عتبه بن ربيعه
قريش طرفان موڪليل نمائندا حضرت ابوطالب وٽ پهتا ۽ انهن پنهنجا سڀ خيال ۽ تجويزون وٽس پيش ڪيون. حضرت ابوطالب چيو ته مان ڪنهن به صورت ۾ مسلمان نه ٿيندس ۽ مان پنهنجي وڏن جي دين تي پابند رهندي موت کي لبيڪ چوندس. پر مان پنهنجي ڀائيٽي کي به قبيلي مان نيڪالي نٿو ڏئي سگهان ته توهان ان کي قتل ڪري ڇڏيو، پر اوهان سان هي واعدو ضرور ڪريان ٿو ته حضرت محمد ﷺ جن سان ان باري ۾ ضرور ڳالهائيندس. شايد مان کيس نئين دين کي ڇڏڻ تي راضي ڪري سگهان. توهان ٻئي ڏينهن مون وٽ اچجو ته مان پنهنجي ڀائيٽي جي خيالن کان توهان کي آگاهه ڪندس.
حضرت ابوطالب انهيءَ ڏينهن حضرت محمد ﷺ جن کي پنهنجي گهر گهرايو ۽ کين چيائين ته قريش وارن مون سان مطالبو ڪيو آهي ته توهان کي پنهنجي قبيلي مان نيڪالي ڏيان. مان انهن کي چيو آهي ته مان حضرت محمد ﷺ جو دين بلڪل قبول نه ڪندس. پر جيئن هو منهنجو ڀائٽيو آهي ته مان ان کي قبيلي مان خارج به نٿو ڪري سگهان، پوءِ به مان هن سان ضرور ڳالهائيندس ته شايد مان ان کي منع ڪري سگهان.
پيغمبر اسلام ﷺ جن پڇا ڪئي ته، ”پيارا چاچا اوهان مون کي ڪهڙي ڳالهه کان منع ڪرڻ چاهيو ٿا؟“
حضرت ابوطالب جواب ڏنو ته مان انهن سان واعدو ڪيو آهي ته توهان سان ان باري ۾ ڳالهايان ته جيئن اوهان نئين دين جي تبليغ ڪرڻ ڇڏي ڏيو ۽ ٻيهر اهڙي قسم جون ڳالهيون زبان تي نه آڻيو.
پيغمبر اسلام جن فيصله ڪن انداز ۾ فرمايو ته، ”اي چاچا سائين! مون جنهن ڏينهن کان وٺي پنهنجي رسالت جو آغاز ڪيو تنهن ڏينهن کان وٺي سواءِ الله جي ٻيو ڪنهن تي به ڀروسو نه ڪيو هو ۽ اڄ به الله جي ذات کان سواءِ ڪنهن تي به آسرو نٿو رکان. جيڪڏهن اوهان مون کي قبيلي کان نيڪالي ڏيڻ چاهيو ٿا ته اوهان ائين ڪري سگهون ٿا.“
پر حضرت ابوطالب پنهنجي ڀائيٽي کي قبيلي کان نيڪالي نه ڏني ڇو ته ان عمل کي هو پنهنجي ذاتي عزت سمجهي پيو ان ڪري قريش وارن کي ورندي ڏنائين ته مان پنهنجي ڀائيٽي کي قبيلي کان ڪڍي نٿو سگهان پر جيستائين مان زنده آهيان هي نئون دين قبول نه ڪندس.
قريش وارن جڏهن ڏٺو ته ابوطالب ۽ سندس ڀائيٽي جي پاڻ ۾ ڳالهين جو نتيجو معنيٰ خيز نه نڪتو ته انهن حضرت محمد ﷺ جن سان روبرو ملڻ ۽ ڳالهيون ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ ان مقصد تحت هڪ اهڙي شخص کي پاڻ سڳورنﷺ ڏانهن موڪليو جيڪو قريش ۾ بردباري ۽ باادب شخصيت جو مالڪ ۽ معاشري ۾ سڀن کان برتر انسان هو. ان شخص پاڻ سڳورن سان ڪجهه هن انداز ۾ گفتگو ڪئي:
”اي محمد (ﷺ) اسين جڏهن کان اوهان کي سڃاڻون ٿا، امين ۽ صادق مڃيو آهي. سڀ ئي اوهان جي اعليٰ اخلاقن جي تعريف ڪندا آهن ۽ ڪڏهن به ائين نه ٿيو آهي جو اوهان جي طرفان ڪنهن کي تڪليف پهتي هجي. پر اڄ اوهان جي ڳالهين ۽ ڪمن هن شهر جي حالت ئي تبديل ڪري ڇڏي آهي ۽ ڪوبه سڪون ۾ نه رهيو آهي. اوهان سرعام شهر جي رهواسين جي پراڻن مذهبي عقيدن کي غلط قرار ڏئي رهيا آهيو ۽ اسان جي معزز بتن جي توهين ڪري رهيا آهيو ۽ ائين چئي رهيا آهيو ته اسان جي ابن ڏاڏن جو دين ڪوڙو آهي. جيتوڻيڪ اوهان به اسان منجهان آهيو ۽ اوهان جو تعلق به اسان جي ابن ڏاڏن سان ئي آهي. پوءِ ڇو ٿا اوهان اسان جي بزرگن جي توهين ڪريو؟“
”اي محمد ﷺ مان اوهان کي درخواست ٿو ڪريان ته جيڪو ڪجهه اوهان جي دل ۾ آهي مون کي ٻڌايو ته جيئن اسان اوهان جو اصلي مقصد سمجهي سگهون. جيڪڏهن اوهان کي دولت گهرجي ته مان اوهان سان واعدو ٿو ڪريان ته اوهان جي قدمن ۾ ايتري ته دولت آڻي رکنداسين جو اوهان هر شيءِ کان بي نياز ٿي ويندا. جيڪڏهن اوهان کي عورت گهرجي ته يقين سمجهو ته اوهان جنهن به حسين و جميل عورت کي پسند ڪريو قريش وارا اوهان کي ڏيڻ لاءِ تيار آهن. جيڪڏهن پنهنجو مرتبو چاهيو ٿا ته مڪي جي حڪومت منهنجي هٿ ۾ هجي ته اها به اوهان جي آرزو پوري ڪرڻ لاءِ تيار آهيون. پر شرط هي آهي ته اوهان پنهنجي هيءَ روش تبديل ڪريو ۽ اسان جي عقيدن کي غلط قرار نه ڏيو ۽ ائين به نه چئو ته اسان جا هي خدا بيڪار پٿر آهن ڇو ته اسان اهڙي قسم جي توهين برداشت نٿا ڪري سگهون؛ ۽ اي محمد ﷺ هيءَ به اوهان کي خبر هجي ته اوهان جو هڪ هڪ لفظ ڪنهن زهر ۾ ٻڏل تير وانگر اسان جي سيني ۾ کُپي ٿو ۽ اسان جي قوت برداشت ختم ٿي وڃي ٿي.“
پيغمبر اسلام ﷺ جن وڏي اطمينان ۽ بردباريءَ سان قريش جي نمائندي جون ڳالهيون ٻڌيون ۽ جڏهن هن جون ڳالهيون پوريون ٿيون ته حضرت محمد ﷺ جن جواب ۾ فرمايو ته:
”مان جيڪو ڪجهه چوان ٿو، پنهنجي طرفان نٿو چوان پر سڀ ڪجهه الله تعاليٰ جي طرفان چوندو آهيان ۽ اهي جملا الله تعاليٰ جي طرفان نازل ٿيندا آهن ۽ اهي عربي زبان ۾ آهن، جن کي اوهان چڱيءَ طرح سمجهي سگهو ٿا ۽ ان تي عمل به ڪري سگهو ٿا. ۽ جڏهن مان ائين چوان ٿو ته اوهان جو هي ابن ڏاڏن وارو دين ڪوڙو آهي ۽ اوهان مشرڪ آهيو ته دراصل اهو الله جو ڪلام زبان تي آڻيان ٿو. مون کي جيڪا الله جي طرفان رسالت ملي آهي، مان ان کي منزل تي پڄائي ئي دم ڏيندس. هي اوهان جي لالچ يا اهي تحفا منهنجي رسالت کي روڪي نٿا سگهن ۽ مان توهان کي ائين به چوان ٿو ته ”سڌو رستو اختيار ڪريو شرڪ ڪرڻ ڇڏي ڏيو ۽ الله جي دين جي پناهه ۾ اچي وڃو، اهو الله جو ئي فرمان آهي.“
فرمان الاهي: ”اي محمد ﷺ انهن کي (مشرڪن کي) چئه ته مان به اوهان وانگر انسان آهيان پر ان فرق سان ته مون تي خدا جي وحي نازل ٿيندي آهي جيئن توهان کي ٻڌايان ته اوهان جو الله هڪ آهي، ان طرف منهن ڪريو ۽ پنهنجن گناهن کان توبه ڪيو ۽ اهو سمجهو ته مشرڪن کي جهنم جي ”ويل“ نالي کوهه ۾ اڇلايو ويندو.“ (سورة السجده جي ستين آيت)
قريش جي نمائندي جڏهن حضرت محمد ﷺ جن کان جواب ٻڌو سو وڃي قريش وارن سان مليو ۽ انهن کي چيائين ته وڌيڪ ڪجهه به نه ٿي سگهندو، اوهان کي حضرت محمد ﷺ جن سان جيڪو سلوڪ ڪرڻو آهي وڃي ڪريو. ان نمائندي جو نالو هو ”عتبه“.
وضاحت: اسلامي مؤرخين ائين به لکيو آهي ته جڏهن ”عتبه بن ربيعه“ قريش وارن سان مليو ته انهن کي چيائين ته، ”قسم رب جو مان اڄ تائين اهڙو ڪلام نه ٻڌو آهي.“ اهو ڪلام نه جادو ٿي سگهي ٿو نه نجومين جي نجوميت ۽ اڄ جيڪو مون ڪلام ٻڌو آهي ان جو اثر جلد ظاهر ٿيڻ وارو آهي. ان ڪري منهنجو مشورو مڃيو ته، ”حضرت محمد ﷺ جي راهه ۾ ديوار نه بڻجو ۽ هن کي ان حال تي ڇڏي ڏيو.“ پر قريش وارن ائين چئي عتبه بن ربيعه رضي الله جي ڳالهه ميٽي ڇڏي ته تنهنجي مٿان حضرت محمد ﷺ جادو ڪري ڇڏيو آهي.