مون سي ڏٺا ماء
منهنجو جپان ۾، پاڻي واري جهاز تي ستر واري ڏهي جي شروع وارن سالن کان وٺي 1981ع تائين لڳاتار ڏهاڪو کن سال اچڻ وڃڻ ٿيو. پهريون دفعو آيو هوس ته جهاز جو ٿرڊ انجنيئر هوس يعني چيف انجنيئر کان پوءِ ٽئين نمبرتي هوس. ان بعد مختلف جهازن تي سيڪنڊ انجنيئر ۽ پوءِ آخرڪار چيف انجنيئر ٿي رهيس. يورپ ۽ ايشيا جي ملڪن کان، مختلف جهازن کي وٺي جپان جي بندرگاهن ۾ اچڻو پيو ٿي. ڪٿي سامان لاهڻو پوندو هو ته ڪٿي چاڙهڻو هوندو هو. جهاز ضرور ماڊرن ٿي ويا هئا، پر بندرگاهن جو حال اڃا ساڳيو هو. اڃا ڪنٽينر سسٽم به ايڏو مشهور نه ٿيو هو، ان ڪري هر بندرگاهه ۾ جهاز کي ڪافي ڏينهن بيهڻ جو موقعو ملي ويو ٿي، جيسين مڪاني آفيسن وارا سامان لهرائين ۽ چاڙهين يا جيسين اڳتي جي سفر لاءِ جهاز جي مرمت ۽ ضروري چڪاس پوري ٿئي.
جپان ۾ سڀ کان گهڻو جن بندرگاهن ۾ ترسڻو پيو ٿي، اهي هئا ٽوڪيو، يوڪوهاما، اوساڪا، ڪوبي، نگويا، موجي، شمونوسيڪي ۽ ساسيبو وغيره. وڪاياما ۽ هاچي نوحي جهڙن ننڍن بندرگاهن ۾ به وڃڻو پيو ٿي، پر ايترو گهڻو نه جيترو وڏن بندرگاهن ۾ رهڻو پيو ٿي. 1977ع ۾ اوساڪا جي مسجد اسان اڳيان ٺهي، جيڪا جپان جي تاريخ ۾ اهم مسجد چئي سگهجي ٿي جو هن کان اڳ واريون (ٽوڪيو ۽ ڪوبي واريون) مسجدون جپان ۾ رهندڙ ترڪن، وچ ايشيا جي رهاڪن ۽ ٻين ڌارين ملڪن کان آيل مسلمانن گڏجي ٺهرايون هيون، پر هيءَ اوساڪا واري مسجد جپاني مسلمانن ٺهرائي ۽ اڄ تائين ان جي سار سنڀال ۽ مئنيجمينٽ جو ڪم جپاني مسلمان ئي ڪن ٿا.
اوساڪا واري هن مسجد جي ٺهڻ ۽ مڪمل ٿيڻ دوران اسان جو جهاز اڪثر اوساڪا ۾ ايندو ويندو رهيو ٿي. ان وقت جي جپاني مسلمانن ۾ هڪ همراهه حاجي مصطفيٰ ڪومورا نالي پڻ هو، جيڪو هن مسجد جي ٺهڻ پويان ۽ جپان جي ماڻهن کي اسلام جي دائري ۾ آڻڻ لاءِ هڪ اهم طاقت هو. هن مسجد ٺهڻ بعد به پاڻ پورا ويهه سال کن جيئرو رهيو. 1998ع ۾ آئون ڪراچيءَ ۾ هوس ته هن مرد مجاهد جي خبر ٻڌم ته ان سال جي 10 آگسٽ تي گذاري ويو.
الحاج محمد مصطفيٰ ڪومورا 1912ع ۾ جپان جي ڪيوٽو شهر ۾ فوجيو (Fojio) نالي سان Komura ذات واري هڪ امير جپاني گهراڻي ۾ ڄائو. ڇهويهن سالن جي عمر ۾ هن اسلام قبول ڪيو ۽ سڄي عمر دين جي خدمت ڪندو رهيو. هن نه فقط اسلامي اسڪول، تحقيقاتي ادارا ۽ ٻيون آرگنائيزيشنون قائم ڪيون، پر سڄي عمر داعي ٿي جپان ۽ جپان کان ٻاهر دين جي تبليغ ڪندو رهيو.
جپان ۾ اسلام جي تاريخ ڪا پراڻي ناهي. جپانين جي اسلام بابت گهڻي ڄاڻ تڏهن کان شروع ٿي جڏهن هڪ صدي کن اڳ ترڪيءَ جي عثمانيه سلطنت (Ottoman Caliphate) جي خليفي سلطان عبدالحامد ٻئي جپان ڏي پنهنجي نيول ڊيليگيشن موڪليو. ان بابت جپان جي هڪ ٻئي سفرنامي ۾ لکي چڪو آهيان ته 1887ع ۾ جپان جي ميئجي شهنشاهه طرفان شهزادو ڪوماتسو (Komatsu) ۽ هن جي زال سوکڙيون پاکڙيون کڻي استبول ويا هئا، جن جي سلطان عبدالحامد وڏي آڌر ڀاءُ ڪئي ۽ پوءِ ڪجهه سالن بعد التغرل نالي جهاز ۾ عثمان پاشا جي اڳواڻيءَ ۾ ڇهه سؤ کن ترڪ عدن، بمبئي، ڪولمبو، سنگاپور ۽ هانگ ڪانگ جي بندرگاهن مان ٿيندا جپان جي بندرگاهه يوڪو هاما ۾ پهتا، جتي هو جپان جي حڪومت جا ٽي مهينا کن مهمان ٿي رهيا. پوءِ جڏهن پنهنجي وطن موٽي رهيا هئا ته 16 سيپٽمبر 1890ع تي جپان جي ڪيوشو ٻيٽ وٽ هنن جو جهاز ٽائفون (سخت طوفان) جو تاب نه جهلي اونڌو ٿي ويو ۽ 500 کان مٿي ماڻهو ٻڏي ويا. جيڪي بچي سگهيا، انهن کي جپاني جهاز ۾ استنبول موڪليو ويو. باقي مري ويلن جي لاشن کي جپان جي هن ٻيٽ تي ئي دفن ڪيو ويو.
هن ٽريجڊي بعد ٻه جپاني نوجوان يامادا ۽ نودا جپاني ماڻهن کان چندا گڏ ڪري، اها رقم، مري ويل ترڪن جي مائٽن کي استنبول ڏيڻ ويا. ترڪيءَ جو سلطان انهن سان ملي خوش ٿيو ۽ کين ترڪيءَ جي آرمي آفيسرن کي جپاني زبان پڙهائڻ لاءَ چيو. هتي هيءَ ڳالهه فقط ان لاءِ لکي اٿم ته مٿين جپاني همراهن جي شاگردن ۾ هڪ اهم شاگرد مصطفيٰ ڪمال پاشا (اتاترڪ) پڻ هو، جيڪو پوءِ سلطنت عثمانيه ختم ٿيڻ بعد ترڪ ريپبلڪ جو پهريون صدر ٿيو. بهرحال ترڪن ۽ جپانين جي هڪ ٻئي وٽ اچ وڃ ڪري وقت بوقت ڪو نه ڪو جپاني اسلام مان متاثر ٿي مسلمان به ٿيندو رهيو ٿي. ان بعد چاليهه ۽ پنجاهه جي ڏهي کان ڪافي جپاني اسلام قبول ڪرڻ لڳا، جن مان مصطفيٰ ڪومورا هڪ هو.
1935ع ڌاري ڪيوٽو مان گريجوئيشن ڪرڻ بعد فوجيو ڪومورا (Fujio Komura) کي جپان جي وزارت انصاف ۾ چونڊيو ويو ۽ نوڪريءَ خاطر کيس منچوريا (چين) روانو ڪيو ويو. انهن ڏينهن ۾ چين جو اهو حصو جپان جي قبضي ۾ هو، جيئن ننڍو کنڊ انگريزن جي هٿ ۾ هو. (منچوريا تي جپانين جي حڪومت 1910ع کان وٺي هيروشيما ۽ ناگاساڪيءَ تي بم ڪرڻ تائين رهي). بهرحال چين ۾ ته ڪيترائي مسلمان هئا. هن جپاني نوجوان ڪامورا جي ڪيترن ئي چيني مسلمانن سان دوستي ٿي وئي، جن سان گڏ هو ڪيترن ئي مسجدن ۽ انهن محفلن ۾ ويندو رهيو، جتي واعظ (درس) ٿيو ٿي. شنتو ۽ ٻڌ ڌرم جي ديس جي هن نوجوان ”فوجيو ڪومورا“ جي دل تي اسلام جو اثر ايڏو ٿيو جو هو ٽي سال نوڪري ڪرڻ بعد استعيفيٰ ڏئي پنهنجي ڳوٺ ڪيوٽو موٽي آيو ۽ ان ئي سال (1938ع ۾) ڪلمو پڙهي اسلام قبول ڪيو ۽ پنهنجو نالو ”فوجيو“ بدلائي ”محمد مصطفيٰ“ رکيو، باقي ڪومورا (Komura) سندس ذات آهي، جنهن جا ڪيترائي ماڻهو ۽ سندس مائٽ توهان کي ڪيوٽو ۽ جپان جي ٻين شهرن ۾ ملندا.
مصطفيٰ ڪومورا جن ٻن شاهدن اڳيان مسلمان ٿيو انهن مان هڪ ابراهيم بي (Bey) ترڪ عالم هو، جيڪو انهن ڏينهن ۾ استنبول (ترڪي) کان جپان گهمڻ آيو هو ۽ ٻيو جپاني مسلمان احمد آريگا هو، جيڪو جپان جي اوائلي مسلمانن مان هڪ هو.
هڪ ٻي دلچسپ اها ڳالهه ته ڪيوٽو (جپان) ۾ رهي مصطفيٰ ڪومورا جنهن وٽ وڌيڪ اسلامي تعليم حاصل ڪئي، اهو جپان جي اهم شخصيت حاجي عمر ياما اوڪا (Yamaoka) هو، جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته هو جپان جو پهريون مسلمان هو، جنهن (1919ع ڌاري) حج ڪيو. سن 1938ع ۾ جپان ۾ رهندڙ ترڪن ۽ ٻين ڌارين مسلمانن جي مدد سان ٽوڪيو ۾ مسجد ٺهي هئي ته محمد مصطفيٰ ڪومورا انهن چند جپاني مسلمانن مان هڪ هو، جن مسجد جي رسم افتتاح ۾ حصو ورتو. ان وقت مصطفيٰ ڪومورا جي عمر 26 سال هئي ۽ هو ان ئي سال مسلمان ٿيو هو. ان سال جي آخر ڌاري هو وري چين روانو ٿيو، پر هاڻ هو سرڪاري ڪاموري جي حيثيت سان نه پر اسلام جي خدمت ڪرڻ لاءِ، هڪ خادم جي حيثيت سان چين جي ٻين حصن سان گڏ اندروني منگوليا تائين هليو ويو. هن مرڻ گهڙيءَ تائين زندگي جا سٺ سال دين جو داعي ٿي ڪم ڪيو، جنهن مان فقط ڇهه سال کن هو اسلام جي تبليغ ۽ تعليم جو ڪم نه ڪري سگهيو جو جپان جي ٻين جو ان مردن سان گڏ هن کي به جپاني آرمي ۾ شامل ڪيو ويو.
مصطفيٰ ڪومورا منگوليا (چين) ۾ رهي ڪيترائي ڪم ڪيا. هن منگوليا جي مسلمانن جي ايسوسيئيشن جو بنياد وڌو، جنهن جو پاڻ چيف ائڊوائيزر ٿي رهيو. ان کان علاوه هن مسلم جونيئر هاءِ اسڪول، مسلم بواءِ اسڪائوٽ ۽ مسلم وومين ايسوسيئيشن پڻ منگوليا ۾ ٺاهي. مشرقي ترڪستان (جيڪو هاڻ چين جو Xinjiang نالي علائقو آهي)، جي خودمختياري واري تحريڪ ۾ حصو وٺڻ بعد 1942ع ۾ ڪومورا North West China Turkistan Research انسٽيٽيوٽ کوليو.
محمد مصطفيٰ ڪومورا کي 1944ع جي شروع وارن مهينن ۾ فوج ۾ موڪليو ويو. پاڻ گهڻو وقت ان ۾ نه رهي سگهيو جو سگهو ئي زخمي ٿي پيو. ڏيڍ سال بعد جپان سرينڊر ڪيو. 1946ع ۾ ڪومورا جڏهن پنهنجي وطن موٽيو ته جپان مٿان آمريڪن جو قبضو هو. هر شيءَ جي کوٽ ۽ ڏڪار جي حالت هئي. ڪومورا جي ڪيوٽو واري گهر تي به غنڊن غير قانوني طرح قبضو ڪري ورتو هو، جيڪو آخر تائين هو حاصل ڪري نه سگهيو. جپان جي سوسائٽي اهڙي آهي، جتي ڪنهن به مذهب جو پختو ٿيڻ ڏاڍو مشڪل آهي، پر ان هوندي به ڪومورا تبليغ ۽ مسلم ڪميونٽي جي ڪمن ۾ مشغول رهيو. ”جپان اسلامڪ ايسوسيئيشن“ ۾ ريسرچر جي حيثيت ۾ ڪم ڪرڻ بعد مصطفيٰ ڪومورا 1954ع ۾ ڪيوٽو شهر ۾ ”جپان اسلامڪ فرينڊشپ ايسوسيئيشن“ ٺاهي، جنهن جو پاڻ صدر ٿي رهيو.
جپان جو هي مسلمان الحاج محمد مصطفيٰ ڪومورا پاڪستان پڻ اچي چڪو آهي. پاڻ اسلام بابت علم حاصل ڪرڻ لاءِ ٻه اڍائي سال کن (62-1960ع) اسان جي ملڪ جي شهر لاهور ۾ به رهيو. ان بعد 1964ع ڌاري سعودي عرب جي ديني اداري ”رابطة العالم الاسلامي“ کيس مڪي اچي هڪ ٻئي جپاني مسلمان ”حاجي عمر ميتا“ کي قرآن جو جپاني ۾ ترجمو مڪمل ڪرڻ ۾ مدد ڪرائڻ لاءِ گهرايو. اتي هن حج پڻ ڪيو. حاجي عمر ميتا جي قرآن جو جپانيءَ ۾ ڪيل ترجمو جپاني زبان ۾ قرآن جو پهريون ترجمو آهي. اهو جپاني ترجمو ڏهين جون 1972ع تي شايع ٿيو. حاجي ڪومورا جو پنهنجو لکيل ڪتاب "History of Islam" جپان جي مختلف يونيورسٽين ۾ Reference طور استعمال ٿئي ٿو. سندس قرآن پاڪ جو تفسير پڻ بيحد ڪمائتو ڪتاب آهي. سعودي عرب مان موٽڻ بعد حاجي ڪومورا نه فقط جپان جي شهرن ۾ پر جپان کان ٻاهر ٻين ملڪن ۾ به جماعت جي صورت ۾ اسلام جي تبليغ لاءِ نڪرڻ لڳو. 1973ع ۾ هن هانگ ڪانگ ۽ تائيوان جا دورا ڪيا، 1974ع ۾ مختلف عرب ملڪن ۽ رياستن ۾ ويو. دعوة خاطر هو فيبروري 1976ع ۾ پاڪستان پڻ آيو. آئون تن ڏينهن ۾ سندس شهر ڪيوٽو ۽ ڪوبي وغيره ۾ هوس. واپسي تي جپان ۾ تبليغ لاءِ ڪجهه جماعتون پاڪستان کان جپان به آيون، جن جو ڪجهه ذڪر آئون يورپ وارن سفرنامن ۾ ڪري چڪو آهيان ۽ ڪجهه احوال ٽوڪيو ۾ موجود اسان جي سفارتخاني ۾ تن ڏينهن جي سيڪريٽري (۽ هاڻ سوڊان ۽ چاڊ جي سفير) ظفر شيخ اڙدو جي هڪ رسالي ”تدريس القرآن“ ۾ پڻ ڪري چڪو آهي.
جپان جي مسلمان شاگردن کي سعودي عرب، پاڪستان، ملائيشيا، انڊونيشيا ۽ مصر ۾ ديني تعليم ڏيارڻ جي بندوبست لاءِ پڻ حاجي ڪومورا ڪافي جاکوڙ ڪندو رهيو. 1980ع ۾ اسان جي جهازران ڪمپنيءَ جو هڪ نئون جهاز ٺهي راس ٿيو هو، جنهن تي سامان چاڙهائڻ لاءِ اسان کيس هلائي جپان جي ڏاکڻن بندرگاهن موجي ۽ شمونو سيڪي مان ٿيندا ڏکڻ ڪوريا جي بندرگاهه ’پوسان‘ ۾ آيا هئاسين. پوسان ۾ هونءَ به اسان جو ٻين جهازن تي به اچڻ ٿيندو رهيو ٿي، پر ان سال پوسان ۾ پهرين مسجد ٺهي هئي. جپان کان به ڪيترائي جپاني مسلمان ۽ اسان جا پاڪستاني هن مسجد جي افتتاح جي موقعي تي آيا هئا، جن ۾ الحاج محمد مصطفيٰ ڪومورا پڻ هو.
حاجي ڪومورا جو ڪيوٽو شهر ۾ جيتوڻيڪ هڪ سادو سودو گهر هو، پر اهو هر پرديسيءَ لاءِ مسافر خانو هو. هو هڪ وڏو امير ماڻهو هو، پر حالتن هن کي غريب بنائي ڇڏيو هو. ان هوندي به هو دل جو وڏو هو. هن هر شيءِ دين لاءِ وقف ڪري ڇڏي هئي. وڏيون نوڪريون ۽ وڏا واپار ڇڏي هو ديني علم حاصل ڪرڻ ۽ ان کي پکيڙڻ ۾ لڳو رهيو.
پاڻ 10 آگسٽ 1998ع تي نوي ورهين جي ڄمار ۾ وفات ڪيائين.