منھنجي امڙ، جيون ساٿي ۽ ٻچڙا
مون پنھنجي پياري ۽ زندگي جي ساٿياڻي صوفيا کي بہ جڏهن کان جيل ۾ آهيان اکين سان نہ ڏٺو آهي، جنھن جون مونسان تاريخي وفاداريون آهن ان جو ذڪر آئون ٻئي هنڌ ڪندس، منھنجي دل ڏاڍو چاهيندي آهي تہ کيس اکين سان ڏسان جيڪا صبر ۽ بھادري سان فرسودہ رسمن ۾ مون وانگر جيل ڪاٽي رهي آهي، سچ پچ تہ هوءَ ڪيئن هوندي ۽ منھنجو ڪيڏو سختي سان انتظار ڪندي وقت گذاريندي هوندي، ٻين جا ور ڏسي روئندي هوندي ۽ پوءِ پنھنجي پٽڙن کي کڻي اميدن ۽ آسرن تي پنھنجو ڏکيو وقت گذاريندي هوندي، مون ڪافي ڪوشش ڪئي آهي تہ کيس ملاقات تي آندو وڃي مگر غير بنيادِي ۽ غير انساني فرسودہ رسمن جي ڪري منھنجا عزيز اهو مناسب نٿا سمجهن تہ منھنجو جيون ساٿي مون سان جيل ۾ ملاقات ڪري، هن صرف هڪ دفعو مون ڏانھن وڏي سچائي ۽ محبت سان سلام موڪليا آهن، جنھن ۾ هڪ سير مينديءَ جو ان جي اندر هڪ پرچي جنھن ۾ ولي محمد، تاج محمد ۽ خادم حسين جا سلام ۽ چار ڦوٽا پيل هئا. سندس انھن سلامن مونکي جيل ۾ ڏاڍو تنگ ڪيو، مون اهو سڄو ڏينھن ۽ رات گهٽ ۽ ٻوسٽ واري ڪيفيت ۾ گذاريا، آئون کيس روز بي انتھا ياد ڪندو آهيان منھنجي ساڻس محبت آهي، سندس عزيز منھنجي ڳوٺ کان اٽڪل 100 ڪلوميٽر پري دولتپور شھر جي ڀرسان النور شگر مل شاهپور جھانيا ۾ آهن،هيءَ صرف منھنجي خاطر پنھنجي عزيزن کي ڇڏي رهيل آهي، سندس، وفادارين ۽ قربانين سان گڏ همٿ ۽ بھادري کي آئون پنھنجو تاريخي ورثو سمجهان ٿو، اها منھنجي خوشقسمتي آهي جو مونکي زندگي جوساٿي منھنجي نظرياتي زندگي کان اڻ ڄاڻ هوندي بہ منھنجي سخت اصولن واري قومي انقلابي زندگي گذارڻ تي راضي آهي مونکي ڪڏهن بہ پنھنجي اصولن تان هٽي وڃڻ لاءِ نہ چيو اٿس، شال آئون صوفيا سان نڀائي سگهان.
ولي محمد:
هي منھنجو وڏو پٽ آهي، هن وقت سندس عمر اٽڪل ست سال آهي سندس يادون مونکي ڏاڍو ستائينديون آهن، هڪ دفعو ڪافي منٿن کان پوءِ ڀاءُ محمد يوسف مون سان ملاقات لاءِ وٺي آيو اٿس، مونکي هٿڪڙيون ڏسي سندس شڪل تي مايوسي ڇائنجي وئي...! جيئن مونکي ڏٺائين ڊوڙ ڪري ڀاڪر پاتائين ۽ ڪن ۾ چيائين تہ امان توکي سلام چيا آهن، مون پنھنجي هٿڪڙي جي زنجير سندس هٿ ۾ ڏئي کيس چيو پٽ تون بہ انسان ذات لاءِ پنھنجي زندگي قربان ڪندين ۽ جيل ۾ هلندين...؟ تہ ڏاڍي سھڻي انداز ۾ جهولي ۾ ويھندي چيائين تہ ها آئون توسان جيل ۾ هينئر بہ هلان ٿو...!! مون سندس ڳل تي مٺي ڏئي پنھنجي اميدن جو آسمان سوچيو تہ شال هي بہ انسان ذات لاءِ قربان ٿئي تہ سندس زندگي امر آهي.
تاج محمد ؛
هي منھنجو ٻيو نمبر پٽ آهي کيس اٽڪل ٻن، ٽن سالن کان مون اکين سان نہ ڏٺو آهي، سندس چيڳلايون ۽ آرا مونکي سوچڻ تي مجبور ڪندا آهن. هن ظالم سماج تي عجب لڳندو آهي تہ هڪ معصوم جيڪو بابا، بابا چوڻ لاءِ ڪيڏو آتو هوندو سندس پيءُ کي رياست جا غنڊا بي گناھہ ڪارن قانونن ۾ وڪوڙي، ڪوڙن ڪيسن ۾ ڦاسائي هي وحشي فوجي ڪال ڪوٺڙين ۾ قيد تنھا بند ڪيو ويٺا آهن، ڇا هن معصوم جون آهون هڪ طوفان جي صورت اختيار نہ ڪنديون..؟ اميد آهي تہ هڪ ڏينھن هي ملڪ مظلوم عوام جي هٿن ۾ هوندو ۽ اسين نہ هونداسين تڏهن بہ جھڙا هونداسين، تاج محمد جي عمر هن وقت اٽڪل ساڍا پنج سال ٿي وئي هوندي اميد تہ پاڻ جواني ۾ ڪو نئون سماج ڏسندو.
خادم حسين:
هي منھنجو ٽيون نمبر پٽ آهي، هي تڏهن ڄائو هو جڏهن آئون 1978ع ۾ مشھور ڪيس 2 آڪٽوبر ۾ روپوش هئس ۽ منھنجو هڪ فوجيءِ جي قتل ۾ نالو هو، جڏهن رات جي ڪاري اونداهي ۾ لڪندو ڪار وسيلي ڪراچي کان مورو پنھنجي سھري سوٽ محمد صالح ڏاهري جي گهر پھتس تہ هي جوڌو پنھنجي ماءُ جي هنج ۾ هو، جيڪو پنھنجي پيءُ جي خاطر روئندي هن دنيا ۾ داخل ٿيو، سندس معصوم ڳلڙن تان اهي لارون ٿي ڪري وهندڙ ڳوڙها هن جي گلاب جھڙي ڳلڙن تي تاريخ جو الميو بنجي شاهد رهندا تہ اسانجي پيءُ پنھنجي زندگي مصيبتن ۽ تڪليفين ۾ گذارڻ کي ترجيح صرف انھي ڪري ڏني آهي تہ جيئن دنيا جو مظلوم عوام بہ انساني زندگي بسر ڪرڻ جو حقدار ٿئي. هي چار نومبر 1978ع ۾ ڄائو هن ويچاري جي تہ اهڙي قسمت آهي جو اڃان تائين پيءُ جي پيار کان پري آهي ڇو تہ منھنجي شاگرد زندگي مسلسل جدوجھد سان گذري آهي، آئون جڏهن ڳوٺ کان عيد جي نماز پڙهي 1978-08-26 تي نڪتو هئس ۽ پويان منھنجي گرفتاري لاءِ پوليس ڇاپو هنيو هو، ان وقت هي معصوم اڃان ماءُ جي پيٽ ۾ هو، هينئر ڪڏهن ڪڏهن ڀاءُ يوسف ٻڌائيندو آهي تہ خادم حسين پنڌ پيو ڪري تہ آئون تصور ۾ کيس ڏسندي ڏاڍو خوش ٿيندو آهيان، سچ پچ تہ گهڻو وقت پري هجڻ ڪري سندس معصوم مکڙي جا پنھنجي ذهن ۾ عڪس ويٺو ٺاهيندو آهيان تہ ھھڙو هوندو يا ھھڙو هوندو وغيرہ اميد آهي تہ هي معصوم جوڌو بہ جواني ۾ پنھنجي سماج جي تبديلي لاءِ پاڻ پتوڙيندو.
ڀاءُ حاجي محمد قاسم:
ھي منھنجو وڏو ڀاءَ آھي ھن اسان کي تعليم جھڙي زيور سان سينگاريو، ھن جا مون سان سياست تي توڙي خانداني معاملن تي سخت اختلاف رھيا آھن جن جو ذڪر مان ڪنھن ٻئي ھنڌ ڪندس، ھي اڄ تانئين مون سان جيل تي ملڻ ڪونہ آيو آھي ان جو سبب نظرياتي اختلاف آھن ھو پنھنجي نظريي تي اٽل آھي ۽ آئون پنھنجي نظريي تي.
ڀاءُ محمد ڪامل:
هي ٻيو نمبر وڏو ڀاءَ آهي پاڻ بلڪل اڻ پڙهيل آهي سندس زندگي بلڪل قبائلي دور جون يادون ڏياري ٿي، سندس زندگي تي آئون ٻئي هنڌ لکندس، جيئن تہ اسان جو سڄو خاندان پير صاحب پاڳاري جو مريد آهي، انگريزن جي دور ۾ 1942ع ۾ حر موومينٽ ۾ اسانجي خاندان جون عظيم قربانيون ۽ بھادري سان جدوجھد جا ڪيترائي مثال آهن. انھن کي قائم رکندي هن اسان جو ڀاءُ پنھنجي سوچ ۽ عقيدي مطابق مرشد مٿان جان قربان ڪندي پير صاحب پاڳاري جي حڪم سان 1965ع ۾ هندستان ۽ پاڪستان جي جنگ ۾ شريڪ ٿيو ۽ تمام بھادري سان وڙهيو ان وقت اسان جي والد صاحب زندہ هجڻ ڪري هي کي سر جي قرباني ڏئي شھيد ٿي يا غازي ٿي اچڻ لاءِ پاڻ موڪليائين، هي جوڌي جوان پنھنجو سِر تريءَ تي رکي حرمجاهد طور ڀرتي ٿيو، سندس بھادري جا قصا ڪيترائي ماڻھو بيان ڪندا آهن، جيڪي جنگ ۾ ويل هئا. هي ڪيترن ئي گهيرن مان بچي نڪتو ۽ ڪيترن ئي محاذن تي ٻين ساٿين سان گڏجي فتحون حاصل ڪيائين، جڏهن جنگ بند ٿي تہ هي ويچارا مجاهد بنا ڪنھن اجوري ۽ انعام جي واپس موٽي آيا. جڏهن بہ حڪومت کي ضرورت پوندي آهي تہ انھن حر مجاهدن کي بيگر طور ونگار ۾ استعمال ڪيو ويندو آهي، هنن ويچارن ۾ ڪابہ ذهني سجاڳي نہ آهي، سندن عقيدو آهي تہ جيئن مرشد سوني ڪلنگيءِ وارو چوندو اهو درست آهي، سر تري تي رکي ان لاءِ قربان ٿي ويندا سين،هي ڀاءُ 1971ع جي جنگ ۾ بہ وڙهي چڪو آهي.
ڀاءُ محمد رحيم:
هي ٽيون نمبر وڏو ڀاءُ آهي، هي بہ ويچارو اڻ پڙهيل آهي مذهبي عقيدي جي لحاظ کان هي بہ ٻين وانگرڪٽر قبائلي سوچ جو مالڪ آهي، سندس زندگي تمام ڀورڙي ۽ درويشن وانگر آهي کيس ذهني سجاڳي گهٽ هئڻ ڪري ماڻھو کيس شينھن شينھن چوندا آهن، جنھن تي هي ڏاڍو خوش ٿيندو آهي ۽ سدائين تيار ٿيو پيو گهمندو آهي،دل جو صاف ۽ سچو پر ڪاوڙ ۾ ڪنھن کي بہ نہ سڃاڻي سگهندو آهي،دل جو تمام ڀورڙو آهي، هي هڪ دفعو لڪ ڇپ ۾ مونسان ملي ويو آهي، مگر هن جي زندگي سال ۾ اڌ صحيح ۽ اڌ لاشعوري هئڻ ڪري هن تي ڪابہ معيار نہ آهي، سندس زندگي جا ڪيترائي واقعا لکڻ جھڙا آهن وقت مليو تہ آئون ضرور قلم بند ڪندس.