جنگ اُحد ۾ مسلمانن جي بهادري
اڳ ۾ هي بيان ٿي چڪو آهي ته ابوسفيان چار سؤ سپاهين سان رات جي اونداهي ۾ مديني پهتو ته جيئن يهودين جي مدد سان اسلام کي مٽايو وڃي. پر مديني جي يهودين قريش جي حمايت ۾ پيغمبر اسلام ﷺ جي خلاف مقابلي ڪرڻ جي همٿ نه ساري سگهيا ۽ ابوسفيان مايوس ٿي مديني کان موٽڻ وقت مسلمانن جي گهرن کي باهه لڳائي ۽ ٻه مسلمان به قتل ڪيا. جڏهن مسلمانن هن جي پٺيان پهچي گهيرو ڪيو ته ابوسفيان جا سپاهي جَوَن جون ٻوريون ڦٽي ڪري ڀڳا جيڪي مسلمانن کي هٿ آيون، انهيءَ ڪري ان جنگ کي ”غزوه سويق“ جو نالو ڏنو ويو، عربيءَ ۾ ”سويق“ جون کي سڏيو ويندو آهي.
ابوسفيان مڪي پهچي هڪ وڏي فوج گڏ ڪرڻ جي تياري ڪري 625ع مارچ مهيني ۾ هجرت جي ٽئين سال شوال جي مهيني ۾ مديني ڏانهن روانو ٿيو. هن دفعي ٽي هزار جنگي سپاهي ابوسفيان جي اڳواڻي هيٺ هئا، جن ۾ ست سؤ سپاهي مڪمل طور اسلحي سان ليس هئا ۽ لشڪر جو نائب سپهه سالار صفوان بن اميه هو.
ابوسفيان جي لشڪر ۾ ست سؤ جنگي سپاهي جيڪي مڪمل طور مسلح هئا ۽ انهن کي زرهون پهريل هيون جيئن تيرن ۽ تلوار جي زخمن کان بچاءُ ڪيو وڃي ۽ ٻه سؤ سپاهين کي گهوڙا هئا جن جي ڪمان هڪ اهڙي شخص جي هٿ ۾ هئي جيڪو جزيره عرب کان سواءِ دنيا جي نامور جنگي جوانن جي صف ۾ شمار ٿيندو هو يعني ”خالد بن وليد!“
خالد بن وليد جي دليري، هوشياري ۽ جنگ جي ميدان ۾ پنهنجي مقابلي ڪندڙ جو ڪمزريون سمجهي وڃڻ ۽ ان وقت فائدي حاصل ڪرڻ جي صلاحيت کي تمام اسلامي تاريخدانن مڃيو آهي. ميدان جنگ ۾ جيڪڏهن هن شخص تي تيرن بڙڇين جي بارش ٿيندي هئي ته به هو ايترو بي پرواهه ۽ مطمئن نظر ايندو هو ڄڻ ته پنهنجي گهر ۾ ويٺو آرام سان ماني کائيندو هجي. پر جڏهن حملو ڪرڻ چاهيندو هو ته ايترو ڦڙت ۽ چالاڪ ثابت ٿيندو هو جو جهٽ پٽ ۾ هڪ جاءِ کان ٻي جاءِ تي پڄي ويندو هو.
خالد بن وليد رضي الله بعد ۾ مسلمان ٿي ويو ۽ مختلف جنگين ۾ بهادري ۽ دليري جا اهڙا ته جوهر ڏيکاريا جو کيس ”سيف الله“ يعني الله جي تلوار جي لقب سان نوازيو ويو. پر هجرت جي ٽئين سال شوال جي مهيني ۾ اهو بهادر شخص مشرڪن سان گڏجي ان لاءِ آيو هو ته جيئن مسلمانن سان لڙائي ڪري سندن نانءُ نشان مٽائي ڇڏي.
ابوسفيان سان گڏ مديني اچڻ وارن ۾ ٻين سردارن ۾ ابوجهل جو پٽ عڪرمه به شامل هو، جنهن جي سيني ۾ مسلمانن جي خلاف نفرت ۽ ڪيني جي باهه ٻري رهي هئي. ابوسفيان جي گهرواري هنده به پنهنجي مڙس سان گڏ مديني آئي ته جيئن پنهنجي باسيل باس کي پورو ڪري سگهي ۽ ميدان جنگ ۾ شهيد ٿيڻ وارن مسلمانن جا ڪن ۽ نڪ پنهنجي هٿن سان ڪٽي ۽ انهن جو هار ٺاهي پنهنجي ڳچيءَ ۾ پائي.
مڪي وارن جي لشڪر سان گڏ هڪ اهڙي عورت به هئي جنهن جو نالو ”عمره حلقمه“ هو، ان جي عمر تقريباً چاليهه سان هئي. هي عورت وڏي قداور ۽ بهادر به هئي، جنهن جنگ ۾ پنهنجي بهادري ڏيکاري.
بهرحال 20 مارچ 625ع اربع جي ڏينهن يعني 12 شوال 3 هجري تي قريش جي فوج ٽي هزار سپاهين سان مديني جي ويجهو پهتي ۽ پوءِ اتر طرف رواني ٿي وئي. سڀ ڄاڻڻ ٿا ته مڪو مديني جي ڏکڻ ۾ آهي. انهيءَ ئي سبب ڪري مسلمان اتر طرف شام ڏانهن ويندڙ مڪي جي قافلن جو رستو روڪيندا هئا. ان ڪري جيڪا فوج مڪي کان مديني آئي، ان کي قاعدي مطابق ڏکڻ جي طرف کان مديني ۾ داخل هئڻ گهرجي وري شهر جي ڏکڻ ۾ مورچه بندي ڪرڻ گهرجي ۽ نه وري انهن کي اتر طرف وڃڻ گهرجي ها. پر مڪي جي فوج مديني وٽ پهچي ان لاءِ اتر طرف روانو ٿي يعني فوج شهر جو چڪر لڳايو. ڇو ته ڏکڻ کان حملو ڪرڻ تمام ڏکيو هيو جو مديني جي ڏاکڻي حصي ۾ آتش فِشان لاوي سان پيدا ٿيل تيز ڌار وارا پٿر هئا جتان اُٺن ۽ گهوڙن جي اچ وڃ خطرناڪ هئي ۽ اٺ ۽ گهوڙا آسانيءَ سان لنگهي نه پيا سگهن ۽ ان ڪري ابوسفيان جي فوج ان علائقي کان حملو نه پئي ڪري سگهي. جيئن ته جنگ جي لاءِ لازمي هوندو آهي ته فوج جي هلچل آسانيءَ سان ٿئي جڏهن ته هن علائقي ۾ هلچل تمام مشڪل هئي. ان ڪري ابوسفيان مديني شهر کان اڳتي وڌي ڪوه احد وٽ لڙائي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو جو اتي زمين وارياسي هئي ۽ اٺن لاءِ تمام وڏي سهولت هئي ته اهي آسانيءَ سان جنگ ۾ حصو وٺي سگهن.
ان وقت پيغمبر اسلام ﷺ جن مديني جي ڀرسان مسجد قبا ۾ مسلمانن سان گفتگو ڪري رهيا هئا جو اها مسجد مسلمانن جي پهرئين مسجد هئي جتي پاڻ سڳوراﷺ هفتي ۾ هڪ دفعو ضرور ويندا هئا. اهو اربعا يا خميس جو ڏينهن هيو پاڻ سڳورنﷺ کي اتي خبر پئي ته مڪي جي فوج مديني جي حدن ۾ داخل ٿي چڪي آهي. ان ڳالهه تي پاڻ سڳورنﷺ کي ذري جيتري به حيرت نه ٿي ڇو جو پاڻ ڄاڻن پيا ته جنگ بدر جي بدلي لاءِ عنقريب مڪي جا بت پرست انتقام وٺڻ لاءِ حملو ڪندا.
مڪي جي فوج احد جبل جي ڪڇ ۾ لهڻ کان پوءِ پنهنجي گهوڙن ۽ اٺن کي مديني جي اتر طرف فصلن ۾ چرڻ لاءِ کولي ڇڏيو ۽ فصلن کي تمام گهڻو نقصان رسائڻ شروع ڪري ڏنو. ڪافرن جو اهو عمل مسلمانن کي لڙائي لاءِ اُڀارڻ جو هڪ طريقو هو ۽ مديني وارا ان ڳالهه کي چڱي ريت ڄاڻن پيا ته مڪي وارن جو مقصد ڇا آهي. پيغمبر اسلام ﷺ جن ان ڏينهن ۽ رات مديني جي مختلف قبيلن جي سردارن سان مشوره ڪيو ته ان صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪهڙي حڪمت عملي اختيار ڪئي وڃي. دراصل پيغمبر اسلام ﷺ جن اطمينان حاصل ڪرڻ چاهن پيا ته جنگ شروع ٿيڻ کان پوءِ مديني ۾ امن امان برقرار رهي ڇو ته پاڻ سڳورنﷺ کي انديشو هيو ته لڙائي شروع ٿيڻ کان پوءِ متان منافق ۽ مديني جا ٻيا غيرمسلم قبيلا مسلمانن تي پٺيان کان حملو نه ڪن. ان ڪري پاڻ سڳوراﷺ چاهن پيا ته ان باري ۾ مڪمل اطمينان حاصل ڪرڻ گهرجي.
عبدالله بن ابي جيڪو منافقين جو سردار هيو، ان رسول الله ﷺ جن کي چيو ته اوهان کي اسان جي وفاداريءَ تي اطمينان رکڻ گهرجي ۽ يهودين به واعدو ڪيو ته هو مسلمانن تي پٺيان حملو نه ڪندا. پيغمبر اسلام ﷺ جن انهن جي ڳالهه مڃي ۽ پوءِ جنگي حڪمت عمليءَ جي باري ۾ قبائلي سردارن ۽ ٻين مسلمانن سان ذاتي مشورا شروع ڪيا. عبدالله بن ابي چيو ته منهنجي خيال ۾ مسلمانن کي شهر ۾ رهي مورچه بندي قائم ڪرڻ گهرجي ڇو ته مديني ۾ اهڙيون عمارتون موجود آهن جيڪي ڪنهن مضبوط قلعي کان گهٽ نه آهن ۽ جيڪڏهن مسلمان انهن عمارتن ۾ پناهه وٺن ته مڪي جي فوج انهن تائين پهچي نٿي سگهي.
پيغمبر اسلام ﷺ جن ان ڳالهه کان چڱي طرح واقف هئا ۽ اهو ڄاڻن پيا ته مديني جون عمارتون مضبوط قلعن وانگر ۽ محفوظ آهن ۽ جيڪڏهن مسلمان انهن ۾ پناهه وٺن ته مڪي جي فوج انهن کي هٿ نه پئي وجهي سگهي پر انهن وٽ تمام گهڻي مقدار ۾ کاڌي پيتي جون شيون موجود هئڻ گهرجن جيڪي محاصري جي ڏينهن ۾ ڪتب آنديون وڃن. پر اها تجويز جيئن ته عبدالله بن ابي جي طرفان هئي، ان ڪري پيغمبر اسلام ﷺ جن کي شڪ محسوس ٿيو ڇاڪاڻ ته پاڻ ﷺ جن کي عبدالله بن ابي جي نيت ۽ اخلاص تي قطعاً ڀروسو نه هو.
پاڻ سڳورنﷺ جن اهو سوچيو ته عمارتن ۾ پناهه وٺڻ جي پٺيان شايد ڪا خفيه سازش نه هجي ۽ اها تجويز ان لاءِ پيش ڪئي ٿي وڃي ته جيئن مسلمان هڪ جاءِ تي گڏ هجن ۽ لڙائي شروع ٿيڻ وقت عمارتن جا دروازا کولي ڇڏجن ۽ اهڙي ريت مسلمانن کي مڪي جي قريشن حوالي ڪيو وڃي.
عبدالله بن ابي جي ان ڳالهه کان پوءِ پيغمبر اسلام ﷺ جن جوانن سان مشورو ڪيو ۽ انهن چيو ته يارسول الله اسان جي نظر ۾ بهتر اهو ٿيندو ته مديني کان ٻاهر نڪري قريش سان مقابلو ڪيو وڃي. جيڪڏهن اسين شهر ۾ رهي لڙائيءَ جو انتظام ڪنداسين ته اسان جو اٿڻ ويهڻ محدود ٿي ويندو ۽ بلڪل شهر ۾ بند ٿي وينداسين، پر شهر کان نڪري اسان هر طرف آزاديءَ سان گهمي ڦري سگهنداسين ۽ لڙائي جي صورتحال مطابق مناسب حڪمت عملي اختيار ڪري سگهنداسون.
رسول الله ﷺ جن انهن جوانن جي تجويز ٻڌي پسند فرمائي ۽ شهر مان نڪري قريش سان مقابلي ڪرڻ لاءِ حڪم ڏنائون. پيغمبر اسلام ﷺ جن جي اها عادت مبارڪ هوندي هئي ته ڪنهن به فيصلو ڪرڻ کان اڳ اصحابن سان مشورو ڪندا هئا ۽ جيڪو به نظريو مفيد سمجهندا هئا اهو منظور ڪندا هئا، پر هيڪر فيصلي ڪرڻ کان پوءِ ان ۾ ڪنهن به قسم جي تبديلي پسند نه ڪندا هئا.
جڏهن حضرت محمد ﷺ جن مديني کان نڪرڻ ۽ مڪي وارن جي لشڪر سان مقابلي ڪرڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو ته عبدالله بن ابي ٻيهر اصرار ڪيو ته اوهان پنهنجو فيصلو تبديل ڪيو ۽ مديني ۾ ئي رهو يعني شهر جي اندر رهي قريش جي فوج سان منهن ڏيو ۽ مديني جي مضبوط عمارتن ۾ پناهه وٺو.
رسول الله ﷺ جن فرمايو ته اي عبدالله بن ابي! هڪ پيغمبر جيڪو الله جي طرف کان پنهنجي رسالت کي منزل تائين پهچائڻ جو ذميوار هجي ته اهو شهر ۾ پناهه نه وٺندو ۽ پاڻ کي عمارتن ۾ لڪائڻ جي ڪوشش نه ڪندو ان ڪري جيڪو انسان الله جو رسول ﷺ هجي ۽ جڏهن هو پنهنجي تلوار مياڻ کان ٻاهر ڪڍي ته ان کي اڳتي ئي وڌڻ گهرجي ۽ ان لاءِ الله جي پناهه ڪافي آهي.
ڪفار جي فوج ۾ ٽي هزار سپاهي هئا ۽ مسلمانن جو لشڪر ۾ صرف هڪ هزار سپاهي هئا ۽ انهن هڪ هزار ۾ به ٽي سو واپس هليا ويا، جن جو بيان اڳتي ڪيو ويندو. باقي ست سؤ سپاهي اسلام جي لشڪر ۾ شامل هئا، هن دفعي به اسلامي لشڪر ۾ ٻه گهوڙا شامل هئا ۽ زره کان علاوه ٻي جنگي سامان جي به قلت هئي. جڏهن مديني کان نڪري قريش جي مقابلي لاءِ تياري مڪمل ٿي ته پيغمبر اسلام ﷺ جن پنهنجي فوج جو معائنو ڪيو. جنگي سامان جي لحاظ کان مسلمانن جي صورتحال تسلي واري نه هئي. معائني ڪرڻ وقت پيغمبر اسلام ﷺ جن کي اطلاع مليو ته ٿي سگهي ٿو ته اهي يهودي مديني جي آئين مطابق هٿيار کڻي لشڪر اسلام ۾ شامل ٿيا هئا. ان آئين مطابق جيڪڏهن مديني تي ڪوبه ٻاهريون حملو ٿيندو ته بنا ڪنهن فرق جي شهر جي دفاع لاءِ سڀ گڏجي اُٿندا.
پيغمبر اسلام ﷺ جن جو اهو اندازو هو ته يهودي جنگ شروع ٿيڻ کان پوءِ ابوسفيان سان ساٿ ڏيڻ جو ارادو رکن ٿا، ان جي باوجود به پاڻ سڳورنﷺ جن ان ڳالهه کي ظاهر ٿيڻ نه ڏنو ۽ ٻئي ڏينهن مسلمانن جي فوج مديني کان نڪري جبل اُحد جي اوڀرندي پاسي کان پهچي وئي ۽ ان جاءِ تي مضبوطي سان بيٺا جڏهن ته مڪي جي فوج ان جبل جي اولهندي پاسي ويٺي هئي.
ڇنڇر جو ڏينهن هو ۽ شوال 3 هجري جي 15 تاريخ منافقن جو سربراه عبدالله بن ابي پنهنجي ٽولي سميت احد جبل جي مشرقي پاسي کان نڪري مديني ڏانهن روانو ٿي ويو ۽ مسلمانن کي اڪيلو ڇڏي ڏنائين. منافقن جي ان عمل مان ثابت ٿيو ته پاڻ سڳورنﷺ جي سوچ انهن جي باري ۾ صحيح هئي. پر يهودي جن جي باري ۾ افواهه هو ته هو لشڪر مڪي سان وڃي ملنداسي پنهنجي جڳهه تي ثابت قدم رهيا.
لڙائي شروع ٿيڻ کان اڳ ابوسفيان جي گهرواري هنده پنهنجي غلامن سان مخاطب ٿيندي چيو ته توهان مان جيڪو به مسلمانن جي بهادرن مان ڪنهن کي به ماريندو ان کي بنا دير آزاد ڪيو ويندو.
جڏهن ته مسلمانن وٽ ٻه گهوڙا هئا، انهن مان هڪ گهوڙو حضرت انس رضي الله جي حوالي هيو، جڏهن مسلمانن جي فوج ۽ لشڪر مڪي جي طرف وڌڻ شروع ڪيو ته جنهن گهوڙي تي حضرت انس رضي الله سوار هو، اهو ڪجهه اهڙي انداز سان هليو جو ان جو بدن حضرت انس رضي الله جي تلوار سان ٽڪرايو ۽ تلوار جو ڪجهه حصو مياڻ کان ٻاهر نڪري آيو... ميدان جنگ ۾ تلوار جو پنهنجو پاڻ ٻاهر نڪرڻ نيڪ فال سمجهيو ويندو هو ۽ اهو واقعو ان ڳالهه جي علامت هوندي هئي ته مسلمان هن جنگ ۾ ضرور فتحياب ٿيندا. حضرت انس رضي الله ان صورتحال تي ايترو خوش ٿيو جو اها خوشيءَ جي خبر سڀني کي ٻڌائي ڇڏيائين.
ان کان پوءِ مسلمان هڪ مضبوط فوج جي شڪل ۾ مڪي وارن جي لشڪر طرف وڌڻ لڳا ۽ پيغمبر اسلام ﷺ جن هي آخري نصيحت فرمائي ته جيڪڏهن مسلمان پنهنجي صفن ۾ جيڪا هڪ هلندڙ قلعي جي حيثيت رکي ٿي، اتحاد برقرار رکيو ۽ نظم و ضبط نه وڃايو ۽ افراتفري نه ڪئي ته يقيناً فتح حاصل ڪندا.
جيتوڻيڪ بت پرستن جو تعداد مسلمانن جي مقابلي ۾ چؤڻ کان به زياده هو. پر جڏهن جنگ شروع ٿي وئي ته شروعاتي گهڙين ۾ ئي مسلمانن جي ڪاميابي ظاهر ٿيڻ لڳي ۽ اهو صاف ظاهر ٿيو ته هن دفعي به ڪاميابي مسلمانن جا قدم چمندي. بت پرستن جي فوج جنهن طرف کان به حملو ڪري پئي ته ان کي مسلمانن جي تيز تلوارن ۽ نيزن جو منهن ڏسڻو پئي پيو ۽ انهن کي اهڙو ڪوبه دڳ نه پيو ملي جو اتان نڪري مسلمانن جي پٺيان پهچي سگهن يا انهن جو صفون ٽوڙي سگهن.
ٻئي طرف اسلام جا سپاهي پوري اتحاد ۽ اعتماد سان آهستي آهستي اڳتي وڌي رهيا هئا ۽ آخرڪار انهن جي دليري، پائداري ۽ جان بازيءَ قريش جي دلين ۾ خوف ۽ هراس وجهي ڇڏيو ۽ انهن جي همت جواب ڏئي چڪي. اهڙي طرح جنگ جو ميدان ڇڏي ڀڄڻ لڳا. بت پرستن جو ڀڄڻ ڪنهن ڏيکاءَ يا مسلمانن کي فريب ڏيڻ نه هيو پر اهي سڀ سچ پڇ ئي خوفزده ٿي چڪا هئا. ان ڪري انهن کي چڱائي ان ۾ نظر آئي ته جان بچائي ڀڄي نڪرجي. اهي سمجهي ويا ته جيڪڏهن وڌيڪ ترسيا ته زنده نه رهندا.
لشڪر قريش جا تنبو اتي ويجهو هئا، جڏهن مسلمانن ڏٺو ته مڪي جي فوج ڀڄي رهي آهي ۽ ايئن سمجهيائون ته هاڻي مال غنيمت حاصل ڪرڻ جو وقت اچي ويو آهي. مڪي وارن جي لشڪر جي تنبن ۾ تمام گهڻي مقدار ۾ سامان ۽ وڏي تعداد ۾ گهوڙا ۽ اُٺ به موجود هئا، ان ڪري مسلمانن انهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجون صفون ٽوڙيون ۽ مال غنيمت جي حاصل ڪرڻ ۾ لڳي ويا.
جڏهن پهرئين صف جي علمبردار حضرت علي رضي الله اها صورتحال ڏٺي ته زور سان آواز لڳايائون ”مسلمانو ڪيڏانهن وڃي رهيا آهيو... ٿي سگهي ٿو ته دشمن اسان کي فريب ڏنو هجي، ڇا رسول الله ﷺ جن ايئن تاڪيد نه فرمايو هو ته صورتحال ڪيئن به هجي توهان پنهنجو نظم و ضبط کي نه وڃائجو.“
مال غنيمت کي گڏ ڪرڻ وارن سپاهين جواب ڏنو ته رسول الله ﷺ جن جو اهو حڪم هيو ته جيستائين جنگ جاري رهي، توهان پنهنجون صفون نه ٽوڙجو ۽ هاڻي جڏهن لڙائي ختم ٿي چڪي آهي ۽ اسان فتحياب ٿيا آهيون ته صفن ۾ بيهڻ جي ضرورت نه رهي آهي، ائين چئي اهي سڀ تمام تيزي سان قريش جي تنبن جي طرف ڀڳا.
ٻئي طرف عينين نالي هڪ دڙي تي عبدالله بن جبير جي اڳواڻيءَ ۾ پهرو ڏيندڙ مسلمانن به جڏهن ڏٺو ته بت پرستن جي فوج ڀڄي رهي آهي ۽ مسلمان سپاهي به پنهنجون صفون ٽوڙي مال غنيمت ڏانهن وڃن ٿا ته انهن چيو ته اسان کي به هلڻ گهرجي ۽ مال غنيمت جي حاصل ڪرڻ ۾ حصو وٺڻ گهرجي.
انهن کي عبدالله بن جبير روڪيو ۽ پيغمبر اسلام ﷺ جن جو حڪم ياد ڏياريندي چيو ته ميدان جنگ ۾ ڪهڙي به صورتحال بڻجي وڃي ته به هتان اسان کي هٽڻو نه آهي. پر تير اندازن به اهو چيو ته جڏهن قريش جي فوج شڪست کائي چڪي آهي ۽ لڙائي به ختم ٿي چڪي آهي ته اسان به ٻين سان گڏجي مال غنيمت جا حصيدار ڇو نه بڻجون. ايئن چئي اهي به دڙي تان هيٺ لٿا ۽ قريش جي تنبن جي طرف ڀڳا ۽ اهڙي طرح عبدالله بن جبير سميت صرف ٻارهن سپاهي ان دڙي تي باقي رهيا.
ان صورتحال ۾ جڏهن مڪي جا سپاهي مسلمانن کان شڪست کائي پنهنجن تنبن وٽ پهتا ته انهن جي سامهون اهي عورتون آيون جيڪي انهن سان گڏجي مڪي کان ميدان جنگ ۾ آيون هيون. جزيره عرب ۾ پراڻي زماني کان اهو دستور رهيو ته عورتون به مردن سان گڏجي ميدان جنگ ۾ حاضر ٿينديون هيون ته جيئن مردن جو حاصلو بلند ٿئي ۽ اهي عورتون مردن جي غيرت کي ڀڙڪائن ۽پائداري سان مقابلي ڪرڻ لاءِ تيار ڪنديون رهن. اهڙين جنگين ۾ جتي مردن جي همت جواب ڏئي وڃي ۽ اهي ڀڄڻ جي ڪوشش ڪن ته اهي عورتون جيڪي ميدان جنگ ۾ هونديون هيون، پنهنجا وار کولي پنهنجا گريبان ڦاڙي دشمن ڏانهن ڀڄنديون هيون ته جيئن سندن مردن کي غيرت اچي ۽ اهڙي طرح انهن کي مقابلي ڪرڻ لاءِ همٿائينديون هيون.
ان ڏينهن اُحد جي ميدان تي به ايئن ئي ٿيو. قريش جي عورتن جڏهن اهو ڏٺو ته انهن جا مرد مسلمانن اڳيان همت هاري چڪا آهن ته انهن ”عمره حلقمه“ نالي قداور عورت جي اڳواڻيءَ ۾ پنهنجا ڪپڙا ڦاڙي وار کولي مردن سان مخاطب ٿي زور زور سان پڪاريو ته، ”ڪيڏانهن وئي توهان جي غيرت ۽ همت؟ جيڪڏهن توهان انهن چند مسلمانن جو مقابلو نٿا ڪري سگهو، ان ڀڄڻ کان بهتر آهي ته مقابلو ڪري ميدان جنگ ۾ عزت سان مري وڃو ڇو جو جيڪو شخص ميدان جنگ ۾ وڙهندي مري وڃي ان تي ڪوبه آڱر نه کڻندو آهي جو اهو پنهنجو فرض پورو ڪري چڪو آهي. پر جيڪو مرد پنهنجي جان جي خوف کان پاڻ جهڙن ماڻهن جي مقابلي کان ڀڄي نڪري ته ان کي چوڙيون پائي گهر ۾ ويهڻ گهرجي ۽ عورتن وانگر ويهي ٻار سنڀالي، اسان وڃي جنگ جي ميدان ۾ وڙهون ٿيون.“
اسلامي تذڪره نويسن لکيو آهي ته ان ڏينهن مسلمانن قريش جي نون (٩) علمبردارن کي موت حوالي ڪيو جيڪي سمورا قبيلي عبدالدار سان تعلق رکندڙ هئا. جڏهن ڪافرن جو آخري علمبردار زمين تي ڪريو ته عمره علقمه جلدي سان جهڪي ان جو جهنڊو کڻي ۽ ان جي تلوار سان مسلمانن مٿان بگڙجي وئي. قريش جي مردن جڏهن اهو منظر ڏٺو ته انهن جي غيرت جوش ۾ آئي ۽ اهي به موٽي مسلمانن سان مقابلو ڪرڻ لڳا.
مڪي وارن جو حملو مسلمانن لاءِ غيريقيني هو ڇو ته انهن سمجهيو هو ته بت پرستن کي شڪست اچي چڪي آهي. پر جڏهن مسلمانن تي حملو ٿيو ته هو صفن ۾ نه هئا پر جنگي مال ميڙڻ ۾ ئي مگن هئا ۽ ائين ئي قريش وارن مٿن حملو ڪيو. مسلمانن چاهيو ته صف بندي اختيار ڪئي وڃي پر ائين نه ڪري سگهيا ۽ سمورا افراتفري جو شڪار ٿي ويا.
ٻئي طرف خالد بن وليد جيڪو پنهنجي ٻه سؤ گهوڙي سوارن سميت پري بيٺو ميدان جنگ جو نظارو ڪري رهيو ۽ ان وقت تائين ميدان جنگ ۾ داخل نه ٿيو جڏهن ڏٺائين ته مسلمانن جون صفون ٽٽي چڪيون آهن. قريش جا سپاهي به عورتن جي غيرت ڏيارڻ تي ڀڄڻ بدران مقابلو ڪري رهيا آهن ۽ مسلمان به افراتفري جي حال ۾ آهن ته ان موقعي کي غنيمت سمجهي مسلمانن تي حملو ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.
حضرت عبدالله بن جبير ۽ ان جي يارهن ساٿين خالد بن وليد جي رستي روڪڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي پر اهي ڪامياب ٿي نه سگهيا ۽ سمورا خالد بن وليد جي سپاهين جي هٿان شهيد ٿي ويا. خالد بن وليد پنهنجي گهوڙي سوارن سان مسلمانن جي پٺيءَ تي پهچي ويو ڇو ته سامهون قريش جا سپاهي وڙهي رهيا هئا، ان ڪري مسلمان اڳيان پٺيان ٻنهي طرفن کان گهيري ۾ اچي ويا ۽ کين هڪ وڏي دٻاءُ سان منهن ڏيڻو پيو.
ٻئي طرف عمره علقمه، به جهنڊو کڻي قريش جي مردن کي مسلمانن خلاف حملي ڪرڻ ۾ همٿائي رهي هئي ۽ ٻيون عورتون به قريش وارن جو ساٿ ڏئي رهيون هيون. قريش جي غلامن ۾ هڪ ڪاري رنگ وارو غلام به هيو جنهن جو نالو ”وحشي“ هيو. هي شخص ابوسفيان جي گهرواري هنده جي واعدي مطابق آزاديءَ جي لالچ ۾ پيغمبر اسلام ﷺ جن جي تلاش ۾ هيو ته مان (نعوذبالله) پيغمبر کي قتل ڪري پنهنجي آزادي حاصل ڪريان. پر ان جو هٿ پيغمبر اسلام تائين پهچي نه سگهيو ۽ نه وري حضرت ابوبڪر صديق رضي الله حضرت عمر رضي الله يا حضرت علي رضي الله جهڙن شخصن تي وار ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو. ان ڪري انهن جي عيوض ان پيغمبر اسلام ﷺ جن جي چاچي حضرت حمزه رضي الله کي ڳولي لڌو ۽ پنهنجي مالڪياڻي جي هدايت موجب ان جي تاڙ ۾ بيهي رهيو. حضرت حمزه رضي الله وڏي دليري سان تلوار هلائي رهيو هو، وحشيءَ کي سامهون اچڻ جي همٿ نه ٿي، جڏهن خالد بن وليد جي فوج مسلمانن تي سختي شروع ڪئي. اهڙي صورتحال ۾ حضرت علي رضي الله ، حضرت حمزه رضي الله ، حضرت عمر رضي الله قريش جي سپاهين کان واپس ڦريا ته جيئن پٺيان ايندڙن جي پيشقدمي روڪي وڃي. ان وقت وحشيءَ ڏٺو ته حضرت حمزه جي پٺي سندس سامهون آهي. اهو موقعو ڏسي هن پنهنجو نيزو ايتري قوت سان اڇلايو جو نيزي جي چهنب حضرت حمزه رضي الله جي سيني ۾ آرپار ٿي وئي ۽ حضرت حمزه رضي الله شهيد ٿي ويو.
جڏهن ابوسفيان جي گهرواري هنده کي اها خبر پئي ته حضرت حمزه رضي الله وحشي جي هٿان قتل ٿي چڪو اهي ته ان وقت ئي نه صرف وحـشي کي آزاد ڪيائين پر ميدان جنگ ۾ بيٺي بيٺي پنهنجا ڪنگڻ ۽ هار لاهي ان وحشي کي ڏنائين ۽ چيائينس ته مون تون سان جيڪو واعدو ڪيو هو ته حمزه رضي الله کي قتل ڪرڻ تي توکي آزاد ڪنديس پر آزادي کان علاوه هي شيون به توکي انعام ۾ ڏيان ٿي.
خالد بن وليد جي اڳواڻي ۾ مشرڪن اسلامي لشڪر ۾ بيچيني پکيڙي ڇڏي جو هر سپاهي الڳ ٿلڳ ٿي چڪو، پر ڪجهه ماڻهو جن ۾ حضرت ابوبڪر رضي الله ، حضرت عمر رضي الله ، حضرت علي رضي الله ۽ حضرت ابودجانه رضي الله شامل هئا. حضرت محمد ﷺ جن جي چوڌاري محافظ بڻجي بيهي رهيا ۽ هڪ محافظ وانگر خالد بن وليد جي سپاهين جو مقابلو ڪرڻ لڳا. پيغمبر اسلام ﷺ جن پنهنجي ساٿين کي فرمايو ته جنهن جڳهه تي اسين بيٺا آهيون، خالد بن وليد جي سوارن جي تيرن جي مقابلي ۾ آهيون ۽ اهي وڏي آسانيءَ سان اسان کي گهيري ۾ آڻي سگهن ٿا. جيڪڏهن اسان پاڻ کي اُحد جي مٿئين حصي تي پهچائي سگهون ته مشرڪن جا گهوڙا پهاڙ تي چڙهي نه سگهندا ۽ اسين انهن جي حملن کان محفوظ ٿي وينداسين.
بعد ۾ رسول الله ﷺ جن مسلمانن جي بدنظميءَ تي افسوس جو اظهار ڪندي فرمايو ته مون اهو تاڪيد ڪيو هو ته صفون نه ٽوڙ جو ۽ خاص ڪري پهرو ڏيندڙ کي چيو ويو هو ته جنگ جي ڪهڙي به صورتحال رهي اوهان پنهنجي جاءِ تي قائم رهجو، پر افسوس ته مسلمانن اڄ منهنجي ڳالهه تي عمل نه ڪيو، ان ڪري مان نٿو سمجهان ته الله تعاليٰ اڄ به جنگ بدر جي طرح اسان کي نوازي. انهن ماڻهن کانسواءِ جيڪي رسول الله ﷺ جن جي پنهنجي حلقي ۾ بيٺا هئا، باقي مسلمان پٺيان خالد بن وليد جي اوچتي حملي ۽ سامهون قريش جي سپاهين جي دٻاءَ ۾ ڄمي بيهي وڙهي نه سگهيا ۽ هيڏي هوڏي ڀڄڻ لڳا. پيغمبر اسلام ﷺ جن چند ساٿين سميت خالد بن وليد جي لشڪر سان مقابلو ڪندي اهڙي جڳهه تي پهچي ويا جو گهوڙي سوارن جي پهچ کان پاسي ٿي ويا ڇو جو گهوڙا پهاڙ تي نه پئي چڙهي سگهيا.
قريش جا ٻه سپاهي هڪ وڏي پٿر جي پٺيان آڙ ڏئي ويٺا هئا، جيڪي هڪ آوزار ”منجنيق“ جي ذريعي مسلمانن تي پٿر وسائي رهيا هئا. انهن مان هڪ عبدالله بن قمه نالي شخص جو هڪ اڇلايل پٿر رسول الله ﷺ جن جي چهري مبارڪ تائين پهتو جنهن سبب رسول الله ﷺ جن جو هڪ ڏند مبارڪ شهيد ٿي پيو. ان گهڙيءَ خالد بن وليد ۽ ان جا ڪجهه ساٿي گهوڙن تان لهي پهاڙ تي چڙهڻ لڳا جيئن پيغمبر اسلام ﷺ ۽ باقي بچيل مسلمانن کي قبضي ۾ ڪيو وڃي، ٻئي طرف خالد بن وليد جي باقي سپاهين پهاڙ جي هيٺان مسلمانن تي تيرن جي بارش شروع ڪري ڏني ۽ هي اها گهڙي هئي جو عبدالله بن قمه ڏٺو ته پيغمبر اسلام ﷺ جن شديد زخمي ٿي پيا آهن ته هو پهاڙ تان لهي ميدان جنگ ۾ پهچي رڙيون ڪري چوڻ لڳو ته، ”الا ان محمداً قد قتل“ ان ناگوار خبر باقي بچيل مسلمانن جا حوصله ختم ڪري ڇڏيا جيڪي هن وقت تائين قريش جومقابلو ڪري رهيا هئا، اهي ماڻهو ايترا مايوس ٿي چڪا جو هٿيار ڦٽا ڪري واپس ٿيڻ لڳا.
ٻئي طرف صورتحال هيءَ هئي ته جڏهن پيغمبر اسلام ﷺ جن کي حضرت عمر رضي الله ۽ حضرت علي رضي الله سهارو ڏئي سنڀاليو، اڃان پاڻ سڳورنﷺ جن پاڻ سنڀاليو ئي ته خالد بن وليد پنهنجي سپاهين سان مٿان پهچي ويو. ڪجهه تذڪره نويسن لکيو آهي ته پهاڙ تي چڙهڻ وارن ۾ خالد بن وليد شامل نه هو. ان جي باوجود به جن گهوڙي سوار گهوڙن تان لهي مسلمانن تي حملو ڪيو هڪ سؤ جي لڳ ڀڳ هئا. مطلب ته ڪفار جي هڪ سؤ سپاهين ٻارهن يا چوڏهن اسلامي جوانن تي حملو ڪيو جي پنهنجي جانبازي ۽ پائداريءَ سان پنهنجي پيغمبر ﷺ جي حفاظت ڪري رهيا هئا. انهن ٻارهن يا چوڏهن سپاهين مان چار شخص پيغمبر اسلام ﷺ جن جي حفاظت لاءِ مقرر هئا. باقي سپاهي دشمن جي مقابلي ۾ ڍال بڻجي ويا، جيتوڻيڪ پيغمبر اسلام ﷺ جن جي حفاظت ڪندڙ به بدستور وڙهي رهيا هئا. پر جنگ جي صورتحال ڪجهه اهڙي طرح ٿي وئي جو اهي شخص رسول الله ﷺ جن کان پري نه پيا ٿي سگهن. انهن حفاظت ڪندڙن ۾ حضرت علي رضي الله ، حضرت عمر رضي الله ، حضرت انس رضي الله ۽ حضرت ابودجانه رضي الله شامل هئا. اهي چارئي جوان بناوقفي تلوار هلائي رهيا هئا ۽ انهن جي هر هڪ تلوار جي مقابلي ۾ ڪافرن جون گهٽ ۾ گهٽ ڏهه تلوار هلي رهيون هيون ته جيئن انهن کي رستي تان هٽائي حضرت محمد ﷺ جن تائين پهچي وڃون. پر هي چارئي جانباز پنهنجي زخمن جي پرواهه نه ڪندي مسلسل تلوار هلائي رهيا هئا ۽ دشمن جي مقابلي ۾ ديوار بڻجي پنهنجي پيغمبر جي حفاظت ڪري رهيا هئا.
جنگ اُحد جي شروعات مارچ جي ابتدا ۾ ٿي يعني اڃان بهار جي مند شروع نه ٿي هئي. جزيره عرب ۾ بهار جي موسم 21 مارچ کان بعد شروع ٿيندي آهي پر ان جي باوجود مديني ۾ سياري جا آخري ڏينهن اهڙا گرم هئا جو لڙائيءَ ۾ زرده پائڻ ڏاڍي ڏکي پئي لڳي ان وقت بت پرست اهو سمجهي ويا ته جيڪڏهن انهن چئن جوانن کي رستي تان هٽائي وياسون ته پيغمبر اسلام ﷺ تائين پهچڻ آسان ٿي ويندو، ان ڪري انهن چئني جوانن تي هنن ڀرپور حملي جي ڪوشش شروع ڪري ڏني. حضرت ابودجانه رضي الله جيڪو پنهنجي ٽن ساٿين وانگر تلوار تيزي سان نه پيو هلائي سگهي جيڪو تمام ٿڪجي چڪو هو ۽ ان جو ٻانهون جواب ڏئي چڪيون ته پاڻ پيغمبر اسلام ﷺ جن جي سامهون ڍال بڻجي بيهي رهيو ۽ قريش جي سپاهين جڏهن اهو حال ڏٺو ته ان جي مٿان تيرن جي برسات ڪري ڇڏيائون، حضرت ابودجانه رضي الله جو سڄو بدن چور ٿي چڪو هو پر ان حال ۾ به هو خوش هيو ته دشمن جا تير منهنجي بدن ۾ لڳن ٿا ۽ رسول الله ﷺ جن حفاظت ۾ آهن، اهڙي طرح پنهنجي پيغمبر ﷺ تان جان قربان ڪيائين. ٿوري دير کان پوءِ حضرت انس رضي الله به پيغمبر ﷺ جن جي حفاظت ڪندي جان قربان ڪئي. حضرت انس جي چهري تي تلوارن ۽ نيزن جا ايترا ته وار ٿيل هئا جو جڏهن ان جي ميت کنئي وئي هئي ته ڪوبه ان کي سڃاڻي نه پيو سگهي صرف ان جي ڀيڻ ان جي ڪنن جي بناوت سان ان کي سڃاڻي سگهي.
حضرت ابودجانه رضي الله ۽ حضرت انس رضي الله کان بعد رسول الله ﷺ جن جي حفاظت لاءِ صرف ٻه محافظ رهيا، هڪ حضرت عمر رضي الله ۽ ٻيو حضرت علي رضي الله . حضرت علي رضي الله مٿي کان پيرن تائين رتورت ٿي چڪو هو، پوري بدن مان خون وهي رهيو هوس پر انهيءَ اهڙي حالت ۾ به حضرت محمد ﷺ جن جو ساٿ نه ڇڏيو. حضرت عمر رضي الله جيڪو قداور جوان هو شديد زخمن هوندي به تلوار هلائي رهيو هو ۽ وڙهندي به پنهنجي گرجدار آواز ۾ نعرا لڳائيندو رهيو جيئن ٻين مسلمانن جي همٿ افزائي ٿئي ۽ انهن ۾ جوش پيدا ٿئي.
ايتري تائين پاڻ سڳورنﷺ جن طبيعت ۾ سڌارو اچي ويو ۽ حضرت سعد بن ابي وقاص کي اشاري سان پاڻ ڏي گهرايائون ۽ ان کان تير ۽ ڪمان وٺي دشمن ڏانهن تير اندازي شروع ڪري ڏنائون. انهن چند مسلمانن وڏي بهادري ۽ جرائت مندي سان قريش جي هڪ سؤ سپاهين جو مقابلو ڪيو. اهو سمجهيائون ته پاڻ حضرت محمد ﷺ جن لڙائي ۾ شامل ٿي ويا ته انهن کي ايتري خوشي حاصل ٿي جو هو پنهنجي ٿڪاوٽ ۽ زخم وساري چڪا ڄڻ ته بلڪل تازه دم ٿي ويا ۽ بت پرستن تي ڪڙڪي پيا ۽ جلديءَ ۾ پيغمبر اسلام ﷺ جن کي حفاظت ۾ آڻي صف بندي اختيار ڪري ورتائون. ان وقت اهي هڪ گول شڪل جي صف ٻڌي هڪ مضبوط قلعي جي صورت ۾ دشمن سان وڙهندي اڳتي وڌندا رهيا ۽ پاڻ ۾ متحد ٿي هڪ زوردار حملو ڪيو، مسلمانن جو اهو حملو تمام شديد ثابت ٿيو جو سامهون ڪافرن جو سؤ ماڻهو انهن ڏهن ٻارهن مسلمانن جومقابلو نه ڪري سگهيا ۽ ڀڄڻ تي مجبور ٿي ويا.•
بت پرستن جي هڪ سؤ سپاهين مسلمانن جي ڏهن يا ٻارهن جوانن جي شديد دٻاءَ جي سبب پوئتي ڀڄڻ شروع ڪيو، انهن کي اهو احساس ٿيو ته جيڪڏهن ترسياسين ته جان بچائڻ مشڪل ٿي ويندي، ان ڪري انهن پوئتي هٽڻ بهتر سمجهيو ۽ ان وقت توڙي جو سندن سپهه سالار خالد بن وليد جهڙو جنگي ماهر ساڻن گڏ هيو ته به ان جي حڪمت عملي تي پاڻي ڦيرجي چڪو ۽ مسلمانن جي بيمثال دليريءَ خالد بن وليد جي تجربي ڪار سپاهين کي ڀڄڻ تي مجبور ڪيو.
اهوئي سبب هيو ته مڪي جي لشڪر جي سپھ سالار ابوسفيان جنگ احد جي خاتمي وقت چيو هو ته مون انهن ماڻهن جهڙو ڪٿي نه ڏٺو جيڪي جنگ احد جي آخري وقت ۾ حضرت محمد ﷺ جن جي حفاظت خاطر جان جي بازي لڳائي رهيا هئا ۽ اهڙي طرح مان ڪڏهن به اهڙو منظرو نه ڏٺو جو ڳڻڻ جيترا شخص ڪنهن شخص جي خاطر ايتري زياده وفاداري ۽ جانثاري جو مظاهرو ڪن ۽ پنهنجي شجاعت ۽ دليريءَ سان جنگ جو نقشو بدلائي ڇڏن.
آخرڪار ڏهن يا ٻارهن مسلمانن جي جوانن ڪافرن جي لشڪر کي ڀڄائڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو، ان وقت سج احد جبل جي اولهندي پهاڙن ۾ لهي رهيو هو ۽ انڌيرو ٿيندو وڃي پيو ۽ بنا دير جنگ ختم ٿي وئي. مڪي وارن وري حملي جي جرئت نه ڪئي.
جنگ جي خاتمي کان پوءِ اسلامي فوج جي طبيب ابوعبيده رضي الله ، حضرت علي رضي الله جو معائنو ڪيو ته ان جي جسم تي اَسي (80) گهرا زخم لڳل هئا. ابوعبيده رضي الله حيران ٿي چيو، ”ياعلي رضي الله توکي ته مٿي کان پيرن تائين ٻڌڻو پوندو ۽ تختي تي ليٽائي مديني هلڻو پوندو ڇو جو مون پنهنجيءَ زندگيءَ ۾ اڄ تائين ائين نه ڏٺو آهي ته ڪنهن ماڻهوءَ کي ميدان جنگ ۾ ايترا گهاؤَ لڳل هجن ۽ پوءِ به اهو وڙهندو رهي. مونکي ته حيرت ٿئي ٿي ته هن شديد زخمن هوندي به ڪيئن وڙهي رهيو هئين.
ٻئي طرف حضرت عمر بن خطاب رضي الله جي بدن تي تلوارن ۽ نيزن جا ايڪويهه گهرا زخم هئا ۽ حضرت سعد بن ابي وقاص رضي الله جي جسم تي ٻارهن وڏا زخم هئا، پر انهن مان ڪنهن کي به زخمن جي پرواهه نه هئي، هو ان ڳالهه تي خوش هئا ته انهن جو پيغمبر ﷺ زنده سلامت آهن.
اڃان ڏينهن جي ڪجهه روشني هئي ته ابوسفيان جي گهرواري هنده ميدان جنگ ۾ پيغمبر اسلام ﷺ جن چاچي حضرت حمزه رضي الله جي ڳولا ڪري لاش هٿ ڪيو ۽ تيز چاقو سان حضرت حمزه رضي الله جو پيٽ ۽ سينو چيري ان جو جگر ڪڍي چٻاڙڻ شروع ڪيو ان طرح اها درنده صفت عورت اسلامي تاريخ ۾ ”هنده جگر خور“ جي نالي سان مشهور ٿي وئي.
هنده صرف جگر نه چٻاڙيو پر ڪجهه حصو کائي به وئي ۽ بعد ۾ آس پاس مسلمانن جي لاشن جا نڪ ۽ ڪن ڪٽي هار ٺاهي ڳچيءَ ۾ پائي وحشيانه انداز ۾ نچڻ لڳي. هنده کان علاوه هڪ ٻئي عورت ”سلافه“ به ميدان جنگ ۾ پنهنجي پٽ جي موت جي بدلي ۾ داخل ٿي. هن جو پٽ به جنگ بدر ۾ ماريو ويو ه. ان وحشي عورت به پنهنجي گهربل جنازي کي ڳولي لڌو ۽ ان جو سر ڪٽي کڻي وئي ۽ وڏي آواز سان رڙيون ڪندي چيائين ته مان ان جي مٿي مان گوشت ڪڍي مٿي جي کوپڙي سڪائي جيستائين زنده رهنديس ان ۾ پاڻي پيئندي رهنديس.
ڪافرن جي لشڪر جي وڃڻ بعد حضرت محمد ﷺ جن جي نگاهه پنهنجي چاچي حضرت حمزه رضي الله جي جنازي تي پئي، ڏٺائون ته سندس پيٽ ۽ سينو چيريل آهي ته پاڻ ﷺ ڏاڍا غمگين ٿيا ۽ فرمايائون ته، ”آئنده لڙائيءَ ۾ جيڪا اسان ۽ مشرڪن جي وچ ۾ ٿيندي ته مان پنهنجي چاچي جي بدلي ۾ ڪافرن جي ٽيهن ماڻهن جو اهڙو حال ڪندس.“ پر ان ئي وقت وحي نازل ٿي جيڪا قرآن مجيد جي سورة النحل جي 126 آيت آهي.
وَ اِنۡ عَاقَبۡتُمۡ فَعَاقِبُوۡا بِمِثۡلِ مَا عُوۡقِبۡتُمۡ بِہٖ ؕ وَ لَئِنۡ صَبَرۡتُمۡ لَہُوَ خَیۡرٌ لِّلصّٰبِرِیۡنَ ﴿۱۲۶﴾
ترجمو: جيڪڏهن بدلو وٺو ته ايترو بدلو وٺو جيتري اوهان کي تڪليف پهچائي وئي آهي ۽ جيڪڏهن صبر ڪندؤ ته اهو صبر ڪرڻ وارن لاءِ گهڻو چڱو آهي.
ان آيت جي نازل ٿيڻ بعد پيغمبر اسلام ﷺ جن فرمايو ته، ”اي الله مان بدلي وٺڻ کان نظر ڦيريان ٿو ۽ صبر اختيار ڪريان ٿو.“
ان وقت ابوسفيان اڃان جنگ جي ميدان ۾ وري موٽي وڏي آواز سان چوڻ لڳو، ”ڇا محمد (ﷺ) زنده آهن؟ “ ابوسفيان ميدان جنگ ۾ اهوآواز ان ڪري ڏنو ته پيغمبر اسلام ﷺ جن جي شهيد ٿيڻ جا افواهه ڦهلجي چڪا هئا ۽ مسلمانن جي انتشار جو شايد اهوئي سبب هيو. في الحال ابوسفيان کي ڪنهن به جواب نه ڏنو پر حضرت عمر رضي الله خاموش نه ٿي سگهيا ۽ گرجدار آواز ۾ چيائون، ”الله جو شڪر آهي اسان جو رسول ﷺ زنده آهي.“ ابوسفيان رڙ ڪري چيو ته پوءِ ٻُڌو ته توهان جنگ بدر ۾ اسان جا ستر سپاهي ۽ سردارن کي قتل ڪيو هو ۽ اڄ اسان اوهان جا ستر ماڻهو ماريا آهن حساب برابر ٿي چڪو. آئينده به جيڪڏهن اوهان کي اڃان به اسان سان مقابلي ڪرڻ جي خواهش آهي ته اسان اڳلي سال بدر جي بازار ۾ توهان جي مقابلي لاءِ تيار رهون.“ ائين چئي ابوسفيان جنگ جي ميدان مان تيزي سان نڪري ويو ۽ پنهنجي ساٿين سان وڃي مليو.
ان کان بعد مسلمان به پاڻ ۾ گڏ ٿيا ۽ پيغمبر اسلام ﷺ جن سڀن کي حڪم فرمايو ته شهيد ٿيل مسلمانن کي دفنايو وڃي. جنگ اُحد ۾ مسلمانن کي ستر سپاهين جو نقصان کڻڻو پيو. انهن ۾ 64 انصار ۽ 6 مهاجر هئا. جنازن کي احد جبل جي کَڇَ ۾ دفنايو ويو، عربن جو اهو دستور هيو ته دفن ڪرڻ کان پهريائين ميت کي غسل ڏيندا هئا جيئن پاڪ مطهر ٿئي، پر ان ڏينهن پيغمبر اسلام ﷺ جن فرمايو ته جيئن هي جوان ميدان جنگ ۾ ڪافرن جي مقابلي ۾ جان بحق ٿيا آهن تنهن ڪري اهي ”شهيد“ آهن ۽ شهادت جي رتبي انهن کي نه صرف پاڪ ۽ مطهر بڻايو آهي پر اهي سڌا جنت ۾ قدم رکي چڪا آهن. ان ڪري غسل ڏيڻ جي ضرورت نه آهي، انهيءَ ئي حالت ۾ ائين ئي دفنايا وڃن.
دفنائڻ بعد حضرت محمد ﷺ جن هر ميت جي جنازه نماز ادا ڪئي ۽ هڪ هڪ لاءِ دعا فرمايائون ۽ انهن شهيدن جي لاءِ بيحد تعريف ڪئي ۽ انهن جي مقام کي بيحد ساراهيو.