گيشائن جي دنيا
هڪ جپاني ڪلچرل فنڪشن ۾ وڏي عمر جي هڪ جپانيءَ اڄ جي نوجوان ٽهيءَ جي شڪايت ڪندي چيو ته هنن کي اڄ جي مغربي ماحول سان وڌيڪ دلچسپي آهي. هو صبح جو سوير اٿي ڪنهن کي سُرندو وڄائيندو ڏسي شوق سان ٻڌڻ بدران شام جو نائيٽ ڪلبن ۾ ڊسڪو ميوزڪ جو گوڙ شور پسند ڪن ٿا.
جپان ۾ جنهن نموني سان گيشائن جو تعداد گهٽبو وڃي، ان جو ”الڪو ڪرڻ“ تي مون پڇيو ته آخر ائين ڇو آهي.
”ان ڪري جو اڄ انهن جا قدردان ئي گهٽبا وڃن.“ هن سبب ٻڌايا، ”جهوني جڳ جي ماڻهن کي سڪون ٿي کتو ۽ وڻندڙ ٻول ٿي پسند آيا، ساميسين (جپاني ٽن تارن وارو سرندو) ۽ ڪلاسيڪل راڳ جا هو قدردان هئا، وڏي ڳالهه ته هنن گيشا جهڙين ڄاڻو، هنرمند ۽ قربائتين عورتن جي صحبت ۾ ويهي خوشي ٿي محسوس ڪئي، پر اڄ جو نوجوان لست وٺڻ چاهيٿو، جيڪا هن کي ’يوجو‘ ۽ جورو ئي وٺرائي سگهي ٿي.“
جپاني لفظ يوجو ۽ جورو فاحشه عورت (Prostitute) لاءِ ئي استعمال ٿين ٿا. گيشا مرد سان نويڪلي وهي ٿي، ڳائي، نچي، دنيا جون تازيون ترين سياسي خبرون ۽ ويندي فحش شاعري به ٻڌائي ٿي. گو (شطرنج ۽ ليوڊو وانگر جپاني راند) کيڏائي، کيس ۽ سندس مهمانن کي چانهه پياري ۽ مٺيون ڳالهيون ڪري وندرائي ته سگهي ٿي، پر چادر ۽ وهاڻي کان پري رهي ٿي.
گيشا لاءِ جپانيءَ ۾ هڪ ٻيو لفظ (Gieko) به استعمال ٿئي ٿو، جيڪو ڪيوٽو ۽ اوساڪا ۾ عام آهي. گيشا لفظ ٽوڪيو جو آهي ۽ جيئن ته گهڻا فارينر ٽوڪيو ۾ رهن ٿا ان ڪري جپان کان ٻاهر هنن هنرن جي ڄاڻو عورتن جو نالو گيشا وڌيڪ عام آهي.
اها ڇوڪري جيڪا گيشا ٿيندي آهي، پهرين پنج سال مائيڪو ٿي ڪم سکندي آهي. يعني ڳائڻ وڄائڻ، نچڻ، ڳالهائڻ، هار سينگار ڪرڻ ۽ مردن جي دل وندرائڻ جو هنر. هونءَ گيشا وانگر مائيڪو به ٻن لفظن جو جوڙ آهي. مائي (Mai)معنى ناچ ۽ Ko معنى ٻار يعني ’ڊانسنگ گرل‘. مائيڪو جڏهن Gei (هنر) سکي ٿي ته گيشا ٿئي ٿي. مائيڪو به گيشا وانگر هڪ قسم جي فنڪاره آهي ۽ Prostitute هرگز نه. هڪ هنڌ (شايد ڪنهن ناول ۾) مائيڪو هڪ اڻ ڄاڻ آمريڪن فوجيءَ کي سندس بيجا Advances کي روڪڻ ۽ پنهنجي اصليت کان کيس واقف ڪرائڻ لاءِ (جيئن هو سندس عزت ۽ قدر ڪري) ٻڌائيس ٿي ته:
“A maiko and geisha’s profession is based on preserving the traditional art such as dance, singing and music, and entertaining in a non- sexual manner.”
هڪ ٻئي ناول يا ڪهاڻيءَ ۾ گيشا کان پڇيو ٿو وڃي ته اها ڪهڙي ڳالهه آهي جيڪا مردن (يعني امير ۽ وڏن طاقتور عهدن وارن جپاني مردن) لاءِ باعث ڪشش آهي.
”اهو آهي اسان جو مٺو ڳالهائڻ ۽ مردن جي هر ڳالهه کي اهميت ڏيڻ. يعني کين اهو احساس ڏيارڻ ته توهان وڏي ڳالهه آهيو. هو پنهنجين ڇترين زالن کان پري ر هي، ڪجهه وقت اسان وٽ سڪون ۾ گذارڻ چاهين ٿا.“
ٿي سگهي ٿو ڪي جپاني زالون ڇتريون به هجن، تڏهن ته هنن جا پوڙها امير مڙس کين ڇڏيو، هنن سهڻين (گهٽ ۾ گهٽ ويس وڳي ۽ لالي سرخي ڪرڻ ۾ قابل)، جرڪندڙ جسمن ۽ خوشبوئن جي هٻڪار ۾ ڀريل گيشائن وٽ پهچيو وڃن.
حق جي ڳالهه ڪبي ته جپاني ڇوڪريءَ جي شادي ٿيڻ سان هوءَ روبوٽ وانگر پورهئي ۾ شروع ٿيو وڃي. مڙس جي خدمت، سس سهري جي ٽهل ٽڪور، گهر جي صفائي، پاڻي ۽ بجلي مهانگي هجڻ ڪري هٿ سان کار صابڻ ۾ ڪپڙا ڌوئڻ، چاهي واشنگ مشين پئي هجي. جپان ۾ ٽي مهينا سخت جيڪب آباد جهڙي گرمي ۽ ٽي مهينا سخت ڪوئيٽا جهڙي سردي ٿئي ٿي، ان ۾ هيءَ اڀاڳي ننڍي سائيز جي چئمپل ۾ (جنهن مان پير جي کڙي زمين تي گسي گسي سيراٽجي ويندس) ٻارن کي اسڪول ڇڏڻ ويندي، سستي بصر پٽاٽي لاءِ اوسي پاسي جون مارڪيٽون رلي سامان ڪلهن تي رکي گهر ايندي، جيئن مڙس جي ٿوري بجيٽ مان پورائو ٿئي. نوڪر يا ڪم واري رکڻ جو ته ڪا جپاني عورت سوچي به نٿي سگهي جو مڙس موچڙا هڻيس. مڙس کي رڳو آفيس جي تات ۽ پنهنجي ترقي ۽ پگهار وڌڻ جو اونو رهي ٿو. پوءِ پنجاهه سالن جي لڳ ڀڳ جڏهن مڙس صاحب پنهنجي آفيس يا ڪارخاني جو وڏو صاحب يا M.D يا چيئرمين ٿئي ٿو، سندس پگهار ۽ Facilities وڌن ٿيون ته پوءِ هن کي پنهنجي زال، جيڪا ان عمر تائين پورهيا ڪري ڪري بس ٿي وڃي ٿي، سا صفا نٿي وڻي ۽ امر جليل جي هڪ افساني ۾ سنڌي وڏيري يا ڪاموري جي ڪردار وانگر جنهن کي پنهنجي ڳوٺاڻي زال مان هر وقت پگهر ۽ ڇيڻي جي ڌپ اچي ٿي، ان ڪري هو هر وقت هيرا منڊي ڀڳو بيٺو آهي، ان ريت هن جپاني پوڙهي ۽ هاڻ امير ۽ طاقتور پوسٽ تي پهچڻ واري جپاني مرد کي سندس بيحال زال مُور نٿي وڻي. نه شڪل شبيهه ۾ نه ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ ۽ هتي جي چئيوان ۽ پورهيت عورت به سڄي عمر ناقدري ۽ پورهئي جي جنڊ ۾ پيسجي پيسجي هاڻ مڙس جي ڇڙٻن تي کيس ورندي ٿي ڏئي يا سوال جواب ٿي ڪري ته مڙس ان کي سائيڪو يا ڇتري ٿو سڏي.
هڪ جپانيءَ گيشائن جي گهٽجندڙ تعداد لاءِ ٻڌايو ته گيشائن تي ايڏو خرچ آهي جو اڄ جو امير کان امير ماڻهو به لنوائي ٿو. ”وڏي خرچ کان علاوه“، هن ٻيو سبب ٻڌايو، ”جپان ۾ اڄڪلهه پيار جي شادي عام ٿيڻ ڪري جپاني زال مڙس هڪ ٻئي مان خوش گذارين ٿا. اڳ ۾ مائٽن طرفان شاديءَ جو بندوبست ٿيندو هو پوءِ ڪيترائي امير مرد پنهنجين بور ۽ ڪومايل زالن مان ڪجهه گهڙيون نجات حاصل ڪرڻ لاءِ گيشائن ڏي ڀڳا ٿي.“
بهرحال ڪنهن گيشا جو خاص گراهڪ ٿيڻ ۽ سندس قرب حاصل ڪرڻ لاءِ گيشا هن کي چڱو خاصو ڦُري فقير ڪري ٿي. جاين جڳهين کان وٺي مڙس جو ”هلندڙ ڪاروبار“ پنهنجي نالي ڪرائي پوءِ هن کي پنهنجي کٽ جي پيرانديءَ کان ويهڻ ڏئي ٿي. هر گيشا آخر ۾ هڪ پڪو عاشق Patron ٺاهي ٿي، جيڪو هن کي کارائي پياري ۽ خدمت چاڪري ڪري. جپان ۾ گيشا جي Patron کي ڊانا (Danna) سڏجي ٿو. لاهور جي هيرا منڊيءَ وانگر جپان جي شهر ڪيوٽو ۾، جيڪو گيشائن جو سڀ کان وڏو علائقو (هانا ماچي) آهي، اهو Gion Kobu سڏجي ٿو. هونءَ هانا معنى گل ۽ ماچي معنى شهر. جتي به گيشائون رهن ٿيون، اهو علائقو گلن جو شهر (Hanamachi) سڏجي ٿو، يعني گلن جي سيج. گيشا جيڪا خدمتون ڏئي ٿي، ان جي في مالڪڻ (ماماسانَ) کي ملي ٿي جنهن مان جيڪو حصو يا پگهار ماماسانَ پنهنجي گيشا کي ڏئي ٿي، ان کي Hanadai سڏين، يعني گلن جا پئسا. گيشائون پنهنجي مالڪڻ کي Okasan پڻ سڏين يعني ”ماءُ“ ۽ جنهن گهر ۾ رهن اهو اوڪييا سڏجي. جيسين گيشا اوڪاسان جي حوالي هوندي آهي تيسين هن کي اوڪييا ۾ ئي رهڻو پوي ٿو.
راکي ٻڌڻ جهڙي سانسان ڪودو نالي هڪ رسم هنن گيشائن ۾ عام ٿئي جنهن جي معنى آهي ”ٽي دفعا ٽي نو ڀيرا.“ هن رسم موجب گيشا ۽ مائيڪو (يا ٻئي گيشائون) ساڪي شراب جي ٽن گلاسن مان ٽي ٽي ڍڪ ڀرين، يعني جملي نَو ڍُڪَ ٻرين. ان بعد اهي ٻئي ڀيڻون سڏائين.
هنر سکندڙ ڇوڪري گيشا ٿيڻ کان اڳ مائيڪو هوندي آهي پر مائيڪو طور رهڻ کان اڳ هوءَ ”شي ڪومي“ سڏبي آهي. شي ڪومي ڇوڪريون گيشا گهرن ۾ مالڪڻ کي ٻهاري پوچي ۽ رڌ پچاءَ جي ڪمن ۾ مدد ڪن ۽ مائيڪو ۽ گيشائن کي ميڪ اپ ۽ هار سينگار ۾ همراهي ڪرائين.
شي ڪومي بعد اهي ڇوڪريون مائيڪو ٿين ۽ پوءِ آخر ۾ گيشائون. يعني گيشا لاءِ گريجوئيٽ ٿيڻ لاءِ ڇوڪرين کي وڏي عرصي لاءِ وڏي محنت ڪرڻي پوي ٿي.
هونءَ اها شايد ڪيترن کي خبر نه هجي ته شروع ۾ گيشائن وارا ڪم کدڙا ڪندا هئا ۽ اُهي ”اوتوڪو گيشا“ سڏبا هئا. پوءِ آهستي آهستي انهن جي جاءِ عورتن والاري. پر هاڻ جنهن رفتار سان ڏينهون ڏينهن گيشائن جو نظر اچڻ گهٽجي رهيو آهي، ان مان لڳي ٿو ته جپان جا امير ماڻهو هن ”ڪموڊٽي“ تي خرچ ڪرڻ کان ڪيٻائين ٿا. ان قسم جو سبب ڏيندي هتي جي هڪ جهوني گيشا مئڊم هارو ڪاٽو ٽي وي وارن کي ٻڌايو: ”ٻي وڏي لڙائيءَ کان اڳ تائين جپان ۾ گيشائن جي هنرن ۽ ڄاڻ جو وڏو قدر ڪيو ويو ٿي. ماڻهو هن سان گهڙي ساعت گذارڻ کي به روح جي راحت ۽ اعلى قسم جي وندر سمجهندا هئا. پوءِ آمريڪن جي قبضي بعد اسان جي ڌنڌي کي وڏو ڇيهو مغرب جي بار گرلس رسايو جن کي ڏسي اسان جون جپاني ڇوڪريون به محنت ڪري هنر سکي گيشا ٿي مردن جي دل وندرائڻ بدران فقط گيشا جهڙا ڪپڙا ۽ ميڪ اپ ڪري مردن کي مزو وٺرائڻ لڳيون. نتيجي ۾ اسان جا گراهڪ هاڻ اسان جا ديسي ۽ روايتي (پڪي قسم جا) راڳ ۽ پراڻا ناچ پسند نٿا ڪن.“
وقت سان Status Symbols به بدلبا رهن ٿا. اهو به ڪو دور هو جو وڏ ماڻهپي جي نشاني گيشا سان ويجها تعلقات هئا، پر اڄ گولف کيڏڻ آهي. هڪ هنڌ لکي آيو آهيان ته جپان ۾ ميدانن (زمين) جي کوٽ هجڻ ڪري گولف راند جي ميمبر شپ سڀ ۾ مهانگي شيءِ آهي. اهو تمام وڏو امير سمجهيو وڃي ٿو جيڪو هفتي ۾ هڪ دفعو يا پندرهن ڏينهن ۾ هڪ دفعو گولف راند کيڏي ٿو. ان جي في ايڏي وڏي آهي جو ڪيترا ماڻهو جپان ۾ کيڏڻ بدران ويڪ اينڊ تي ملائيشيا يا ٿائيلينڊ هليا وڃن ٿا ۽ ڇنڇر ۽ آچر جي شام اتي راند کيڏي، رات واري فلائيٽ ۾ وطن ورن ٿا. هوائي جهاز جي اوٽ موٽ جي ٽڪيٽ، ٻه ڏينهن کن هوٽل ۾ رهائش ۽ راند کيڏڻ جي في ۽ ٻيو خرچ جوڙ ڪيو وڃي ته به جپان ۾ گولف کيڏڻ کان گهٽ ٿئي ٿو. سو اڄڪلهه فلاڻو يا فلاڻو ماڻهو گيشا سان شام گذارڻ سان نه پر گولف راند کيڏڻ سان وڌيڪ وڏ ماڻهپي جو ڏيک ڏئي ٿو.