حضرت محمد ﷺ امين
حضرت محمد ﷺ جن کي دائي حليمه پرورش ڪري واپس پنهنجي والده حضرت آمنه وٽ پهچايو. مٿي بيان ٿي چڪو آهي ته پاڻ سڳورنﷺ جن جي ولادت کان پهريائين سندن والد صاحب وفات ڪري چڪو هو ۽ پاڻ سڳورنﷺ جي والده به اهڙيءَ طرح دائي حليمه وٽان سندن واپس پهچڻ کان پوءِ سال ٻن ۾ وفات ڪري وئي. بعد ۾ ٻه سال پاڻ سڳورنﷺ جي پالنا سندن ڏاڏي ڪئي. ان وقت پاڻ سڳورنﷺ جي عمر اٺ سال ٿي چڪي هئي. جڏهن ڏاڏي جي وفات کان پوءِ سندن چاچي حضرت ابوطالب جي سنڀال هيٺ آيا، ٻارهن سال عمر ٿيڻ بعد پاڻ سڳورنﷺ جن کي سندن چاچو حضرت ابوطالب واپار سانگي پاڻ سان گڏ شام ملڪ ڏانهن وٺي ويو. پر پهرئين سفر کان پوءِ وري کين ٻيهر مال چارڻ جي خاطر ريگستان ڏانهن روانو ڪيو ويو. پاڻ سڳوراﷺ روزانو صبح جو ٻڪريون ۽ رڍون ڪاهي ريگستان طرف نڪري ويندا هئا. جتي جزيرة العرب جي ساڙيندڙ اُس ۾ مال چاريندا رهيا.
پاڻ سڳوراﷺ ٻڪرين ۽ رڍن جي کير سان پيٽ ڀريندا هئا. جڏهن رڍن ۽ ٻڪرين جو کير خشڪ ٿي ويندو هو ته پاڻ ريگستاني ٻوٽن ۽ انهن جي رَسُ تي گذارو ڪندا هئا. جڏهن پاڻ سڳوراﷺ بلوغت تي پهتا ته پنهنجي ساٿين کي ريگستان ۾ اهي جڳهون ٻڌائيندا هئا ته هتي آءٌ ٻڪريون ۽ رڍون چاريندو هوس ۽ هنن ٻوٽن سان مان پنهنجي بک اجهائيندو هوس.
اها حقيقت آهي ته عرب جا رهاڪو سال ۾ چار مهينا هڪ ٻئي سان ڪوبه جهڳڙو نه ڪندا هئا ۽ حج جي وقت اُهي ريگستاني ڦورو حج ڏانهن ويندڙ ماڻهن کان نه ڦرلٽ ڪندا هئا ۽ نه وري ڪنهن واپاري قافلي کي تنگ ڪندا هئا. عربن جي قول مطابق ته انهن مهينن ۾ نه ”حاج“ تي حملو ٿيندو هو نه ”راج“ تي.
حج دوران مڪي جي ويجهو هڪ وڏي بازار لڳندي هئي، جهڙي طرح اسلام کان پهريائين، ”عڪاظ“ نالي بازار لڳندي هئي. جزيرة العرب جي هر خطي کان ماڻهو ضرورت جون شيون بازار مان خريد فروخت ڪرڻ لاءِ ايندا هئا. اها بازار مڪي جي ويجهو هڪ ننڍي شهر ۾ لڳائي ويندي هئي. عڪاظ بازار جي صحيح جڳهه جي ڪابه معلومات ملي نه سگهي آهي ته ڪهڙي ننڍي شهر ۾ لڳندي هئي.
جزيرة العرب تمام وسيع علائقي تي ڦهليل آهي پر هن جو وڏو حصو ريگستان تي مشتمل آهي. جيڪڏهن ساري دنيا جي واري گڏ ڪري ڍير لڳائجي ته به جزيرة العرب جي وار ي ڪيترا حصا وڌيڪ آهي. انهن گرم ريگستانن ۾ هڪ عرب جي بنيادي ملڪيت هڪ تنبو هوندو هو جيڪو کيس گرم اُس کان بچاءَ لاءِ هوندو هو. هڪ اُٺ يا ڏاچي جنهن وسيلي سفر ڪندا هئا ۽ ڏاچيءَ جي کير سان پيٽ گذر ڪندا هئا. هڪ تلوار جيڪا پنهنجي حفاظت خاطر اوزار هيو. انهن سڀني شين ۾ ڪابه هڪ شيءِ محض شوقيه ڪانه هئي. رنگ روپ به استعمال نه ڪندا هئا جنهن سان ڪنهن شيءِ جي سونهن وڌيڪ ثابت ٿئي. عربن جو ڪم عام اهو به هو ته هو شاعري ڪندا هئا. عرب جا ماڻهو ٻيو ڪو ڪم نه ڪري سگهيا هئا ڇو جو کين ڪوبه اهڙو ٻيو اوزار يا سامان مهيا نه هيو. باقي شاعريءَ جي تخليق ۾ ڪامياب هئا. پراڻي دور ۾ عربن جو سرمايو شاعري رهيو آهي، جيڪو ثقافتي ۽ قومي سرمايو تصور ڪيو ويندو هو. جيڪڏهن عربن جي شاعريءَ جي باري ۾ ڄاڻ وٺبي ته ٻين جڳهن تي صرف هڪ اديب يا شعر ملندو پر جزيرة العرب ۾ هڪ شاعر صرف شاعري نه پر هڪ حڪيم، هڪ مذهبي پيشوا، هڪ معزز ۽ دانشور تصور ڪيو ويندو هو، جيڪو پنهنجي شاعريءَ وسيلي دشمن تي ڪاري ضرب لڳائيندو هو ۽ ڪي ته اهڙا به خيال پيش ڪندا هئا جو ڪنهن بيمار کي صحتيابي حاصل ٿي ويندي هئي.
حضرت محمد ﷺ جن جي اعلانِ نبوت کان پوءِ هڪ جنگ دوران حضرت حسان بن ثابت رضي الله نالي هڪ شاعر جيڪو جنگ ۾ شامل هو، ان سان مخاطب ٿي پاڻ سڳورنﷺ جن کيس فرمايو ته حسان بن ثابت رضي الله تنهنجي شاعري دشمن لاءِ هڪ قهر آهي، جيڪا هڪ تير کان به وڌيڪ اثرائتي آهي، جيڪا دشمن طرف اڇلائي وڃي ته يقين ڄاڻ ته جبرائيل به تنهنجي مدد ڪندو. بهرحال عرب قبيلن وٽ شاعري سج ۽ هوا جي ضرورت وانگر زندگيءَ ۾ شامل هئي. زندگيءَ جي هر موڙ تي ڪم ايندڙ شاعري جو ذخيرو؛ خوشي، غمي، جنگ امن، شادي غمي لاءِ خاص طرح جمع هوندو هو. جڏهن ڪو به غمگين حال هوندو ته ، ”زهير“ جا شعر پڙهندو هو. جيڪڏهن ڪنهن خوف ۾ هوندو هو ته، ”نابغه“ جا شعر پڙهندو هو، پر جيڪڏهن ڪو ڪنهن سان مقابلي ۾ ايندو هو ته ”عنتره“ جا شعر پڙهي حملو ڪندو هو. پراڻي دور ۾ عام شاعر ريگستان ۾ گذر سفر ڪندا هئا. ڪيترائي بکن ۾ مري ويندا هئا ته ڪي وري رستي ويندڙ قافلي جي ڦر ڪري پنهنجو گذران ڪندا هئا.
بهرحال عڪاظ جي بازار ۾ هر سال عرب شاعرن جي وڏي گڏجاڻي ٿيندي هئي ۽ اتي وڏيون وڏيون شاعريءَ جون محفلون ڪندا هئا. جيڪو شاعر پهريون نمبر ايندو هو اهو وڏا انعام اڪرام حاصل ڪندو هو ۽ ان جا شعر سونهري لفظن ۾ ريشمي ڪپڙي تي لکي ڪعبي جي ديوار تي لٽڪائيندا هئا، ڇو ته ٻين عرب قومن جا ماڻهو جڏهن ڪعبي ڏي اچن ته انهن شعرن کي پڙهي لطف حاصل ڪن. اهي شعر سارو سال ڪعبي جي ديوار تي لٽڪيل هوندا هئا جن کي ”معلقات“ سڏيو ويندو هو.
عرب شاعرن جو شعر ايترو ته اثر ڪندڙ هو جو هڪ شخص وٽ سَت بدصورت نياڻيون هيون، جن جي باري ۾ هڪ شاعر کي چيائين ته انهن ڇوڪرين جي باري ۾ اهڙي شاعري ڪر جنهن ۾ انهن جي تعريف ٿيل هجي جو مرد اها شاعري ٻڌي ته شادي لاءِ رضامند ٿي وڃن. ان شاعر ڇوڪرين لاءِ شاعري ۾ اهڙا ڪمال ڀريا الفاظ لکيا جو هر هڪ ڇوڪري لاءِ ڪيترائي شادي ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويا.
عڪاظ جي بازار جي هڪ خاص ڳالهه هيءَ به هوندي هئي ته جڏهن ڪو بادشاهه پنهنجي ڪا قيمتي شيءِ بازار ۾ وڪڻڻ لاءِ موڪليندو هو ته عربن جي رسم مطابق انهن شين کي اهوئي خريد ڪندو هو جيڪو ٻين عام عربن کان برتر ۽ افضل (وڏي مرتبي وارو) هوندو هو. خريداريءَ جو طريقو ايئن هوندو هو ته مستحق، مسڪين يا حقدار لائق ماڻهو واري واري سان قدم اڳتي وڌائيندو هو ۽ هڪ خاص جڳهه تي بيهي شاعريءَ جي رنگ ۾ پنهنجو ”تعارف“ واقفيت ڪرائيندو هو. پنهنجي حسب نسب جو بيان ڪندو هو ۽ پنهنجي شان ۾ شعر چوندو هو. جيڪڏهن ڪو خريدار شعر نه چئي سگهندو هو ته ڪنهن شاعرکان بيان ڪرائيندو هو. پوءِ ججن جي فيصلي مطابق جو وڌيڪ حقداريءَ جي لائق هوندو هو ته ان کي خريداري جي اجازت ڏيندا هئا.
عربن ۾ علم بيان ڪرڻ جي ايتري اهميت هئي جو هر قبيلي جو سردار ٿيڻ لاءِ ضروري هوندو هو ته هو شاعر ضرور هجي. قبيلي جو سردار”امير“ يا ”سيد“ اهڙو ماڻهو ٿيندو هو جيڪو شاعري جي ڄاڻ رکندڙ هجي.
عربن جي مشهور شاعرن ۾ هڪ ”امري القيس“ نالي شاعر ٿي گذريو آهي، جيڪو انهن ستن مشهور شاعرن ۾ شامل آهن، جن جي شاعري ڪعبي جي ديوارن تي لٽڪائي ويندي هئي. ”امري القيس“ جو نالو انهن شاعرن ۾ گهڻو مشهور هو. انهن ستن شاعرن جي شاعري ايتري ته مقبول هئي جو اڄ به جاهل ريگستاني عرب اهي شعر پڙهندو رهي ٿو.
”ابن هشام“، ”ابو داؤد“، ”امام بن حنبل“، ”حميد الله“ ۽ ”ابن سعد“ جن جو شمار اسلامي مورخين ۾ ٿئي ٿو. ان ڳالهه جي تصديق ڪئي آهي ته حضرت محمد ﷺ جن کي به شعر پسند ايندا هئا ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن جڳهه تي اهي عربن جا صاف سٿرا شعر پيش ڪندا هئا. عرب جا ماڻهو حضرت محمد جن کي نبوت عطا ٿيڻ کان اڳ ۾ ئي ”امين“ ڪري مڃيندا هئا. ”امين“ لفظ جي معنيٰ امانتداري ۽ وفاداري سان واسطو رکي ٿي. حضرت محمد ﷺ امانتداريءَ سان گڏوگڏ صبر ۽ تحمل تي قائم رهندا هئا. الله تعاليٰ صبر ڪرڻ وارن کي قرآن مجيد ۾ ساراهيو آهي، عرب قوم ۾ صبر ڪرڻ ايترو پسند ڪيو ويندو هو جو ان وقت جي عربن جو چوڻ هوندو هو ته دنيا جي مال متاع کان محروم ٿي وڃڻ ڪو عيب نه آهي پر انسان مشڪلاتن ۾ صبر ۽ استقامت کان هٽي وڃي ته اهو وڏي ۾ وڏو عيب سمجهيو ويندو هو.
پيغمبر اسلام جي استقامت، دوستي، وفاداري، عهد جي پابندي ۽ امانت داري جا قصا نبوت عطا ٿيڻ کان به پهريائين دنيا ۾ پري پري تائين پهچي چڪا هئا. هڪ عرب ليکڪ ”ابو داؤد“ پنهنجي ڪتاب ”سفن“ ۾ لکي ٿو ته جڏهن رسول الله تقريباً ٽيهن سالن جي عمر جا هئا ته هڪ سوداگر پاڻ سڳورنﷺ سان هڪ جاءِ تي ملڻ جو واعدو ڪيو ته تجارت جي باري ۾ گفتگو ڪجي. اهو سوداگر مقرر واعدي مطابق ان جڳهه تي حاضر نه ٿيو. ان سوداگر کان واعدو وسري چڪو هو. ٽن ڏينهن گذرڻ بعد جڏهن اهو سوداگر اتان گذريو ته حضرت محمد ﷺ جن کي ڏسي حيران ٿي ويو، پاڻ سڳوراﷺ مسلسل ٽي ڏينهن اتي واعدي مطابق انتظار ڪندا رهيا.
ان زماني ۾ جزيرة العرب ۾ خاص طور ۽ عام طور تي ساري دنيا ۾ سون تمام اڻلڀ هيو. سون جو هڪ سڪو جنهن جو وزن پنج گرام هوندو هو، عرب وارن لاءِ هڪ وڏي دولت سمجهي ويندي هئي. دنيا ۾ سون جي آمد دراصل براعظم آمريڪا کان ٿيندي هئي. هسپانيه وارن آمريڪا پارن کي سون ڏيڻ بعد هن براعظم جو سون پهريون يورپ موڪليو ويو، بعد ۾ آفريقا ۽ ايشيا ۾ برآمد شروع ٿي.
حضرت محمد ﷺ جن جوانيءَ ۾ هڪ سوداگر جو ڪم ڪار ڪندا هئا، ان سوداگر جو نالو ”قيس بن زيد“ هيو. اهو سوداگر پنهنجو سامان پاڻ سڳورنﷺ جي حوالي ڪندو هو. پاڻ سڳوراﷺ اهو سامان دور دراز ٻين علائقن تائين سفر ڪري واپار ڪندا هئا. وڪاميل سامان جي رقم ڏيڍ هزار تائين سونا سڪا وصول ٿيندا هئا. هيءَ وڏي رقم پاڻ سڳوراﷺ ديانتداري ۽ ايمانداريءَ سان سوداگر وٽ پهچائيندا هئا. جيڪڏهن ايڏي وڏي رقم پاڻ سڳوراﷺ کڻي ڪنهن ٻي علائقي ۾ وڃي پنهنجي زندگي بسر ڪن ها ته ڪري سگهن پيا، پر پاڻ ”امين“ هئا. ڪڏهن به سوداگر سان حساب ڪتاب ۾ ڪمي پيشي نه ڪيائون، جڏهن پاڻ سڳورنﷺ ”قيس بن زيد“ سوداگر جي ڪم ڪار کان آزاد ٿيا ته قيس بن زيد پاڻ سڳورنﷺ کي چيو ”يا محمد “ منهنجي جان اوهان تان قربان، اوهان جهڙو مون کي ديانتدار ۽ شريف انسان ڪڏهن به نه ملندو.
پاڻ سڳوراﷺ جڏهن تجارت لاءِ سفر تي ويندا هئا ته ٻيا سوداگر پاڻ سڳورنﷺ جن جي ديانتداري ڏسي چوندا هئا ته اوهان اسان جو به سامان کڻي وڃو ۽ پنهجو اجورو اسان کان وٺو. پاڻ سڳوراﷺ انهن جو به سامان کڻي ويندا هئا، ليڪن قيس بن زيد جو چوڻ آهي ته پاڻ انهن کان مزدوري نه وٺندا هئا.
”ابن حنبل“ پنهنجي ڪتاب ”السند“ ۾ لکي ٿو ته پاڻ سڳوراﷺ جڏهن سفر کان واپس ايندا هئا ته سڀني دوستن کا ن خيريت جو حال احوال معلوم ڪندا هئا. جڏهن ڪنهن دوست جي مالي حالت ڪمزور هوندي هئي، ته ڪمائيءَ مان ڪجهه حصو ضرورتمندن ۾ ورهائيندا هئا. اهو عمل تجارت ڪرڻ واري لاءِ مثالي ثابت ٿئي ٿو.
ان دور ۾ قريش جي ڏهن قبيلن ۽ ريگستان ۾ رهندڙ ڏاکڻي علائقي وارن ماڻهن سان جنگ لڳي، جنگ جو سبب هي هيو ته سال جي چئن مهينن ۾ معاهدي تحت ڪابه جنگ جهڳڙو يا قافلن جي لٽ ڦر يا حج تي ويندڙ ماڻهن کي تنگ ڪرڻ بلڪل منع هو. ريگستاني عربن اهو معاهدو ٽوڙيو، جنهن سبب قريش قبيلن ۽ ريگستاني عربن ۾ جنگ لڳي، پاڻ سڳوراﷺ پهريون دفعو ان جنگ ۾ شامل ٿيا.
مڪي جي ماڻهن جو معاشي زندگيءَ لاءِ گهڻو دارومدار بازار عڪاظ تي هوندو هو، جيڪڏهن سال ۾ امن وارا مهينا مقرر نه ڪيا وڃن ها ته ماڻهو ڪعبي جي زيارت لاءِ به نه اچي سگهن ها ۽ نه وري عڪاظ جي بازار لڳي سگهي ها.
سال جي باقي مهينن ۾ جڏهن قافله ريگستان مان گذر ڪندا هئا ته اهي رهزن ماڻهن کي ٽيڪس ڏيڻ تي مجبور هوندا هئا. پر ماهه حرام ۾ ڪنهن کي به ٽيڪس وٺڻ جي مجال نه هئي. جيڪڏهن ڪنهن به قافلي تي حملو ماهه حرام ۾ ٿيندو هو ته قريش جا سڀ قبيلا وڙهڻ لاءِ تيار ٿي ويندا هئا. پاڻ سڳوراﷺ به پهريون دفعو پنهنجي چاچي حضرت ابوطالب سان گڏجي جنگ ۾ شريڪ ٿيا هئا. ڪن عرب تاريخدانن لکيو آهي ته پاڻ سڳوراﷺ ننڍا هئا پنهنجي چاچي حضرت ابوطالب کي تيراندازيءَ ۾ مدد ڪيائون،. ڪن جو چوڻ آهي ته پاڻ سڳورنﷺ جي هٿ ۾ شمشير (تلوار) هئي ۽ واعدي ٽوڙڻ وارن جي قبيلي جي اڳواڻ ”بوبره“ کي زخمي به ڪيو هو.