني سان ٻڌي جبل اندر هليو ويو. جبل مان رکي رکي هنن جي عشق جي باهه نڪرندي رهي ٿي. ڪڏهن ڪڏهن ته لڳاتار دونهون به نڪرندو رهي ٿو. بقول هڪ شاعر جي:
Trailing down the wind
The smoke of fuji
Vanishes into space
Till nothing lingers
Of my lover's deep fire.
جپان سڄو جبلن سان ڀريو پيو آهي. شروع ۾ ٻڌائي آيو آهيان ته جپان جي سرزمين جو 85 سيڪڙو جبل آهن. چوڌاري جبل ئي جبل پکڙيا پيا آهن. توهان جيڏانهن به وڃو ته توهان کي جبل نظر ايندا ۽ انهن مڙني جبلن ۾ فوجي جبل ان ڪري به نرالو آهي جو اهو ڌرتيءَ جي سيني تي تن تنها بيٺو آهي. ٻين جبلن جون قطارون آهن. هڪ ٻئي سان مليا پيا آهن، پر فوجي اڪيلي سر بيٺل جبل آهي. ٻيا جبل ڦڏا سڏا آهن، پر فوجيءَ کي ڪٿان به ڏسڻ سان مصر جي پرئمڊ وانگر جاميٽري جي شڪل ٽڪنڊي وانگر آهي. جهڙو اُڀو رکيل پني جو جپاني وڃڻو. فوجي جبل تي هڪ طرف برف وسي ٿي ۽ سال جا ڪيترائي مهينا سندس چوٽي برف سان ڍڪيل رهي ٿي ته ٻئي طرف رکي رکي منجهانئس باهه ۽ دونهون نڪرندو رهي ٿو. بقول هڪ شاعر جي برف باهه کي جهڪو ڪري پيئي ته باهه برف کي ڳاري پئي:
جپاني ٽِسٽو (هائيڪو) جي بادشاهه باشو جو هڪ شعر آهي:
Kiri- Shigur
Fuji wo minu hi zo
Omo Shiroki
جنهن جو ڪنهن انگريزيءَ ۾ ترجمو هن ريت ڪيو آهي:
Misty Rain
Today is a happy day
Although Mt. Fuji is unseen
هڪ ٻئي جپاني شاعر يامابي نو اڪاهيتو (يعني يامابي شهر جي همراهه اڪاهيتو) جو:
Tago no Ura ni When I take the path
Uchi idete mireba To Tago's coast, I see
Shirotae no Perfect whitness laid
Fuji no takane ni On Mount fuji's lofty peak
Yuki wa furi tsutsu By the drift of falling snow
جپان جي فوجي جبل تي جيتري شاعري ڪئي وئي آهي يا جيترا چتر هن جبل جا ڪاغذ ۽ ڪپڙي تي ٺاهيا ويا آهن، آئون نٿو سمجهان ته اوترو ڪنهن ٻي شيءِ کي ساراهيو ويو آهي. جپانين جو هن جبل فُوجي لاءِ پيار ۽ ساڳي وقت خوف، پوڄا پاٺ ۽ پنهنجائپ جو احساس قابل داد ۽ حيرت آهي.
جپاني شاعر ’اس سا‘ (Issa) جنهن لاءِ آئون گهڻو ڪري عسيٰ ۽ عِسا لکندو رهان ٿو. ان جو هڪ دلچسپ هائيڪو آهي:
”او پَٽَ ڪينئان،
فوجي جبل تي ضرور چڙهه
پر آهستي, آهستي.“
۽ هڪ ٻئي جپاني شاعر جو هائيڪو آهي:
Fuji hitotsu
Uzuni nook shite
Wakaba kama
فوجي جبل ئي هڪ آهي
جيڪو مٿان برف سان ڍڪيو پيو آهي
پر نوان پن آهن سي ڦٽن پيا.