حضرت ابوذر غفاري رضي الله عنه
عرب جي پراڻي رسم مطابق اهي ئي قبيلا ڦرلٽ ڦر جو منصوبو به خفيه طور بڻائيندا هئا ته جيئن مال ملڪيت وارو قافلو اهڙي نموني ڦريو وڃي جو اهو پنهنجي بچاءَ جي ترڪيب به سوچي نه سگهي. ان جي باوجود انهن جو چوڻ هيو ته ڦر ڪرڻ وقت ڪنهن جو به خون نه وهايو وڃي ۽ نه وري عورتن ۽ ٻارن تي حملو ڪرڻ جائز آهي. بيابانن جي رهندڙ عربن جي رسم مطابق سال ۾ چئن مهينن لاءِ لُٽ ڦر حرام سمجهي ويندي هئي ۽ انهن مهينن کي ماهه حرام جي نالي سان سڏيو ويندو هو اهڙي طرح مڪي ڏانهن ڪعبة الله جي زيارت لاءِ وڃڻ وارن ماڻهن تي حملي ڪرڻ کان به منع ٿيل هئي.
پر قبيلي ”غفار“ جا ماڻهو جيڪي مڪي جي اتر طرف رهندا هئا اهي انهن رسمن ۽ قانونن جي پابندي نه ڪندا هئا. اهي ماهه حرام جي مهينن ۾ به قافلن کي ڦرڻ لاءِ حملا ڪندا هئا ۽ مڪي جي زيارت لاءِ ويندڙن کي به معاف نه ڪندا هئا.
هڪ دفعو ذوالقعده جي مهيني ۾ ”جيڪو ماه حرام جو مهينو هوندو هو“ قبيلي غفار جي ماڻهن هڪ اهڙي قافلي تي حملو ڪيو جيڪو انهن جي حد مان گذري رهيو هو، انهن نه صرف لٽ ڦر کي ڪافي سمجهيو پر قافلي ۾ شامل مردن جو قتل عام شروع ڪري ڏنو ۽ ان سان گڏ عورتن تي به حملو ڪري انهن کي به موت جي حوالي ڪري ڇڏيو.
”ابوذر“ جنهن جو خود قبيلي غفار سان تعلق هيو، ان جڏهن عورتن جو آهه پُڪار ٻڌي ۽ زخمي عورتن ۽ ٻارن جي مظلومانه حالت ڏٺي ۽ ڪيترن ئي معصوم ٻارڙن کي سندن مائرن جي لاشن تي روئيندي رڙندي ڏٺو ته ابوذر کي ان صورت حال جو بيحد احساس ٿيو ۽ پاڻ هميشه لاءِ پنهنجي قبيلي کي ڇڏڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيائين. بعد ۾ پنهنجي ماءُ ۽ ننڍي ڀاءُ کي ساڻ ڪري قبيلي کي ڇڏي ويران بيابانن ۾ رهڻ لڳو.
جزيره عرب ۾ ڪنهن شخص جو پنهنجي قبيلي کي ڇڏڻ يا قبيلي جي طرفان ڌڪارڻ، موت برابر سمجهو ويندو هو، پوءِ ڀل ان شخص جو تعلق کڻي قبيلي غفار سان ڇو نه هجي.
ان ڳالهه جو سبب هي هيو ته ٻيا عرب قبيلا غفار قبيلي جي سڀني ماڻهن کي قتل جو مستحق سمجهندا هئا ۽ انهن کي جڏهن ڪوبه غفار قبيلي جو ماڻهو نظر ايندو هو ته ان کي بنا دير جي قتل ڪري ڇڏيندا هئا. ڇو جو قبيلي غفار جا ماڻهو نه ته عربن جي پراڻين رسمن جي پابندي ڪندا هئا ۽ نه وري اهي بهادريءَ ۽ مڙسيءَ جي اصولن تي هئا.
ابوذر غفاري ڪجهه ڏينهن جي سفر ڪرڻ کان پوءِ هڪ اهڙي جڳهه تي پهتو جتي سندس والده جي رشتيدارن جا گهر هئا. اتي پنهنجي ماءُ ۽ ننڍي ڀاءُ کي ڇڏي، پاڻ اڪيلي سربيابان ڏانهن روانو ٿي ويو.
جزيره عرب جي بيابانن ۾ ڪنهن آمدنيءَ جي ذريعي کان سواءِ ئي ابوذر غفاري ڪيترائي مهينا اڪيلو گذاريو ۽ آخرڪار اهڙي علائقي ۾ پهچي ويو جتي ريگستاني جانورن يا ٻوٽن سان پنهنجو پيٽ ڀري گذر سفر ڪندو رهيو.
ريگستاني عربن کان سواءِ ٻيو ڪوبه شخص اهڙو کاڌو (ٻوٽا يا ريگستاني گاهه) کائي ڪري گذارو ڪري نه سگهندو هو. پر ان دور ۾ ريگستاني عرب بک ۽ اڃ جا ايترا عادي هئا ڄڻ ته انهن جي بک ۽ اڃ فطرت بڻجي چڪي هئي.
هڪ انگريز سر ”ريچارڊ باٽن“ جنهن 1850ع ۾ جزيره عرب جو دورو ڪيو. ان وقت اتي اڄ وانگر روڊ رستا ڪونه هئا؛ پنهنجي سفرنامي ۾ لکي ٿو ته: ”هڪ ريگستاني عرب جي نظر ۾ جيڪا شيءِ انسان جي موت جو سبب بڻبي آهي، سا آهي پيٽ جو ڀرڻ، نه ڪي بک.“ انهن ماڻهن جو چوڻ اهي ته جيئن ريگستاني شخص بيابان ۾ بک تي گذاريندو آهي تيئن ان جي صحت برقرار رهندي اٿس. پر جيئن ئي هو شهر ۾ پهچي اتي بيشمار غذائون استعمال ڪندو آهي تئين ان جي تندرستي خطري ۾ پئجي ويندي آهي ۽ هو هڪ ٻن سالن اندر هلي پوندو آهي!
بهرحال حضرت ابوذر غفاري بک ۽ اُڃ سان مقابلو ڪندي ڪيترائي مهينا اڪيلوئي اڪيلو بيابانن ۾ ڀٽڪندو رهيو. بيابانن جي پرسڪون راتين ۾ چنڊ ۽ ستارن جي روشني ۾ ڪجهه ان طرح جي سوچن ۾ گم ٿي ويندو هو، ڄڻ ڪو هن کي اهم فيصلو ڪرڻو آهي.... آخرڪار مڪي ڏانهن وڃڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيائين. مڪي پهچي ٽيهه ڏينهن اهڙي طرح هن گذاريا جو ڪنهن کي پنهنجي سڃاڻپ نه ڪرڻ ڏنائين يعني ڪنهن کي به اهو پتو نه لڳو ته هن شخص جو تعلق قبيلي غفار سان آهي.
انهن ٽيهن ڏينهن جي دوران ابوذر غفاري پيغمبر اسلام ﷺ جن جو نالو ٻڌو ۽ کيس اها خبر پئي ته پيغمبر اسلام ﷺ ماڻهن کي خدا ڏانهن سڏي ٿو، بُرن ڪمن ۽ شرڪ کي ختم ڪرڻ جي دعوت ڏئي ٿو. ابوذر غفاري پيغمبر اسلام سان ملڻ جو فيصلو ڪيو ۽ هڪ رستي ويندڙ کان پڇا ڪيائين ته حضرت محمد ﷺ جن جو گهر ڪٿي آهي؟ ان شخص تعجب منجهان ابوذر غفاري ڏانهن ڏٺو ۽ وڏي آواز سان رڙيون ڪيائين ته اي مڪي وارؤ هيڏي اچو هن کي پڪڙيو ۽ ماريوس ڇو جو هي هڪ مسلمان آهي جيڪو اڄ اسان جي هٿ چڙهيو آهي. جهٽ پٽ ماڻهن ابوذر غفاري تي حملو ڪري ڏنو ۽ ابوذر غفاري پنهنجي جان ڇڏائڻ خاطر وٺي ڀڳو پر قريش وارن پيڇو ڪري مٿس پٿرن جي برسات وسائي ڇڏي. ابوذر غفاري خود چوي ٿو ته مون کي انهن ايترا پٿر هنيا جو مان ساڻو ٿي زمين تي اهڙي طرح ڪري پيس جو انهن جي خيال مطابق ته هي مري ويو ۽ مون کي اتي ان حال ۾ ڇڏي هليا ويا. جڏهن مون کي هوش آيو ته مون ڏٺو ته منهنجو سارو بدن رت ۾ ڳاڙهو لڳو پيو آهي ۽ جڏهن رات جي اونداهي ٿي ته ڪجهه ماڻهو آيا جيڪي مون کي پاڻ سان کڻي ويا بعد ۾ مون کي پتو پيو ته انهن مان هڪ شخص حضرت ابوبڪر هو.
معلوم ٿئي ٿو ته حضرت ابوبڪر رضي الله کي خبر پئجي وئي ته ڪنهن مسلمان مٿان پٿراءُ ڪيو ويو آهي ان ڪري رات جي اونداهيءَ ۾ ٻيو مسلمان ساڻ ڪري اچي ابوذر غفاري کي کڻي ويا بعد ۾ خبر پئي ته ابوذر غفاري مسلمان نه آهي پر هي شخص حضرت محمد ﷺ جن سان ملاقات ڪرڻ چاهي پيو.
ٻئي ڏينهن ابوذر حضرت محمد ﷺ جن سان ملاقات ڪئي پيغمبر اسلام جن ان کان نالي پڇڻ کان پوءِ سوال ڪيو ته تون ڪهڙي قبيلي سان تعلق رکين ٿو؟ ابوذر جواب ڏنو ته منهنجو تعلق قبيلي غفار سان آهي ۽ مون کي پنهنجي قبيلي جي شرمناڪ ڪرتوتن کان نفرت ٿي چڪي آهي ۽ مون انهن کي ڇڏي بيابان جي راهه ورتي هئي ۽ ڪجهه عرصو ڀٽڪندو، آخرڪار مڪي پهتو آهيان ۽ هتي جڏهن مون ٻڌو ته اوهان ماڻهن کي هڪ خدا ڏانهن سڏيو ٿا ته مون اهو عزم ڪيو ته اوهان سان ملاقات ڪريان جيئن اوهان جي ذريعي خدا واحد لاشريڪ کي سڃاڻي سگهان.
پيغمبر اسلام ﷺ جن پڇيس ته، ”تون ڪيترن ڏينهن کان مڪي ۾ آيل آهين؟ ابوذر جواب ڏنو ته گذريل ڏينهن مون کي آئي هتي ٽيهه ڏينهن پورا ٿيا آهن، پاڻ سڳورنﷺ سوال ڪيو ته ڇا تو وٽ ڪو پئسن جو ذريعو به هو؟ ابوذر جواب ڏنو ته نه، وري پاڻ سڳورنﷺ سوال ڪيو ته پوءِ تون ڪئين گذارو ڪندو هئين؟ ابوذر جواب ڏنو ته ٽيهه ڏينهن صرف زم زم جو پاڻي پي گذارو ڪيم. پاڻ سڳورنﷺ وري سوال ڪيو ته توکي انهن ٽيهن ڏينهن ۾ ڪا کائڻ جي شيءِ به ملي؟ ابوذر غفاري جواب ڏنو بلڪل نه.“
اڄ اسان کي ان ڳالهه تي حيرت ڪرڻ نه گهرجي. ڇو ته اسان کي اها ڄاڻ آهي ته انسان جيڪڏهن ٽيهه ڏينهن ڪجهه نه کائي صرف ان کي پاڻي ملندو رهي تڏهن به هو زنده رهي سگهي ٿو پر ان جو باوجود اهو ضرور ٿيندو ته کاڌي کان سواءِ سندس وزن گهٽ ٿيندو ويندو ۽ ان جو سبب هي آهي ته ان جي جسم ۾ گڏ ٿيل چرٻي ان جي خوراڪ جي ضرورت کي پورو ڪندي رهندي. جن ماڻهن کي بک تي رهڻ جي عادت هوندي آهي انهن کي جيڪڏهن صرف پاڻي ملندو رهي تڏهن به اهي ٽيهن ڏينهن تائين بغير کاڌي کائڻ جي زنده رهي سگهن ٿا.
پيغمبر اسلام ﷺ جن جيتوڻيڪ اهو ڄاڻن پيا ته ابوذر جو هڪ غفاري يعني ”رهزن“ قبيلن سان تعلق آهي، پر ان جو باوجود به پاڻ ﷺ ابوذر کي اسلام ۾ داخل ڪري ڇڏيائون. ڇو جو رسول الله جن کي اهو اطمينان حاصل ٿي چڪو هو ته هن شخص پنهنجي ڪئي تي پشيماني ظاهر ڪئي آهي ۽ سچيءَ دل سان توبه ڪري سچائيءَ جو رستو وٺڻ چاهي ٿو. بعد ۾ ابوذر غفاري جو شمار اسلام جي وڏن نامور مسلمانن ۾ ٿيڻ لڳو ۽ ان آخر پنهنجي پوري قبيلي کي مسلمان بڻائي ڇڏيو. ان جو قبيلو جيڪو پهريون صرف لٽ مار ۽ قتل ڪرڻ جي زندگي گذاريندو هو تنهن پنهنجي انهن بُرن ڪرتوتن کان هميشه لاءِ توبھ ڪري ڇڏي.
حضرت ابوذر غفاري رضي الله جي انهيءَ مثال بيان ڪرڻ جو مقصد هي هيو ته اهڙا ماڻهو جيڪي ماڻهن جي نظرن ۾ بدڪردار هئا پر جيڪڏهن اهي پر خلوص دل سان توبه ڪري حضرت محمد ﷺ جن وٽ پيش پوندا هئا ته پاڻ سڳوراﷺ کين اسلام جي دائري اندر داخل ڪري ڇڏيندا هئا. ٻيو هي ته مڪي وارا اهڙي طرح حضرت محمد ﷺ جن جا دشمن بڻجي چڪا هئا جو جيڪڏهن ڪو اجنبي ماڻهو پاڻ سڳورنﷺ جن جي گهر جو پتو پڇندو هو ته ان کي به قتل ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويندا هئا. ڇو جو اهي ائين سمجهندا هئا ته گهر پڇڻ وارو يا ته مسلمان آهي يا ته مسلمان ٿيڻ چاهي ٿو، تڏهن ته حضرت محمد ﷺ جن جي گهر جو پتو پڇي رهيو آهي.