مديني کان يهودين جو نڪرڻ
هڪ طرف مڪي جا رهواسي مسلمانن جي خلاف وڏي جنگ لاءِ تياري ڪري رهيا هئا، ته ٻئي طرف مديني ۾ اهي ماڻهو جيڪي اسلام جا دشمن هئا، بدڪلاميءَ واري شاعري جي آڙ ۾ مسلمانن جي مقابلي ۾ نڪري پيا. جزيره عرب ۾ اهڙيءَ شاعريءَ کي تلوار يا نيزي جي زخم کان وڌيڪ ڏکائتو سمجهيو ويندو هو.
ڪعب بن اشرف مديني جي شاعرن مان هڪ اهڙو شاعر هو جيڪو پيغمبر اسلام ﷺ جن ۽ ٻين مسلمانن جي خلاف بدڪلامي واري شاعري ڪندو هو. هي شخص ڪيترائي مهينا وڃي مڪي ۾ رهيو. مڪي وارن کي پيغمبر اسلام ﷺ جن جي خلاف ڀڙڪائي مديني موٽي آيو.
ڪعب بن اشرف مديني پهچي رسول اڪرم ﷺ ۽ دين اسلام جي مخالفت ۾ مديني جي عام ميدانن ۾ ۽ هر ان جڳهه تي جتي ماڻهو گڏ ٿيندا هئا هڪ خاص انداز ۾ شعر پڙهندو رهيو. ايتري قدر جو هو ٻڌڻ وارن ماڻهن کان به اهي لفظ ورجائڻ تي اُڪسائيندو رهيو. مديني جي انهن مخالف شاعرن ۾ هڪ عورت به شامل هئي جنهن جو نالو اسمه بنت مروان هو. اها عورت پيغمبر اسلام ﷺ ۽ عام مسلمانن کان علاوه قرآن، جبرائيل ۽ الله جي باري ۾ به ”هجو“ بدڪلامي جا شعر پڙهندي هئي. انهن شعرن جي ذريعي مسلمانن کي ڏاڍو ڏک پهچندو هو. خود پيغمبر اسلام ﷺ جن به ان عورت جي شعرن تي غمزده ٿيندا هئا. پر پاڻ سڳوراﷺ نرم مزاج ۽ حليم طبيعت وارا انسان هئا، ان ڪري بردباري کان ڪم وٺندا هئا.
الله تعاليٰ قرآن مجيد ۾ هڪ سورة ارشاد فرمايو آهي.
وَ الۡعَصۡرِ ۙ﴿۱﴾ اِنَّ الۡاِنۡسَانَ لَفِیۡ خُسۡرٍ ۙ﴿۲﴾ اِلَّا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا وَ عَمِلُوا الصّٰلِحٰتِ وَ تَوَاصَوۡا بِالۡحَقِّ ۬ۙ وَ تَوَاصَوۡا بِالصَّبۡرِ ٪﴿۳﴾
ترجمو: زماني جو قسم آهي ته بيشڪ انسان وڏي نقصان ۾ آهي. انهن کان سواءِ جن ايمان آندو ۽ چڱا ڪم ڪيا ۽ هڪ ٻئي کي حق جي نصيحت ڪئي ۽ هڪ ٻئي کي صبر جي نصيحت ڪئي.
سورة العصر جي پهرئين آيت ۾ الله تعاليٰ زماني جو قسم کنيو آهي. (يعني: ان زماني جو قسم جنهن ۾ محمد ﷺ جن پيغمبري لاءِ مقرر ٿيا) ته هي زمانو معرفت ۽ حقيقت جو زمانو آهي ۽ انسان (پنهنجي غفلت ۽ ضد جي سبب) پنهنجي لاءِ نقصان ڪري رهيو آهي. پر اهي ماڻهو جن ايمان آندو (الله ۽ ان جي رسول تي) ۽ نيڪ عمل ڪيا ۽ حق جي راهه ۾ پابند رهيا ۽ صبر ۽ بردباري تي قائم رهيا. سي ئي درحقيقت ان نقصان کان بچي ويا.
قرآن مجيد ۾ ڪيترا دفعا صبر ۽ بردباريءَ جو ذڪر آيل آهي ۽ الله تعاليٰ هر دفعي انسانن کي اهو تاڪيد فرمايو آهي ته نرم مزاج رهو ۽ صبر ڪندا رهو ۽ پيغمبر اسلام ﷺ ته هونئن به بردباري ۾ پنهنجو مثال پاڻ هئا. ان ڪري عام مسلمان پنهنجي پيغمبر ﷺ جن وانگر ضبط ۽ تحمل کان ڪم نه وٺندا هئا ۽ شاعرن جي بدڪلامي انهن کي تڪليف پهچائيندي هئي، ڇو جو هو پنهنجي اکين سان ڏسي ۽ ڪنن سان ٻڌي رهيا هئا. ته اهي شاعر کلي عام انهن جي رسول ﷺ ۽ خود الله جي باري ۾ بدڪلامي ڪري رهيا آهن. مسلمان پنهنجي باري ۾ ته بدڪلامي برداشت ڪري سگهن پيا پر الله ۽ ان جي رسول جي شان ۾ گستاخي انهن جي برداشت کان ٻاهر هئي. هڪ ڏينهن هڪ مسلمان مرد جيڪو نابين به هيو اسماء بنت مروان جي گهر ۾ داخل ٿيو ۽ پنهنجو خنجر ان جي سيني ۾ کُپائي ڇڏيو اهڙي ريت اسماءَ بنت مروان پنهنجي انجام تي پهتي.
ٻئي ڏينهن جڏهن ماڻهن کي اهو علم ٿيو ته شاعره اسماء بنت مروان کي هڪ نابين شخص قتل ڪيو آهي ته انهن کي ڏاڍي حيراني ٿي ڇو جو اهي نه پيا سمجهي سگهن ته هڪ انڌو شخص اسماء جي گهر ۾ ڪيئن داخل ٿيو هوندو ۽ ڪيئن ڳولي لڌو هوندائين ۽ ڪهڙي ريت ان کي قتل ڪري ڇڏيائين.
آخرڪار اهو معلوم ٿيو ته اهو شخص اسماء جي ويجهن رشتيدارن مان هو ۽ سالن کان وٺي ان سان گڏ رهيو آهي. هو گهر جي ڪنڊڪڙڇ کان واقف هو ۽ اسماء جي عادتن ۽ خاصيتن کان به واقفيت هيس ۽ کيس اها خبر به هئي ته اسماء ڪٿي سمهندي آهي.
هڪ نابين شخص جي هٿان اسماء جي قتل جي خبر تيزي سان مديني ۾ ڦهلجي وئي ۽ حضرت محمد ﷺ جن کي به مسجد ۾ اها خبر ٻڌڻ ۾ آئي. جڏهن اهو نابين شخص مسجد ۾ آيو ته رسول الله ﷺ جن کائنس پڇا ڪئي ته، ”اسماء کي تو قتل ڪيو آهي؟“ نابيني شخص جواب ڏنو، ”ها يارسول الله مون گذريل رات ان کي پورو ڪري ڇڏيو ۽ مون کي ان سلسلي ۾ ذري جيتري به شرم ساري نه آهي، ڇو جو مان سمجهان ٿو ته اها ڳالهه ايتري بي وزن آهي جو ٻه ٻڪريون به ان مسئلي تي سنڱ نه هڻنديون.“
پر رسول الله ﷺ جن کي ان واقعي جو افسوس ٿيو ڇو جو پاڻ ﷺ اهڙي قسم جي خونريزي کان نفرت ڪندا هئا. پاڻ سڳورنﷺ کي ان ڳالهه جو به ڏک ٿيو ته اسلام دشمن ماڻهو مسلمانن جي تحمل مزاجي جو ناجائز فائدو وٺي انهن کي اهڙن قدم کڻڻ تي ڀڙڪائي رهيا آهن، جنهن ۾ انهن جي پنهنجي مرضي شامل نه آهي. ان جي باوجود پاڻ ﷺ اسماء جي قتل جي سلسلي ۾ مداخلت ڪرڻ تي به لاچار هئا، ڇو جو آئينِ مدينه جي مطابق هر قبيلو پنهنجي داخلي معاملات ۾ خود مختيار هو ۽ جڏهن قاتل ۽ مقتول هڪ ئي قبيلي جا هجن ته ٻيو سزا ڏيڻ لاءِ مداخلت نه ڪري سگهندو هو، ان ڪري نابين شخص جي سزا ان جي پنهنجي قبيلي جي فيصلي تي ٻڌل هئي.
اسماء کان پوءِ ڪعب بن اشرف نالي شاعر به هڪ مسلمان جي هٿان قتل ٿي ويو ۽ هن دفعي به مرڻ ۽ مارڻ وارو ٻئي هڪ ئي قبيلي سان تعلق رکندڙ هئا. مديني ۾ هڪ ٻيو شاعر به هو، جنهن جو نالو ابوعفڪ هو. هي شخص به الله ۽ ان جي رسول ﷺ جي باري ۾ توهين آميز شعر لکندو پڙهندو هو. اهو به هڪ مسلمان جي هٿان قتل ٿيو، هن کي مارڻ وارو به قبيلي ابوعفڪ جو هڪ ماڻهو هو. اهڙي طرح ٽئي بدڪلامي ڪندڙ شاعر هڪ ٻئي جي پويان ويندا رهيا.•
پر ٽنهي شاعرن جي عبرتناڪ موت جي باوجود مسلمان جي خلاف بدڪلامي جو سلسلو جاري رهيو جيڪو مديني جي يهودي شاعرن جي طرفان مسلمانن جي دلين کي ڏکائيندو رهيو.
حضرت محمد ﷺ جن يهودين کي نصيحت فرمائي ته اهي مسلمانن کي ايذائڻ کان پاسو ڪن ۽ انهن کي اهو به ياد ڏياريو ويو ته مديني جي آئين مطابق اهو عهد ٿيل آهي ته مسلمانن سان هڪجهڙائي وارو رويو رکن ۽ جيڪي ماڻهو مسلمانن جا دشمن آهن انهن سان اتحاد نه ڪندؤ، ايتري قدر جو پاڻ سڳورنﷺ مسلمانن ۽ يهودين جي تعلقات بابت زرگر قبيلي جي سربراهه سان به ملاقات ڪئي.
اڳ ۾ هي بيان ٿي چڪو آهي ته مديني جا يهودي ٽن وڏن قبيلن ۾ ورهايل هئا ۽ هر قبيلي جو ڪاروبار مختلف هو. انهن مان هڪ قبيلو زراعت ڪندو هو، ٻيو سون جو ڪاروبار ۽ ٽيون چمڙي جو واپاري هو. اسلامي تاريخ جي مطابق انهن قبيلن جا نالا هن ريت ڄاڻايا ويا آهن، بنوقريظه، بنو نضير ۽ بنو قينقاع جيڪو انهن قبيلن ۾ زياده طاقتور هو ۽ اڪثر ان قبيلي جا ماڻهو سون جو ڪاروبار ڪندا هئا.
زرگر قبيلي جو سربراهه جيئن ته اهو ڄاڻي پيو ته هزارن سپاهين تي مشتمل هڪ طاقتور فوج مسلمانن سان لڙائي خاطر مڪي کان مديني اچي رهي آهي، ان ڪري هو پيغمبر اسلام ﷺ جن سان بنا همدرديءَ جي پيش آيو.
درحقيقت هي شخص به انهن ماڻهن ۾ شامل هو، جن خفيه طور تي مڪي جي مشرڪن سان اهو معاهدو ڪيو هو ته جڏهن به مڪي جي فوج مديني تي حملو ڪندي ته ان جي مدد ڪنداسين.
بهرحال پيغمبر اسلام ﷺ جن يهودين جي سربراه سان مديني جي آئين مطابق گفتگو ڪئي ۽ ان کي ياد ڏياريو ته قانون جو احترام سڀني تي واجب آهي، چاهي يهودي هجي يا مسلمان ۽ انهن مان ڪنهن کي به اهڙو قدم کڻڻ نه گهرجي جو مديني جي قانون جي ڀڃڪڙي ٿي، بعد ۾ پاڻ سڳورنﷺ مسلمانن ۽ يهودين جي ذاتي تعلقات جي باري ۾ اظهار ڪندي فرمايو ته جيتوڻيڪ مسلمانن مدينه جي آئين جي خلاف ورزي نه ڪئي آهي ۽ انهن يهودين کي ڪابه تڪليف نه پهچائي آهي پر ان جي باوجود يهودي جتي ڪٿي بدڪلامي ڪري شعرن ذريعي مسلمانن جي دلين کي ايذائيندا رهن ٿا ۽ جيئن ته مسلمان صبر و تحمل کان ڪم وٺي رهيا آهن، ان ڪري يهودين کي غلط فهمي ٿي چڪي آهي ۽ اهو سمجهڻ لڳا آهن ته شايد مسلمان هنن کان ڊڄن ٿا. ايئن هرگز نه آهي، مسلمانن جنگ بدر ۾ اهو ثابت ڪري ڇڏيو هو ته هو ڪنهن کان به ڊڄڻ وارا نه آهن، ان جي باوجود اهي نٿا چاهين ته انتقامي ڪارروائي جي نتيجي ۾ يهودين ۽ مسلمانن جي تعلقات ۾ ڇڪتاڻ پيدا ٿئي. ان ڪري چڱائي ان ۾ آهي ته يهودي به مسلمانن کي پريشان نه ڪن ۽ مديني جي آئين جو احترام ڪن.
يهودي قبيلي زرگر جي سربراه گستاخانه انداز ۾ جواب ڏنو ته، ”يا ابوالقاسم! جنگ بدر اوهان کي ۽ اوهان جي ماڻهن کي مغرور بڻائي ڇڏيو آهي ۽ اوهان ائين سمجهڻ لڳا آهيو ته جيئن جنگ بدر ۾ اسان مڪي وارن کي شڪست ڏني آهي ته هاڻي هر جڳهه تي فتح اسان کي ئي ملندي، پر اوهان ان ڳالهه کان بي خبر آهيو ته جنگ بدر ۾ جن ماڻهن سان اوهان مقابلو ڪيو اهي اوهان جي قوم جا هئا ۽ اوهان ته يهودين سان مقابلو ئي نه ڪيو آهي جو اهو سمجهو ته جنگي جوان ڪيئن هوندا آهن.
پيغمبر اسلام ﷺ جن انتهائي بردباري سان جواب ۾ فرمايو ته، اسين توهان سان وڙهڻ نٿا چاهيون پر اهو چاهيون ٿا ته اوهان سان سٺا تعلقات هجن ليڪن مان محسوس ڪريان ٿو ته مڪي کان هڪ وڏي فوج اچڻ جي چور پچور ٿئي پئي ان ڪري تون نٿو چاهين ته اسان جو ساٿ ڏين پر ايترو ضرور ڪري سگهين ٿو ته فوج اچڻ تي ڪنهن جي به حمايت نه ڪر.
يهودين کي مڪي جي ڪافرن ۾ ايتريون اميدون وابستو هيون جو زرگر قبيلي جي سربراه پاڻ سڳورنﷺ جو آخري مشورو به قبول نه ڪيو ۽ چوڻ لڳو ته ڳالهه مسلمانن جي رويي تي آهي. جيڪڏهن مسلمانن جو رويو ٺيڪ رهيو ته اسان به قريش جي فوج جي اچڻ وقت غيرجانبدار رهنداسين. پر اهڙيءَ صورت ۾ جڏهن مسلمان يهودين سان نرم رويو اختيار هلن پيا ته هڪ ڏينهن هڪ نوجوان مسلمان ڇوڪري سونارن جي بازار مان گذري رهي هئي ته ڪجهه يهودين ان جي چوگرد گهيرو ڪري ان کي ستائڻ شروع ڪري ڏنو. ايتري قدر جو بيحرمتي ڪرڻ جي به ڪوشش ڪئي وئي.، ان وقت هڪ ٻيو يهودي هڪ ويجهي دڪان مان اچي ان ڇوڪريءَ جي چولي جو پلؤ پاڻ سان ٻڌي ڇڏيائين ۽ پوءِ پاڻ ڊڪڻ لڳو جنهن ڪري چولو ڦاٽي پيو ۽ بدن جو ڪجهه حصو اگهاڙو ٿي پيس.
اتفاق سان هڪ مسلمان اتان لنگهيو، ان جڏهن اهو منظر ڏٺو ته ان جي غيرت جوش ۾ اچي وئي ۽ اڳتي وڌي ان يهودي سوناري جي مٿي تي پوري طاقت سان مُڪ هنيائين جنهن تي ٻيا يهودي ان جي حمايت ۾ نڪري آيا ۽ ان مسلمان تي حملو ڪيائون ۽ کيس ماري وڌائون.
مسلمانن قبيلي زرگر (يعني بنوقينقاع) کان خون بها جو مطالبو ڪيو پر پهودين خون بها ڏيڻ کان انڪار ڪيو، ان وقت جو دستور هئو ته جڏهن ڪو به قبيلو ڪنهن قتل جو ذميوار هجي ۽ ان قتل جو خون بها به ادا نه ڪري ته ان جو مطلب هو ته هاڻي ان کي لڙائي جي لاءِ تيار رهڻ گهرجي. مسلمانن يهودين جي زرگر قبيلي خلاف جوابي ڪارروائي ڪرڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو پر ان قبيلي جا سڀ ماڻهو جن ۾ ست سؤ جنگي جوان به شامل هئا پنهنجي گهرن مٿان مورچا ٻڌي ويهي رهيا. انهن کي ان وقت مسلمانن جي لڙائيءَ جو خوف نه هيو. ڇو ته انهن کي اها خبر هئي ته مڪي کان فوج ابوسفيان جي اڳواڻيءَ ۾ جلدي مديني پهچڻ واري آهي. پر انهن کي ان ڳالهه جو فڪر ٿي رهيو هو ته لڙائي وقت کان پهريون شروع ٿي چڪي آهي.
مسلمانن سونارن جي محلي کي چوگرد بند ڪري ڇڏيو ۽ ٻن هفتن تائين يهودي مسلمانن جي محاصري ۾ بند رهيا. انهن ٻنهي هفتن ۾ نه مسلمانن مان ڪو زخمي ٿيو ۽ نه يهودين مان. ٻن هفتن بعد يهودين کي خبر ملي ته مڪي وارن جي فوج اڃا مڪي کان ٻاهر ئي نه نڪتي آهي مديني پهچڻ ته بعد جي ڳالهه آهي. ان ڪري جڏهن يهودي مشڪل ۾ ڦاٿا ته انهن هٿيار ڦٽا ڪيا. پيغمبر اسلام ﷺ جن هميشه مخالفن سان مهرباني سان پيش ايندا هئا. ان ڪري يهودين جي هٿيارن کان علاوه ڪابه شيءِ ضبط نه ڪئي ۽ يهودين کي چيائون ته اوهان مرضي جا مالڪ آهيو، چاهيو ته مسلمان ٿي وڃو يا هميشه جي لاءِ مديني کان نڪري وڃو.
رسول الله ﷺ يهودين کي اها به اجازت ڏني ته مديني کان نڪرڻ وقت توهان جيڪو ڪجهه چاهيو پاڻ سان کڻي وڃي سگهون ٿا. ان کان پوءِ يهودي سونارا پنهنجو سمورو سامان ايتري تائين جو گهرن جا دروازا ۽ دريون به ڪڍي کڻي ويا ۽ جڏهن مديني کان ٻاهر نڪتا ته ٻن ٽولن ۾ ورهائجي ويا. هڪ ٽولو ڏکڻ مڪي جي طرف روانو ٿيو جيئن ڪافرن جي لشڪر سان ملي مسلمانن کي نابود ڪرڻ لاءِ انهن جو ساٿ ڏئي، ٻيو ٽولو ٻين يهودي شهرن ڏانهن روانو ٿي ويو.
جيتوڻيڪ يهودي سونارن جي نڪرڻ کان پوءِ مديني ۾ اسلام جي دشمنن ۾ گهٽتائي آئي، پر پوءِ به پوئتي رهيل يهودين جو تعداد ڪو گهٽ نه هو. مڪي جي قريش قبيلي کي به يهودين جي جلاوطني سان نقصان پهتو ڇو جو يهودين جا ست سؤ جنگي جوان به جلاوطن ٿي ويا، جيڪي انهن جي حمايت ڪندڙ هئا.