سائنسدان ٿيڻ بدران پلمبر ٿيان ها...
هيروشيما ۽ ناگاساڪيءَ تي آمريڪا طرفان ڪيرايل ائٽم بم جيڪا تباهي ڪئي، گرمائش ۽ نيوڪليئر لهرن ڪري جيڪي گهر ۽ دڪان، اسپتالون ۽ اسڪول ڊهي پيا، اهي وري ٺهي ويا آهن. جڏهن ستر جي شروع وارن سالن ۾ آئون پهريون دفعو جپان جي شهر هيروشيما ۽ ناگاساڪي آيو هوس ته فقط پيس پارڪ جهڙن هڪ ٻن هنڌن تي نموني خاطر هڪ اڌ عمارت، ڊٺل حال ۾ ڇڏيل هئي جيئن اڄ جا ماڻهو ان تباهيءَ جو اندازو لڳائي سگهن. باقي هر شيءِ نئين ٿي چڪي هئي يا ٿي رهي هئي. پر بم جا جسماني طرح زخميل يا نفسياتي طرح بيمار ۽ Unbalance ماڻهو جتي ڪٿي نظر آيا ٿي. ظاهر آهي 1945ع ۾ بم ڪِرڻ وقت جيڪي 30 سالن جا هئا، سي 1975ع ۾ اڃان سٺ ستر سالن جا ٿي هئا ۽ اڃان جيئرا هئا .
نيوڪليئر Radiation جا شڪار ٿيل لولا لنگڙا يا جسم سڙيل جپاني مرد ۽ عورتون، نه فقط ناگاساڪي ۽ هيروشيما ۾ نظر آيا ٿي، پر ٽوڪيو ۽ يوڪوهاما ۽ ٻين بندرگاهن ۾ پڻ ڏسڻ ۾ آيا ٿي. اسان انهن ڏينهن ۾ يعني ستر جي ڏهاڪي جي شروع وارن سالن ۾ 25-26 سالن جا جوان هئاسين ۽ اسان جي هم عمر جپاني جوانن ۽ سندن وڏن جي دلين ۾ آمريڪا ۽ ان جي هر شيءِ لاءِ ڏاڍي نفرت هئي. پر پوءِ اسان جي سال پٺيان سال جپان اچڻ تي اسان ڏٺو ته ان نفرت جو درجو گهٽجندو رهيو ۽ آهستي آهستي آمريڪا جي هر شيءِ جپانين کي وڻڻ لڳي! آمريڪن ميوزڪ ۽ ڊانس، آمريڪي ساڪر (فوٽ بال) ۽ بيسو بارو (بيس بال)، آمريڪن يونيورسٽيون ۽ آمريڪن ريستورنٽون، آمريڪن Motels ۽ محبت وارا ناول... ۽ خود آمريڪن به وڻڻ لڳا هئا.
آمريڪن جپان ۾ آيا ٿي ته هر هوٽل، هر مسافرخاني ۽ هر دڪان جو مالڪ خوش ٿيو ٿي. هنن جو پئسو ۽ اسٽائيل آهستي آهستي جپانين جي دلين کي موهڻ لڳو هو. هونءَ به يارو وقت وڏو مرهم آهي، جيڪو پراڻا زخم ڇٽايو ڇڏي. جپاني پوڙها ماڻهو ٻئي جهان ڏي روانا ٿيندا ويا، اسان جا هم عمر وڏا ٿيندا گهر ٻار ۽ نوڪرين جي مسئلن ۾ مشغول ٿيندا ويا ۽ نئين پيدا ٿيل نوجوان ٽهي جن ائٽم بم جي زخمين جي آهُن ۽ سڏڪن بدران آمريڪن ميوزڪ ٻڌي، تن لاءِ مارمارا واريون پراڻيون ڳالهيون اهم نه هيون.
1981ع جي شروعات ۾ جڏهن آخري دفعو منهنجو جهاز ٽوڪيو بي (خليج ٽوڪيو) مان نڪري رهيو هو ۽ منهنجو جپان جو آخري سفر هو ته جهاز تي آيل اسان جي مڪاني آفيس جي جپاني ڪلارڪ ائٽم بم جي ڳالهه نڪرڻ تي اهو چئي لنوائي ڇڏيو ته ”اسان جپانين جو به ته ڏوهه هو. جنگ ته اسان جپانين ئي شروع ڪئي هئي...“ ۽ پوءِ ساڳي ساهه ۾ هن ٻڌايو هو ته هو اسان جي يوڪاهاما واري آفيس ۾ سال کن نوڪري ڪري پئسو بچائڻ ٿو چاهي، جيئن ٻئي سال هو وڌيڪ پڙهڻ لاءِ آمريڪا هليو وڃي. ”آمريڪا ۾ سٺي پڙهائي آهي. سٺي لائيف آهي. سٺو ماحول آهي“ هن چيو هو ۽ مون کي اهو ٻڌي تعجب لڳو هو.
۽ هاڻ ان ڳالهه کي به ٽيهارو سال گذري ويا آهن. آئون هڪ دفعو وري جپان آيو آهيان. اهي ٻار جيڪي 81-1980ع ڌاري ڄاوا، اهي به اڄ 30 سالن جا جوان ٿي ويا آهن ۽ اڄ هي جپان ڪيڏو بدليل بدليل لڳي ٿو- اڄ جپان ڪيترن ملڪن کان وڌيڪ Americanized آهي. جتي ڪٿي مئڪڊونالڊ، ڪينٽڪي، لوٽيرا ۽ ڊونٽ جهڙيون آمريڪن چين ريسٽورنٽون ۽ سپر مارڪيٽون نظر اچن ٿيون. گهڻي ڀاڱي، جپانين لاءِ جنگ بعد وارو دور (Post- war era) ڪڏهوڪو ختم ٿي ويو آهي- گهٽ ۾ گهٽ هو ۽ اسان غير ملڪي اهو ئي سوچيون ٿا، پر سميڪو ۽ ڪوباياشي جهڙين پوڙهين ۽ پوڙهن لاءِ هرگز نه- جيڪي ائٽم بم جا Survival اڃا جيئرا آهن. جپان جي جنهن شهر ڪوڪورا ۾ آئون رهيل آهيان، ان جي هڪ پاسي ناگاساڪي آهي ته ٻئي پاسي هيروشيما- جتي اڄ به ان واقعي جا ڦٽيل ۽ ذهني مريض جيئرا آهن- سميڪو ۽ ڪوباياشيءَ سان ته هتي ڪوڪورا ۾ ئي ملاقات ٿي هئي جو هو هتي ئي رهن ٿا. 80 واري ڏهاڪي ۾ منهنجي ساڻن پهريون دفعو ملاقات شمونوسيڪي بندرگاه ۾ ٿي هئي جڏهن اسانجو جهاز ڊگهي مرمت خاطر هن بندرگاه ۾ يڪو مهنو کن بيٺو هو. شمونوسيڪي شهر هتان ڪوڪورا کان ائين آهي، جيئن دادوءَ کان سيوهڻ يا هالا کان حيدرآباد. منهنجا مٿيان جپاني سڃاڻا اڄ به ان حادثي جو ذڪر وڏي ذهني تڪليف سان ڪن ٿا. هو 90 سالن کان مٿي ٽپي چڪا آهن. هنن ماڻهن جي اها Suffering ڪڏهن ختم ٿيندي؟ ڇا تڏهن ٿيندي جڏهن هنن کي موت ايندو يا جڏهن هي خطرناڪ نيوڪليئر بئلنس سيٽ ٿيندو؟ نه، شايد تڏهن به نه. هنن جي اها ذهني تڪليف تڏهن ختم ٿيندي جڏهن هنن جو خواب- ائٽمي هٿيارن کان بلڪل پاڪ ۽ پُرسُڪون دنيا، تعبير ٿيندو- جيئن آئيندي ڪوبه اهڙي آويءَ ۾ نه اچي سگهي.
”ائين ڇو آهي ته دنيا جون ملٽري طاقتون اڄ به خطرناڪ کان خطرناڪ ائٽمي هٿيار هٿ ڪرڻ جي ڊوڙ ۾ آهن؟“
ان سوال جي جواب ۾ تاڪاشوڪو يونيورسٽيءَ جي پروفيسر گوتارو تائو چيو هو:
"This sad reality stem from two fundamental sins. One is insatiable desire of each nation for power, and the other is the undisciplined development of science in the name of progress."
هڪ جپاني ڏاهي واهه جي ڳالهه ڪئي، جيڪا سڀني جي دلين جي ٿي سگهي ٿي ته ”هر قوم جو مول متو عوام جي خوشحالي ۽ سڪون هجڻ کپي ۽ سائنس انسان جي بهتريءَ لاءِ استعمال ڪرڻ کپي ۽ نه تباهيءَ لاءِ.“ چون ٿا ته البرٽ آئن اسٽائن، جنهن ائٽم بم جو فارمولو ايجاد ڪيو هو، تنهن هڪ ڏينهن چيو هو:
"If I were born a second time, I would rather choose to be a plumber or a peddler".