رسول الله ﷺ جن جو عمري جو فيصلو
عام مسلمان هي سمجهي رهيا هئا ته مديني جو اقتصادي محاصرو يعني ناڪه بندي ٽوڙڻ جي لاءِ رسول الله ﷺ يا ته مڪي تي حملو ڪندا جيڪو مديني کان چار سؤ ڪلوميٽر فاصلي تي آهي يا ٻه سؤ ڪلوميٽر پري اتر ۾ خيبر جي شهر تي حملو ڪندا. پر پيغمبر اسلام ﷺ جن اهڙو رستو اختيار ڪيو جو ان جي باري ۾ عام مسلمانن کي اهو گمان به نه هو. اهو ائين ته پاڻ سڳورنﷺ جن مسلمانن سان گڏجي عمره جي لاءِ مڪي وڃڻ جو فيصلو ڪيو.
مڪو اهڙو شهر هيو جتي حضرت محمد ﷺ جن جي خون جا پياسي رهندا هئا ۽ انهن ڪيترائي ڀيرا پاڻ سڳورنﷺ جن کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش به ڪئي هئي. ۽ مڪي کان ئي ڪيترا دفعا وڏي تعداد ۾ فوج نڪري مديني تي حملي ڪرڻ لاءِ پهتي ته جيئن الله جي رسول ۽ ان جي پيروي ڪندڙن کي مڪمل ختم ڪيو وڃي ۽ اسلام کي بلڪل مٽايو وڃي، پر ان جي باوجود پاڻ سڳورنﷺ جن پنهنجي سمورن ساٿين سان گڏجي مڪي وڃڻ جو عزم ڪري ڇڏيو.
شروعات ۾ مسلمانن اهو سمجهيو ته پيغمبر اسلام ﷺ جن جنگ جي غرض سان مڪي وڃي رهيا آهن، ان ڪري پاڻ سڳورنﷺ کان پڇا ڪئي وئي ته ڇا اوهان جو مڪي تي حملي ڪرڻ جو ارادو آهي ته پاڻ سڳورنﷺ جن فرمايو ته، نه اسان صرف عمرو ادا ڪرڻ مڪي وڃي رهيا آهيون. پيغمبر اسلام ﷺ جن پنهنجي ٻن هزار ساٿين سميت 628ع ۾ هجرت جي ڇهين سال سردين جي ٻئي مهيني مڪي ڏانهن روانا ٿيا، هن دفعي مسلمانن جي قافلي ۾ ڪيترائي اُٺ شامل هئا.
جيتوڻيڪ ان موقعي تي مسلمانن جو ڪل تعداد ٻه هزار کان زياده هيو پر ڪجهه بدوي مسلمان ان سفر ۾ پاڻ سڳورنﷺ جن سان گڏجي نه آيا. دراصل انهن کي خبر هئي ته مڪي وارا خاص طور بنو قريش وارا مسلمانن سان جنگ ڪرڻ جي حالت ۾ آهن. ان ڪري انهن سمجهيو ته رسول الله ﷺ جن قريش وارن سان مقابلي ڪرڻ جي نيت سان مڪي وڃي رهيا آهن. اهوئي سبب هو جو اهي مسلمانن سان گڏجي نه آيا، ڇو ته اهي نه پيا چاهن ته اهڙي شهر تي حملو ڪن جيڪو حرم آهي يعني اتي خون خرابو ڪرڻ جرم ۽ قطعي حرام آهي.
ان کان علاوه انهن ڏينهن ۾ رسول الله ﷺ جن مڪي ڏانهن وڃي رهيا هئا، جيڪي حرمت وارن مهينن جا ڏينهن هئا. بدوي ماڻهو انهن مهينن ۾ نه خود لڙائي ڪندا هئا ۽ نه وري ڪنهن سان لڙائي ۾ ساٿ ڏيندا هئا. ان کان علاوه جيڪي ماڻهو پيغمبر اسلام ﷺ جن سان مڪي نه هلڻ جي معذوري ظاهر ڪئي اهي نوان مسلمان ٿيا هئا ۽ انهن جو ايماني جذبو ايترو پختو ۽ مضبوط نه ٿيو هو جو پيغمبر اسلام ﷺ جن جي هر حڪم جي بنا چون چرا جي اطاعت ڪن. پر مسلمانن جو هڪ خاص ٽولو پيغمبر اسلام ﷺ جن سان ساڻ مڪي هليو. مهاجرن جو ٽولو ته تمام گهڻو خوش هيو ڇو ته هي اهي ماڻهو هئا جن ڇهه سال اڳ حضرت محمد ﷺ جن سان پنهنجو وطن ۽ گهر ٻار ڇڏي مديني ڏي هجرت ڪري آيا هئا.
هتي هيءَ ڳالهه ڪرڻ ضروري آهي ته مڪو جزيره عرب جي سڀني ماڻهن جي لاءِ مقدس شهر جي حيثيت رکندو هو، ڇو ته هي اهوئي شهر آهي جتي حضرت آدم پهريون عبادتگاهه ٺاهيو ۽ هي اهائي جڳهه آهي جتي حضرت ابراهيم خانه ڪعبه جو بنياد رکيو جيئن مالڪ حقيقيءَ جي عبادت ڪري سگهجي. انهن سڀني ڳالهين جي باوجود مڪو مهاجرن جو آبائي وطن به هو. انهن انهيءَ ئي شهر ۾ اکيون کوليون هيون ۽ انهن جي دلين ۾ اها تڙپ هئي ته پنهنجي وطن ڏانهن موٽجي ته جيئن جڏهن اکيون بند ٿين ته پنهنجي وطن جي مٽيءَ اندر دفن ٿيون ۽ پنهنجي عزيزن قريبن جي هٿن سان هن دنيا مان رخصت ٿيون.
جن ڏينهن ۾ پيغمبر اسلام ﷺ مڪي ڏانهن وڃي رهيا هئا ان وقت ابوسفيان شهر کان ٻاهر هيو ۽ شهر جا چڱا مڙس ان سوچ ۾ هئا ته محمد ﷺ ۽ ٻين مسلمانن جي باري ۾ ڪهڙي راهه اختيار ڪرڻ گهرجي. جيتوڻيڪ مڪي وارن جي ڀلائي ان ۾ هئي ته خانه ڪعبه جي زيارت لاءِ ايندڙ ڪهڙي به مذهب سان تعلق رکندڙ هجن، مڪي ۾ آزاديءَ سان اچن وڃن، اتان جي بازارن مان سامان خريد ڪن جنهن جو فائدو خود مڪي وارن کي به پهچي پيو ۽ انهن کي قربانيءَ جو گوشت به نصيب ٿئي پيو، ان ڪري ٻه هزار مسلمانن جي داخلا تي پابندي لڳائڻ مڪي وارن جي فائدي جي ڳالهه نه هئي ۽ تجارتي نقصان پڻ هو. حقيقت هيءَ آهي ته حرمت جي مهينن ۾ هر انسان کي مڪي ۾ داخل ٿيڻ جي آزادي هئي ۽ مسلمانن کي مڪي ۾ داخل ٿيڻ تي روڪڻ ان وقت جي آئين جي خلاف ورزي هئي.
مگر مڪي جا قريش اهو ڪيئن برداشت ڪري سگهن پيا ته اهڙن ماڻهن کي پنهنجي شهر ۾ آزاديءَ سان گهمندي ڏسن جن جي هٿان مختلف جنگين ۾ بيحد خواري ملي هُين. قريش جي سردارن لاءِ اها گهڙي تمام ڏکائتي هئي جو هو ڪو قطعي فيصلو ڪري سگهن. جيڪڏهن هو مسلمانن کي ٻين مذهبن کي مڃيندڙن کان جدا ڪن ۽ چون ته هنن جو حساب ٻيو آهي ۽ انهن کي مڪي ۾ قدم رکڻ جي اجازت نه آهي ته مڪو پنهنجي گڏيل حيثيت وڃائي ويهندو. ان سلسلي ۾ صرف هڪ خلاف ورزي ڪافي هئي ته قريش جو ٺهيل پنهنجو قانون به بي اعتبار ٿي ويندو ۽ مڪي جي بازار جي رونق به گهٽجندي ويندي ۽ بين الاقوامي حيثيت به ختم ٿي ويندي.
جيڪڏهن اها اجازت ڏني وڃي ته مسلمان سؤن اٺن سميت شهر ۾ داخل ٿي وڃن ته هي انديشو هيو ته اهي مڪي تي قبضو نه ڪن. جيڪڏهن اهو خطرو نه هجي ته به اسلام جي روز بروز مقبوليت جو توڙ ڇا هيو؟ جيڪڏهن ٻه هزار مسلمان مڪي ۾ داخل ٿين ته ان ڳالهه جي ڪهڙي ضمانت هئي ته جڏهن هو مڪي کان نڪرن ته ٻن هزارن کان زياده ٿي وڃن!
اهڙن انديشن جي تحت مڪي جي قريش اهو فيصلو ڪيو ته مسلمانن جو رستو روڪيو وڃي. ان ڪري انهن چاليهن ماڻهن تي اها ذميواري رکي وئي ته اهي وڃي مسلمانن جو رستو بند ڪري مڪي ڏانهن وڌڻ کان روڪين. پر جڏهن اهي ماڻهو مسلمانن جي سامهون ظاهر ٿيا ته جلدئي انهن جي هٿان گرفتار ٿي ويا ۽ سندن هٿيار به ضبط ڪيا ويا. پر پيغمبر اسلام ﷺ جن حڪم ڪيو ته انهن کي فديي وصول ڪرڻ کان سواءِ آزاد ڪيو وڃي ۽ کين هٿيار به واپس ڪيا وڃن. اها ڳالهه مڪي جي آيل ماڻهن لاءِ به تعجب جهڙي هئي ڇو جو جزيره عرب ۾ جڏهن ڪوبه شخص گرفتار ڪيو ويندو هو ته فديي وصول ڪرڻ کان سواءِ آزاد نه ڪيو ويندو هو. ان ڪري مسلمانن مان ڪنهن پڇا ڪئي ته يارسول الله! اوهان هنن کي بغير فديي ادا ڪرڻ جي ڇو ڇڏي ڏنو ۽ کين هٿيار به واپس ڪيا ويا؟
رسول الله ﷺ جن فرمايو ، ”ان لاءِ ته اسان صرف زيارتي آهيون ۽ خانه ڪعبه جي زيارت ڪرڻ لاءِ وڃي رهيا آهيون ۽ جيڪو زيارت لاءِ وڃي رهيو هجي اهو قيدي نه پڪڙيندو آهي.“ ان واقعي کان ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ٻه سؤ سوار سپاهين جو ٽولو مسلمانن کي روڪڻ لاءِ روانو ٿيو. ان ٽولي جي اڳواڻي ابوجهل جو پٽ ”عڪرمه“ ڪري رهيو هو. جڏهن اهو ٽولو مسلمانن وٽ پهتو ته اهي نماز ادا ڪري رهيا هئا. عڪرمه ڏٺو ته اهي ڪعبي جي طرف صفون بڻائي بيٺا آهن. مسلمانن جي نماز پڙهڻ جو منظر ايترو ته باعظمت ۽ روح کي وڻندڙ هو جو عڪرمه حيرت سان ڏسندو رهيو ۽ مسلمانن تي کيس حملي جي جرائت ئي نه ٿي سگهي ۽ گهوڙي کي ڦيرائي پري بيهي رهيو.
پيغمبر اسلام ﷺ جن مڪي وارن جي خدشن ۽ انديشن کي دور ڪرڻ خاطر هڪ ايلچي موڪليو ته جيئن هو مڪي وارن کي اها ڳالهه سمجهائي ته مسلمان لڙائي خاطر نٿا اچن، پر انهن جو مقصد صرف ڪعبي جي زيارت ڪرڻ آهي. ان ڪري مسلمانن وٽ ڪو هٿيار به نه آهي، جيڪڏهن مسلمان لڙائي لاءِ اچن ها ته خالي هٿين نه اچن ها ضرور هٿيار ساڻ کڻن ها.
پيغمبر اسلام ﷺ جن جو ايلچي مڪي نه پهچي سگهيو ڇو جو عڪرمه رستي ۾ ائي انهن کي پڪڙي ايلچي ۽ سندس ساٿين جي اٺن جون ٽنگون ڪٽي ڇڏيون، ايلچي ۽ سندس ساٿي اٺن کان بيوس ٿي ريگستان ۾ ڀٽڪندا ڀٽڪندا اچي مسلمانن جي قافلي سان مليا.
ٻئي طرف عڪرمه جيڪو پيغمبر اسلام ﷺ جن جي ايلچيءَ جي گرفتاري ۾ هيو ۽ اسلام جو قافلو پوئتي هٽي بيٺو. مسلمانن بنا روڪ جي پنهنجو سفر جاري رکيو، جڏهن مسلمانن جو قافلو اهڙي جڳهه تي اچي پهتو جنهن کي سرزمين مڪي جي سرحد سمجهيو ويندو هو، جتان قربانيءَ جي اٺن تي علامت گزاري“ جي رسم ادا ڪئي ويندي هئي. ”علامت گذاري“ يعني اٺن جي جسم تي نشان لڳائڻ، دور جاهليت جي عربن جي هڪ خاص رسم هئي. ان موقعي تي پيغمبر اسلام ﷺ جن جي طرفان رسم کي ادا ڪرڻ مڪي وارن کي اهو سمجهائڻو هو ته مسلمان صرف ڪعبي جي زيارت لاءِ هتي آيا آهن، لڙائي ڪرڻ يا ڪنهن ٻئي مقصد جي لاءِ نه.
پيغمبر اسلام ﷺ جن طرفان انهن روايتن جي پابنديءَ جو مقصد اهو هيو ته جيئن عرب اسلام کان خوفزده نه ٿين ۽ اهو اطمينان رکن ته اسلام حج جي پراڻي روايت کي ختم ڪرڻ نه آيو آهي ۽ نه ئي مڪي جي مرڪزي حيثيت کي گهٽائڻ خاطر. پيغمبر اسلام ﷺ جن حج جي پراڻي رسم کي قائم رکندي ان وقت جي عربن کي سمجهائڻ چاهيو ته مسلمانن جي نزديڪ خانه ڪعبه ايترو ئي مقدس ۽ محترم آهي، جيترو ٻين مذهبن جي مڃڻ وارن جي نظر ۾ آهي ۽ جيتري چاهت هڪ بت پرست کي خانه ڪعبه سان آهي ته ان کان به وڌيڪ محبت هڪ مسلمان جي دل ۾ سمايل آهي.
جڏهن قرباني جي اٺن تي نشان لڳائڻ جي رسم ادا ڪئي وئي ته مسلمانن جو قافلو مڪي ڏانهن روانو ٿيو، هتي ابوجهل جي پٽ عڪرمه مسلمانن جي قافلي جي راهه روڪي.
مشهور ليکڪ ابن هشام، عڪرمه جي زباني پيش ڪندي لکي ٿو، ”واتینا عند السلھ“ يعني جڏهن اسان مسلمانن جي سامهون ٿياسين ته انهن جون تلوارون مياڻ کان ٻاهر هيون. ”سله“ جو مطلب مياڻ کان تلوارون ٻاهر ڪڍڻ آهي، عڪرمه جو بيان ۽ ٻين تاريخي روايتن مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته جڏهن مسلمان مڪي وڃي رهيا هئا هت انهن وٽ تلوارون موجود هيون. پر اهو اسان کي نه وسارڻ گهرجي ته ان زماني ۾ تلوار صرف جنگي هٿيار طور استعمال نه ٿينديون هيون پر اهي اهو اسلحو هيو جنهن کي ان زماني ۾ سڀئي ماڻهو ساڻ رکندا هئا. بلڪل ائين ئي جيئن اڄ به جزيره عرب جا اڪثر ماڻهو ۽ عرب ملڪن جا شيخ هڪ خنجر پنهنجي چيلهه سان ٻڌل رکندا آهن. اهو خنجر حقيقت ۾ انهن جي لباس جو حصو آهي ۽ ان کي جنگي اسلحو تصور نه ڪيو ويندو آهي.
جيڪڏهن مسلمانن تلوارون سڌيون ڪيون هجن ته يقيناً عڪرمه ۽ ان جي ساٿين کي ڏسندي پوءِ ائين ڪيو هجي نه ته تلوارن ڪڍڻ جو ڪو سبب نظر نٿو اچي. ان کان بعد ان ڳالهه ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته تلوارن جي استعمال جو ڪوبه سبب نه هيو. ڇو ته پيغمبر اسلام ﷺ جن اهو چاهن ئي نه پيا ته هن سفر ۾ خون جو هڪ قطرو به زمين تي ڪري، ان ڪري عڪرمه جو بيان بي وزن ۽ حقيقت کان ٻاهر نظر اچي ٿي. ان ڳالهه جي اسلامي تذڪره نويسن به تصديق نه ڪئي آهي.
جنهن جڳهه تي مسلمانن قرباني جي اٺن تي نشان لڳائڻ جي رسم ادا ڪئي هئي. ”ذوالحليفه“ جي نالي سان سڏيو ويندو آهي. مسلمانن ان جڳهه تي عمرو ادا ڪرڻ لاءِ احرام ٻڌا ۽ مڪي ڏانهن روانا ٿيا. عڪرمه جي رستي روڪڻ تي پيغمبر اسلام ﷺ جن ان موقعي تي خون جو هڪ قطرو به وهائڻ نه پيا چاهين، ان ڪري پاڻ سڳورنﷺ مقابلي کان بچڻ لاءِ ذوالحليفه جي پهاڙن جو رستو اختيار ڪيو ۽ مڪي جي طرف پنهنجو سفر جاري رکيو، ذوالحليفه جي سرزمين تان گذرڻ کان پوءِ هڪ انتهائي تنگ ۽ مشڪل پهاڙي علائقي ۾ داخل ٿيا جتان اٺن لاءِ هلڻ ڏاڍو مشڪل هيو. ان پهاڙي علائقي ۾ مسلمانن کي سج جي سخت تپش ۽ اُڃ جي شدت جي ڪري تمام سخت تڪليف سهڻي پئي پر انهن ڪهڙي نه ڪهڙي طرح اهو رستو به پار ڪيو ۽ ”حديبيه“ جي علائقي ۾ داخل ٿي ويا.
حديبيه اڄ جي حساب مطابق مڪي کان يارهن ڪلوميٽر جي فاصلي تي آهي جتان مڪي جو نظارو بخوبي نظر اچي رهيو هو. اهو منظر ڏسي مسلمانن جون اکيون ڀرجي آيون. ائين محسوس ڪرڻ لڳا ته ايندڙ ڪلاڪ اڌ ۾ مڪي پهچي پنهنجي وطن جي مٽي تي قدم رکنداسين. پر ان گهڙيءَ ڪجهه مسلمان عقيدت ۽ احترام جي جذبي جي تحت ۽ مڪي سان والهانه محبت سبب سوچ ۾ هئا ته جيڪر پر هجن ته اسين اڏامي هينئر جو هينئر مڪي وڃي پهچون. ان وقت اچانڪ پيغمبر اسلام ﷺ جن جو اٺ جنهن جو نالو ”ثعلب“ هو، هلندي هلندي بيٺو ۽ آهستي آهستي زمين تي ويهي رهيو. پيغمبر اسلام ﷺ اٺ کي اٿارڻ چاهيو پر هو اٿي اڳتي هلڻ جي بجاءِ ٻه قدم پوئتي هٽي وري زمين تي ويهي رهيو پاڻ سڳوراﷺ اٺ تان لهي مسلمانن سان مخاطب ٿي فرمايائون ته، ”الله جي مرضي اها آهي ته اسان کي هن جڳهه تي رڪڻو آهي.“ سڀ مسلمان اٺن تان لٿا پر غمگين حال ۾؛ ڇو جو انهن کي اها اميد نه هئي ته مڪي جي دروازي تي پهچي اسان کي اچانڪ ترسڻو پوندو.
اها جڳهه جتي پيغمبر اسلام ﷺ جن ترسيا اها ”غديرالاشطاط“ جي نالي سڏبي هئي ۽ حديبيه جي علائقي ۾ واقع هئي. بهار جي مند ۾ اتي پاڻي آسانيءَ سان ملي ويندو هو پر هن وقت جڏهن مسلمان اتي ترسيا ته پاڻي ڏسڻ ۾ ئي نه پيو اچي. سڀني مسلمانن پيغمبر اسلام ﷺ جن جي خدمت ۾ حاضر ٿي عرض ڪيو: ”يارسول الله اسين ٻه هزار ماڻهو آهيون ۽ سؤن جي تعداد ۾ اٺ به اسان سان ساڻ آهن. هن علائقي ۾ جتي اسين ترسيا آهيون، پاڻيءَ جو قطرو به موجود نه آهي.“ پاڻ سڳوراﷺ خود اهو ڄاڻن پيا ته هڪ خشڪ علائقي ۾ پاڻي کان سواءِ رهڻ مشڪل آهي، مسلمانن چيو ته تنهن ڪري اسين اڳتي هلون جتي پاڻي موجود هجي.
پيغمبر اسلام ﷺ جن کي پوري طرح احساس هيو ته جيڪڏهن مسلمان هڪ قدم به اڳتي وڌيا ته مڪي وارن سان لڙائي شروع ٿي ويندي ۽ مڪي جي حد ۾ خون جاري ٿي ويندو. ڇو ته مڪي جو علائقي به خانه ڪعبه جي طرح حرم سمجهيو ويندو هو. ان کان سواءِ ماهه حرام ۾ جهيڙو يا خون وهائڻ جي سخت منع ٿيل هئي. ان ڪري جيڪڏهن مسلمان اڳتي وڌن پيا ته لڙائي سبب حج جو احترام به ختم ٿي سگهيو پئي. ان سبب جي ڪري پاڻ سڳورنﷺ مسلمانن کي فرمايو ته، ”اسان هتان اڳتي وڌي نٿا سگهون ڇو ته الله جي مرضي آهي ته في الحال اتي ترسيل هجون.“
مسلمانن چيو ته، ”پوءِ پاڻيءَ کان سواءِ گذارو ڪيئن ٿيندو؟“
روايت آهي ته حضرت محمد ﷺ جن انهيءَ ئي وقت پنهنجا ٻئي هٿ مبارڪ بارگاهه الاهي ۾ پاڻيءَ لاءِ کنيا ۽ فرمايائون: ” اي باري تعاليٰ جيڪڏهن تنهنجي طرفان پاڻي مهيا نه ٿيو ته مسلمان بي اختيار ٿي حرم ۾ داخل ٿي ويندا.“ ان وقت مسلمانن مان هڪ شخص پيغمبر اسلام ﷺ جن کي چيو: ”يارسول الله! اوهان جي قدمن هيٺان پاڻي موجود آهي.“ اها ڳالهه ٻڌي مسلمانن ان جڳهه تي کوٽائي شروع ڪئي جنهن جڳهه تي پاڻ ڪريم ﷺ جن جا قدم مبارڪ هئا. ڏسندي ئي ڏسندي زمين مان پاڻي ايترو ته نڪري آيو جو جيستائين مسلمان اتي ترسيل هئا ته انهن جي ضرورت کان زياده پاڻي موجود هيو.
جڏهن پاڻيءَ جو مسئلو حل ٿي ويو ته پيغمبر اسلام ﷺ جن حضرت عثمان رضي الله کي ايلچي طور مڪي روانو ڪيو ته قريش وارن کي اطلاع ڏنو وڃي ته اسان صرف ڪعبي جي زيارت لاءِ مڪي آيا آهيون نه مقابلو يا ڪا لڙائي ڪرڻ. ان ڪري اسان کي مڪي ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت ڏني وڃي ته جيئن اسين ڪعبي جي زيارت ڪريون.
حضرت عثمان رضي الله هميشه عمده لباس پهرڻ ۽ مختلف محفلن ۾اچڻ وڃڻ جو شوقين هيو. مجلس جي ادب کان پوري طرح واقفيت رکندو هو ۽ هڪ سماجي ڪارڪن هيو ۽ هميشه سهڻي گفتگو ڪندو هيو جيئن ڪنهن به ڳالهه جو غلط سبب نه بڻجي. بهرحال حضرت عثمان رضي الله پاڻ سڳورنﷺ جي تجويز ٻڌي پنهنجي اٺ تي سوار ٿي مڪي جي طرف روانو ٿي ويو. پر ان جي تڪڙي واپسي نه ٿي سگهي، جتي مسلمان ترسيل هئا، اتي اهو افواه پکڙجي ويو ته حضرت عثمان رضي الله کي مڪي ۾ نظر بند ڪيو ويو آهي، بعد ۾ اها خبر به ڦهلجي وئي ته حضرت عثمان رضي الله کي قتل ڪيو ويو آهي.
پيغمبر اسلام ﷺ جن کي جڏهن حضرت عثمان رضي الله جي قتل ٿيڻ جو اطلاع مليو ته پاڻ سڳورنﷺ جي خيال ۾ تبديلي اچي وئي ڇو ته پاڻ سڳوراﷺ خوب ڄاڻن پيا ته ڪهڙي مقصد لاءِ حج ۽ عمري جي بهاني مديني کان مڪي تائين سفر ڪيو آهي. پاڻ سڳورنﷺ جو مقصد هيو ته جيئن تيئن مسلمانن ۽ مڪي وارن جي وچ ۾ دوستيءَ جي فضا قائم ٿئي ته جيئن مديني جي ناڪه بنديءَ مان جان ڇڏائي سگهجي. ٻيو هي ته مڪي وارن کي اها سمجهه اچي ته اسلام عرب قوم جو دشمن نه آهي پر حامي آهي. ان لاءِ مسلمانن جي دل ۾ ڪعبي جي اها اهميت آهي جيڪا قريش وارن جي دل ۾ آهي. دراصل بنوقريش کي اها غلط فهمي ٿي چڪي هئي ته حضرت محمد جن نئين دين جي آڙ ۾ مڪي کي ان جي حقيقي مقام کان محروم ڪرڻ چاهي ٿو. مگر قريش وارا مڪي جي مرڪزي حيثيت کي اهميت نه ڏيندا هئا پر صرف تجارتي حيثيت کي برقرار رکڻ چاهيندا هئا. ان ڪري جيتوڻيڪ مڪي وارا پيغمبر اسلام جن جا زبردست دشمن هئا ان جي باوجود پاڻ سڳورنﷺ جن عمري ادا ڪرڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو، جيئن مڪي وارن ۽ خاص طور تي بنو قريش کي اهو سمجهائي سگهن ته مسلمان به خانه ڪعبه کي وڏي احترام جي نظر سان ڏسندا آهن ۽ ان کي عبادت جو گهر تصور ڪندا آهن.
پر جڏهن حضرت عثمان رضي الله جي قتل جي خبر پهتي ته ان وقت حضرت محمد ﷺ جن سمورن مسلمانن کي هڪ وڻ هيٺيان گڏ ٿيڻ جو حڪم ڪيو اُهو وڻ حديبيه جي حد ۾ غديرالاشطاط جي علائقي ۾ هيو.
اهڙا وڻ جيڪي گهاٽا ۽ سالن کان پراڻا هجن انهن جون پاڙون زمين جي تمام وڏي حصي ۾ ڦهليل هونديون آهن، اهڙن وڻن کي پاڻي جي ضرورت نه ٿيندي آهي، اهي پنهنجي پاڙن جي ذريعي تمام هيٺان زمين مان پاڻي حاصل ڪندا آهن ۽ تمام مضبوط ۽ گهاٽا پنهنجي وجود کي قائم رکندا آهن. اسلامي حوالن کان اهو معلوم ٿئي ٿو ته اهو وڻ جنهن جي هيٺان رسول الله ﷺ جن پنهنجي ساٿين کي ڪٺي ٿيڻ جو حڪم ڏنو ته اهو ايترو ته وڏو ۽ گهاٽو هو جو سڀئي مسلمان ان جي ڇانو هيٺ اچي جمع ٿيا. ان ڪري اسان کي اهڙي خشڪ علائقي ۾ اهڙي گهاٽي وڻ جي موجود هجڻ تي تعجب ڪرڻ نه گهرجي.
جڏهن سڀ مسلمان جمع ٿيا ته رسول الله ﷺ جن انهن کي مخاطب ٿي فرمايو ته مان اوهان کي ان لاءِ هتي گڏ ڪيو آهي ته توهان کان هڪ واعدو وٺان ۽ اهو هي آهي ته اوهان رسول الله جي حڪمن تي بنا ڪڇڻ جي عمل ڪندؤ توڙي اهي حڪم توهان جي ذاتي پسند يا مرضي جي خلاف هجن يا توهان جي عقل جي سمجهه کان ٻاهر هجن.
جڏهن پاڻ سڳورنﷺ جن گفتگو پورو ڪيو ته مسلمانن مان هڪ شخص نالي منان رضي الله اٿي بيٺو ۽ چيائين: ”يارسول الله ﷺ مان قسم کڻان ٿو ته اوهان جيڪو به حڪم فرمائيندا مان بنا جهجڪ جي اهو قبول ڪندس ڀلي اهو حڪم منهنجي نظر ۾ عجيب هجي يا منهنجو عقل ان کي مڃڻ کان انڪار ڪري.“ پوءِ منان رضي الله پاڻ سڳورنﷺ وٽ پهتو ۽ پاڻ سڳورنﷺ جي هٿ تي هٿ رکي بيعت ڪيائين. اطاعت ۽ فرمانبرداريءَ جو هي منظر ڏسي مسلمانن جي صفن ۾ ايماني جوش ۽ ولولي جي لهر اچي وئي ۽ سڀني تي اهڙي ڪيفيت طاري ٿي وئي جو سڀ جو سڀ اٿي بيٺا ۽ پيغمبر اسلام ﷺ جن سان بيعت ڪرڻ شروع ڪري ڏنائون، يعني سڀني اهو عهد ڪيو ته سڀئي پنهنجي پيغمبر جي پيروي ڪنداسين ڀل اهو حڪم انهن جي مرضي جي مطابق هجي يا نه هجي ۽ انهن جو عقل مڃي يا نه مڃي.
جيئن ته ان گهاٽي وڻ جي هيٺان عهد ڪرڻ وارن جي بيعت کي اسلامي تاريخ ۾ ”بيعت رضوان“ جي نالي سان سڏيو ويندو آهي ۽ الله تعاليٰ جو به ارشاد آهي. قرآن مجيد جي سورة ”الفتح“ ۾ الله تعاليٰ مسلمانن جي رضامندي جو اظهار هنن لفظن ۾ فرمايو آهي:
”اي محمد ﷺ جڏهن مومنن ان وڻ جي هيٺان اوهان سان بيعت ڪئي ته الله انهن کان راضي ٿي ويو. الله اهو ڄاڻي ٿو ته مؤمنن جي دل ۾ ڇا آهي (يعني الله انهن جي دلين کي ڄاڻي ٿو ته انهن جون دليون پنهنجي پيغمبر جي لاءِ بي انتها محبت ۽ خلوص سان مالامال آهن) ان ڪري انهن تي اهڙيون شيون نازل ڪيون جو انهن جي دلين ۾ راحت جو سبب بڻيون ۽ ان بيعت جي بدلي ۾ الله تعاليٰ انهن کي فتح ۽ نصرت سان نوازيو.“
جيئن ته مسلمانن حديبيه جي مقام تي رسول الله ﷺ جن سان وفاداري ۽ بيمثال فرمانبرداري جو ثبوت پيش ڪيو ته ان جي بدلي ۾ الله انهن کي هڪ وڏي انعام سان نوازيو، جيڪو فتح خيبر جي صورت ۾ انهن کي حاصل ٿيو جنهن بابت ذڪر اڳتي ڪيو ويندو.
ٻئي طرف جڏهن مڪي وارن ۽ خاص طورتي بنوقريش کي بيعت رضوان جو پتو پيو ته انهن تي خوف طاري ٿيو. ڇو ته انهن کي هي اطلاع مليو ته ان بيعت جي مطابق سڀئي مسلمان اهو عهد ڪري چڪا آهن ته حضرت محمد ﷺ جن جي هر حڪم تي بنا ڪنهن سوچ ويچار جي عمل ڪندا ۽ پاڻ ﷺ جن جي هڪ اشاري تي پنهنجي جان ڏيڻ لاءِ تيار آهن. ان ڪري قريش وارن کي هي گمان ٿيو ته، حضرت محمد ﷺ جن پنهنجي ساٿين کان جيڪا بيعت ورتي آهي ته ان جو مقصد اهو آهي ته مڪي تي حملو ڪريون ۽ جيڪو به رستي ۾ اچي ان کي موت جي حوالي ڪيو وڃي ۽ جيڪو بچي وڃي ان کي غلام بڻائي پاڻ سان وٺي هلجي!
مڪي جا قريش ٽن جنگين يعني، احد، بدر، خندق ۾ پيغمبر اسلام ﷺ جن جي قيادتي صلاحيتن جا جوهر ڏسي چڪا هئا ۽ انهن جي دلين ۾ عام مسلمانن جي شجاعت ۽ دليريءَ جو داٻو پهريون ئي ويٺل هيو. ان ڪري انهن اهو سوچيو ته جيڪڏهن مسلمان مڪي تي حملو ڪري ڏين ته يقيناً هي شهر انهن جي هٿن مان نڪري ويندو. ان ڪري ان تحت انهن تي خوف طاري ٿي ويو ۽ انهن انهيءَ ئي وقت حضرت عثمان رضي الله کي آزاد ڪر ي ڇڏيو.
حضرت عثمان رضي الله مڪي کان حديبيه پهچي اهو پيغام آندو ته مڪي جا قريش حضرت محمد ﷺ جن سان مذاڪرات ڪرڻ تي آماده آهن ۽ انهن جي خواهش آهي ته هڪ وفد موڪليون جيڪو پاڻ سڳورنﷺ جن سان ملاقات ڪري ۽ اندروني مسئلن جي باري ۾ گفتگو ڪئي وڃي. اهڙي طرح مڪي جا سردار نه صرف اهو ته حضرت محمد ﷺ جن سان گفتگو ڪرڻ تي راضي ٿيا پر انهن ابوجهل جي پٽ عڪرمه کي، جنهن مسلمانن جي پٺيان حديبيه تائين پهچي چڪو هو، اها هدايت جاري ڪئي ته مسلمانن تي ڪوبه قدم نه کنيو وڃي.
پهريون شخص جيڪو مڪي وارن جي طرفان حديبيه روانو ڪيو ويو ان جو نالو عروه بن مسعود ثقفي هو. ان جو تعلق ثقيف قبيلي سان هو ۽ طائف جي حڪمرانن ۾ شمار ٿيندو هو پر ان وقت طائف کان لڏي وڃي مڪي ۾ رهائش پذير ٿيو هو. عروه بن مسعود ان وڻ جي هيٺان اچي پيغمبر اسلام ﷺ جن سان ملاقات ڪئي ۽ پڇا ڪيائين ته اوهان ڪهڙي مقصد لاءِ مڪي آيا آهيون؟
حضرت محمد ﷺ جن جواب ۾ فرمايو ته اسان صرف خانه ڪعبه جي زيارت لاءِ هتي پهتا آهيون، ڪنهن سان جهڳڙو ڪرڻ نه آيا آهيون. قرباني جا اهي اٺ جن تي نشان لڳايا ويا هئا اهي عروه بن مسعود کي ڏيکاريا ويا، پر ائين لڳي پيو ته ان کي انهن ڳالهين تي يقين نه پيو ٿئي ته مسلمان صرف ڪعبي جي زيارت لاءِ آيا آهن. ان کان بعد پاڻ ﷺ جن جي ڪلهي تي هٿ رکي چيو ته، ”اي محمد ﷺ ڇا توهان کي پورو يقين آهي ته هي جيڪي ماڻهو توهان سان بيٺا آهن اهي جنگ جي صورت ۾ اوهان جو ساٿ ڏيندا ۽ اوهان کي اڪيلو ڇڏي نه ڀڄندا؟“
اهي لفظ ٻڌي مسلمانن مان هڪ شخص مغيره رضي الله بن شعبه پنهنجي تلوار عروه جي هٿ تي رکي غضبناڪ انداز ۾ چيائين ”اي عروه پنهنجي حيثيت ۾ رهه ۽ ڳالهه ڪرڻ وقت رسول الله ﷺ جن جي ڪلهي تي هٿ نه رک.“ عروه پنهنجو هٿ پوئتي هٽايو. عروه کي حضرت ابوبڪر صديق رضي الله چيو ته: ”اي عروه! جيڪڏهن تون ايلچيءَ جي حيثيت سان هتي نه اچين ها ته توکي ان گستاخي جي ڪري موت جي حوالي ڪيو وڃي ها پر ٻڌي ڇڏ، اسان مسلمان لڙائي جي وقت پنهنجي پيغمبر جو ساٿ هرگز نه ڇڏيندا آهيون، جيڪڏهن تون جنگ بدر ۽ جنگ احد ۾ هجين ها ته توکي رسول الله ﷺ جن سان مسلمانن جي والهانه عقيدت جي خبر پئجي وڃي ها ۽ هينئر توکي ان سوال پڇڻ جي ضرورت محسوس نه ٿئي ها.“
اهو جواب ملڻ بعد عروه بن مسعود مڪي جي طرف روانو ٿي ويو. مڪي جي سردارن جي سامهون پنهنجو اکين ڏٺو حال پيش ڪيو. ”اي قريش جا بزرگو! مون روم جي دربار ڏٺي آهي ۽ حبشه جي بادشاهه نجاشي جي به. پر جيڪا وفاداري ۽ جانثاري مسلمانن جي دلين ۾ محمد ﷺ جن لاءِ آهي اها مونکي روم ۽ حبشه ۾ قيصر ۽ نجاشي جي لاءِ به ڏسڻ ۾ نه آئي.
عروه بن مسعود کان پوءِ هڪ ٻيو شخص جيڪو بني ڪنانه قبيلي جو ڪارڪن هيو، قريش جو سفير بڻجي حديبيه روانو ٿيو ته جيئن پيغمبر اسلام ﷺ جن ۽ ٻين مسلمانن سان ملاقات ڪري اهو معلوم ڪري ته هو ڪهڙي نيت سان هتي آيا آهن. رسول الله ﷺ جن کي ٻڌايو ويو ته جيڪو شخص مڪي کان آيو آهي، ان جو تعلق بني ڪنانه سان آهي. پاڻ سڳورنﷺ فرمايو ته هي شخص اهڙي قبيلي سان تعلق رکندڙ آهي، جنهن جا ماڻهو قربانيءَ جي اُٺن جو وڏو احترام ڪندا آهن، ان ڪري هن شخص کي قرباني وارن اٺن ڏانهن وٺي وڃو ته جيئن هو ويجهو اُٺن کي ڏسي سگهي، مسلمانن ائين ئي ڪيو ۽ قرباني جي اٺن کي اڳتي هڪلي پاڻ حج جو ذڪر ”لبیک اللھم لبیک“ چوندا، انهن جي پٺيان هلڻ لڳا. جيئن ئي مڪي کان ايندڙ نمائندي جي نظر قربانيءَ جي اٺن تي پئي ۽ اهو ڏٺائين ته مسلمان حج جو خاص ذڪر ادا ڪري رهيا آهن ته هو مطمئن ٿي ڪري واپس مڪي موٽي ۽ اچي قريش کي چيائين ته پنهنجي اکين سان قربانيءَ جي اٺن کي ڏسي آيو آهيان، جن تي قربانيءَ جو نشان به لڳل هو، ان کان علاوه مان انهن ماڻهن کي حج جو خاص ذڪر به پڙهندي ٻڌو آهي. ان ڪري ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته هو صرف ڪعبي جي زيارت ڪرڻ لاءِ آيا آهن ۽ منهنجي خيال ۾ انهن جو رستو روڪڻ نه گهرجي.
پر قريش وارن جي شڪ ۾ ڪو به فرق نه آيو ۽ ايتري ڳالهه کان پوءِ به ڪو فيصلو نه ڪري سگهيا. اهوئي سبب آهي ته انهن وري هڪ ماڻهو نمائندي طور پيغمبر اسلام ﷺ ڏانهن ملاقات ۽ ڳالهه ٻولهه جي خيال سان حديبيه روانو ڪيو. هن دفعي ”حليس بن حلقمه“ تي اها ذميواري رکي وئي. هي شخص احابش قبيلي جو سردار هو، جيڪو پڻ مڪي ۾ رهندڙ هو ۽ قريش وارا حليس بن حلقمه جي وڏي عزت ڪندا هئا ۽ ان کي هڪ نيڪ ۽ سچو انسان تصور ڪندا هئا.
حليس مڪي مان حديبيه جي طرف روانو ٿيو ۽ جڏهن اتي پهتو ته پيغمبر اسلام ﷺ جن اها هدايت جاري ڪئي ته قريش جي نمائندي کي آزاد ڇڏيو وڃي ته جيئن هو جتي به وڃڻ چاهي ڀل وڃي ۽ جنهن سان به ملاقات ڪرڻ چاهي ۽ جيڪو چاهي شوق سان ڏسي.
حليس بن حلقمه به اهو ئي ڏٺو ته سڀ مسلمان احرام ٻڌل آهن ۽ قربانيءَ جي اٺن تي خاص نشان به لڳل آهن. حليس کي مسلمانن جي تنبن ۾ جنگي هٿيار به نظر نه آيا، پر ان اهو به ڏٺو ته ڪجهه اُٺ بک جي شدت سبب هڪ ٻئي جا وار پٽي کائي رهيا هئا.
اها صورتحال ڏسڻ بعد حليس بن حلقمه تيزي سان مڪي روانو ٿيو ۽ وڃڻ سان قريش جي اجلاس ۾ پنهنجو مشاهدو پيش ڪيائين ۽ چيائين ته: ”اي مڪي جا سردارؤ! مان يقين سان چئي سگهان ٿو ته مسلمان صرف خانه ڪعبه جي زيارت جي مقصد سان آيا آهن ۽ ٻي ڪابه انهن جي نيت نه آهي. منهنجي خيال ۾ انهن کي مڪي اچڻ جي اجازت ڏيڻ گهرجي جيئن هو به ٻين ماڻهن وانگر خانه ڪعبه جي زيارت ڪري سگهن.“
قريش جواب ڏنو ته اسان صرف ان شخص کان (يعني پيغمبر اسلام ﷺ) ڀؤ ڪريون ٿا، جيڪڏهن هو مڪي ۾ داخل ٿي ويو ته ڪٿي شهر تي قبضو نه ڄمائي ويهي. حليس بن حلقمه وڏي اعتماديءَ سان جواب ڏنو، ”مان قسم کڻڻ لاءِ تيار آهيان ته محمد ﷺ ۽ ان جا ساٿي سواءِ زيارت جي ٻيو ڪوبه مقصد کڻي نه آيا آهن. جيڪڏهن هو مڪي تي قبضي ڪرڻ جو سوچي اچن ها ته خالي هٿيئن نه اچن ها پر پاڻ سان جنگي سازو سامان کڻي اچن ها. مان انهن جي رهائش گاهه ۾ هڪ به تير يا نيزه يا ڍال نه ڏٺي.“
ايتري وضاحت جي باوجود به قريش جا سردار مسلمانن کي مڪي ۾ داخل ٿيڻ تي رضامند نه ٿيا ته حلس کي غصو اچي ويو. هن ناراضگي جو اظهار ڪندي چيو ته: ”توهان جو هي عمل هڪ ناقابل بخشش گناهه آهي. توهان کي اهو حق ڪنهن ڏنو آهي جو ڪعبي جي زيارت ڪرڻ وارن تي پابندي لڳايو. ڇا توهان کي خبر نه آهي ته ڪعبي جي زيارت لاءِ دنيا جي سمورن انسانن جي کي آزادي حاصل آهي. جيڪڏهن اهي ڪعبي تي ايمان رکندڙ هجن ته توهان ڪهڙن اختيارن تحت مسلمانن کي، جيڪي خانه ڪعبي تي مڪمل ايمان رکندڙ آهين، مڪي اچڻ کان روڪي رهيا آهيو. ٻڌو! جيڪڏهن توهان محمد ﷺ ۽ ان جي پيروي ڪندڙن کي مڪي اچڻ ۽ ڪعبي جي زيارت ڪرڻ کان منع ڪئي ته مان توهان کان عليحده ٿي ويندس. توهان مون کي اڄ کان بعد اتحادي نه سمجهجو“
قريش جي ڪجهه بزرگن حليس بن حلقمه جي غصي کي ٿڌي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ان کي سمجهائيندي چيائون: ”اي حليس! تون هڪ ريگستاني ماڻهو آهين، دل جو سچو ۽ قول جو پڪو پر تمام سادي طبيعت وارو آهين، ان ڪري ڪنهن جي اندروني ارادن کي نٿو سمجهي سگهين، تون ڪجهه صبر مان ڪم وٺ جيئن اسين وڌيڪ صلاح مشورو ڪيون ۽ اهڙو رستو اختيار ڪيون جنهن ۾ مڪي وارن جي بهتري هجي.“
اهڙي طرح مڪي جي قريش وڌيڪ ٻن ڏينهن تائين سوچ ويچار ۾ گذاريا ۽ انهن ٻن ڏينهن جي اندر انهن چوري چوري مسلمانن جو جائزو وٺڻ شروع ڪيو ۽ حديبيه وڃي واپس مڪي جي شوريٰ کي حقيقتون پيش ڪن پيا. واري واري سان پنهنجو اکين ڏٺو احوال پيش ڪندي انهن جو چوڻ هو ته مسلمانن جو حضرت محمد ﷺ سان ايترو ته ساٿ ۽ ايتري ته عقيدت آهي جو جيڪڏهن پاڻ ﷺ پاڻيءَ جو هڪ پيالو طلب ڪن پيا ته ويهه ويهه ماڻهو پاڻي آڻڻ لاءِ ڊوڙي وڃن پيا ۽ جيڪي پاڻي پهچائي نه پيا سگهن ته اهي پنهنجو پاڻ کي انتهائي بدنصيب انسان تصور ڪن پيا. ٻيو ته مسلمانن جي زندگيءَ ۾ هڪ عجيب ڳالهه اها آهي ته ڏينهن ۾ ڪيترائي دفعا ڪعبي جي طرف منهن ڪري صفون ٻڌي پنهنجي عبادت ادا ڪن ٿا. ان عبادت جي دوران انهن جو نظم ڏسڻ جي قابل آهي ۽ ڏسڻ وارو ان جي وصف بيان ڪري نٿو سگهي. مسلمانن جي حضرت محمد ﷺ سان ايتري وفاداري آهي جو جيڪڏهن هو هڪ اشارو ڪري ته سڀئي مسلمان ان تان جان قربان ڪري ڇڏن ۽ پنهنجي هٿن سان پاڻ کي هلاڪ ڪر ي ڇڏن.
جڏهن قريش جي بزرگن اهي ڳالهيون ٻڌيون ته مٿن زياده خوف ۽ دهشت طاري ٿيڻ لڳي. آخرڪار ٻن راتين ۽ ٻن ڏينهن جي مسلسل ڳالهه ٻولهه کان پوءِ ”سهيل بن عمرو“ نالي هڪ شخص کي هڪ وفد جي صورت ۾ روانو ڪيو ته هو حديبيه وڃي پيغمبر اسلام ﷺ جن سان ضروري ڳالهه ٻولهه ڪري مسلمانن ۽ مڪي وارن جي وچ ۾ جهڳڙي نه ڪرڻ جو معاهدو طئي ڪري.
روايت آهي ته جڏهن پيغمبر اسلام ﷺ جن سهيل بن عمرو کي پنهنجي طرف ايندي ڏٺو ته پنهنجي ساٿين کي فرمايائون ته هاڻي اسان جو ڪم آسان ٿي ويو.
قريش جي نمائندن ۽ پيغمبر اسلام ﷺ جن جي وچ ۾ مذاڪرات هلندي هلندي اهو ڏينهن اچي ويو جڏهن ته ٻنهي طرفن کان جنگ نه ڪرڻ ۽ هڪ ٻئي کي حملي ڪرڻ جو نشانو نه بنائڻ جو معاهدو طئي ٿيڻ وارو هو. تڏهن پيغمبر اسلام ﷺ جن حضرت علي رضي الله کي فرمايو ته دستاويز تيار ڪيو وڃي ۽ معاهدو لکيو وڃي.
حضرت علي رضي الله قلم هٿ ۾ کنيو ۽ هن طرح لکڻ شروع ڪيو. ” بِسۡمِ اللّٰہِ الرَّحۡمٰنِ الرَّحِیۡمِ “ هتي سهيل بن عمرو ٽوڪ جي انداز ۾ چيو ته، ”مان رحمان ۽ رحيم کي نٿو سڃاڻان. علي کي.. ” باسمک اللهم“ لکڻ گهرجي، ڇو جو پراڻي زماني کان اسان عربن جا تمام معاهدا ان نالي سان شروع ٿيندا آهن.“
حضرت علي رضي الله پيغمبر اسلام ﷺ جن کان پڇا ڪئي ”يارسول الله ڇا ڪيان؟“ حضرت محمد ﷺ جن فرمايو، ”اي علي ”لکُ باسمک اللھم“.
پيغمبر اسلام ﷺ جن جي فرمان مطابق حضرت علي رضي الله لکڻ شروع ڪيو ”هي معاهدو منعقد ٿئي ٿو محمد رسول الله ﷺ ۽ سهيل بن عمرو جي وچ ۾.“
پر سهيل بن عمرو هڪ دفعو ٻيهر اعتراض ڪندي چيو ته ائين نه لکو ڇو جو اسان توهان کي الله جو رسول نٿا مڃيون ۽ جيڪڏهن مڃون ها ته مڪي ۾ اچڻ کان ڇو روڪيون ها؟ ان ڪري هن معاهدي جي شروعات هن ريت هئڻ گهرجي.
”هي معاهدو لکيو وڃي ٿو محمد بن عبدالله ۽ سهيل بن عمرو جي وچ ۾.“
حضرت علي رضي الله پيغمبر اسلام ﷺ جن جي طرف ڏٺو، پاڻ سڳورنﷺ فرمايو ”اي علي! ائين ئي لک جيئن سهيل چوي ٿو، جيئن ان جي رضامندي هجي.“ انهن ٻنهي ڳالهين کان سواءِ سهيل ٻيو ڪوبه اعتراض نه ڪيو ڇو ته معاهدي جي بنيادي اصولن تي پهريائين اتفاق راءِ ٿي چڪو هو.
حضرت علي رضي الله جيڪو خود هڪ عظيم دانشور، هڪ باذوق، خوش اخلاق انسان ۽ اسلام جي بزرگن ۾ شمار ٿيندو هو، هيٺين لفظن ۾ معاهدو لکڻ شروع ڪيو.
”باسمڪ اللهم- هي معاهدو لکيو وڃي ٿو ته محمد بن عبدالله ۽ سهيل بن عمرو جي وچ ۾ ته هن معاهدي جي تحت قريش اهو منظور ڪري ٿو ته آئنده ڏهن سالن تائين مسلمانن ۽ مڪي وارن جي وچ ۾ جنگ بندي قائم رهي.“
”انهن ڏهن سالن ۾ جيڪڏهن ڪوبه شخص بنوقريش جي اجازت کان سواءِ مسلمانن سان اچي ملي ته مسلمانن جو اهو فرض آهي ته ان کي قريش جي حوالي ڪري ڇڏن، پر جيڪڏهن ڪو شخص مسلمانن کان الڳ ٿي قريش وارن وٽ پهچندو ته اهي ان کي مسلمانن جي حوالي نه ڪندا.“
”جنگ بندي جي انهن ڏهن سالن ۾ نه ڪائي ڌر ٻئي جي جان ۽ مال تي قبضو ڪندي ۽ نه ئي ان کي نقصان پهچائڻ جي ڪوشش ڪندي.“
”انهن ڏهن سالن جي عرصي ۾ قريش کي اها اجازت هوندي ته جنهن سان به چاهن اتحاد قائم ڪن، اهڙي طرح مسلمانن کي اهو حق حاصل هوندو ته جنهن سان به چاهن معاهدو ڪن ۽ پنهنجي مرضي سان راهه رسم وڌائن.“
”مسلمانن کي هن سال مڪي ۾ داخل ٿيڻ ۽ ڪعبي جي زيارت ڪرڻ جي اجازت نه هوندي، پر ايندڙ سال هو ڪعبي جي زيارت لاءِ اچي سگهن ٿا. ان هوندي به اهو شرط هوندو ته ٽن ڏينهن کان زياده مڪي ۾ ترسي نه سگهندا ۽ تلوار کان سواءِ ڪوبه ٻيو هٿيار ساڻ کڻي نه ايندا.“
هي معاهدو جيڪو هجرت جي ستين سال پيغمبر اسلام ﷺ جن ۽ قريش مڪي وارن جي وچ ۾ ٿيو، ان وقت مسلمان احرام ٻڌل هئا ۽ قرباني جي اٺن تي نشان به لڳائي چڪا هئا صرف ان ڳالهه جو انتظار هين ته مڪي ۾ داخل ٿيون ۽ خانه ڪعبه جو طواف ڪريون، ان کان علاوه جيڪي مڪي جا رهاڪو هئا انهن جي دل ۾ اها خواهش هئي ته پنهنجي اباڻي شهر ۾ قدم رکون. هن وقت انهن کي اهو يقين هيو ته انهن جي اها آرزو جلد پوري ٿيڻ واري آهي پر هن معاهدي جي هڪ شق مطابق انهن جون اميدون پوريون ٿي نه سگهيون. سڀ مسلمان، ڇا انصار ڇا مهاجر، قريش جي طرف کان لڳايل پابندي تي دل ئي دل ۾ پريشان رهيا ۽ ان ڳالهه کي پنهنجي توهين سمجهن پيا پر جيئن ته سڀئي مسلمان پيغمبر اسلام ﷺ جن جو تمام گهڻو احترام ڪندا هئا ان ڪري ڪجهه به نه ڪُڇي سگهن پيا، انهن مان صرف هڪ شخص پنهنجي دل جي ڳالهه زبان تي آڻي سگهيو، اهو هو حضرت عمر بن خطاب رضي الله .
حضرت عمر رضي الله ايترو صاف ۽ دل جو سچو هيو جو پنهنجا احساس لڪائي نه سگهيو ۽ جيڪو ان جي زبان تي ايندو هو چئي ڏيندو. ان ڪري رسول الله ﷺ جن کي عرض ڪيو ته، ”يارسول الله ڇا اوهان اسان کي ائين نه چيو هو اسان مڪي هلنداسين ۽ خانه ڪعبه جو طواف ڪنداسين؟“
پيغمبر اسلام ﷺ جن فرمايو ”بلڪل“ يا عمر! مون اهوئي چيو هيو پر مون ڪڏهن چيو هو ته اسان هن سال مڪي ۾ داخل ٿينداسين!“ حضرت عمر رضي الله پڇيو ته ”پوءِ اسين ڪڏهن مڪي هلنداسين ۽ خانه ڪعبه جو طواف ڪنداسين.“ تنهن تي پاڻ فرمايائون: ”توهان انشاءَالله ايندڙ سال مڪي ضرور ويندؤ ۽ خانه ڪعبه جو طواف ڪندؤ“ حديبيه جي معاهدي جي ڪري مسلمانن جي دل غم ۽ غصي سان پهريون ئي ڀري پئي هئي پر هڪ واقعو ان وقت ٻيو پيـش آيو.
قريش جي وفد جي اڳواڻي ڪندڙ سهيل بن عمرو جنهن جون معاهدي تي صحيحون ٿيل هيون، ان جو هڪ پٽ ابوجندل جيڪو پنهنجي پيءُ کان چوريءَ مسلمان ٿي چڪو هو. حديبيه جي معاهدي کان ٻه ڏينهن پوءِ مڪي مان ڀڄي اچي حديبيه ۾ مسلمانن سان مليو. ان ٻڌايو ته مان مسلمان ٿي چڪو آهيان، توهان منهنجا ديني ڀائر آهيون ان ڪري مون کي پناهه ڏيو. پر ابوجندل جي حديبيه پهچڻ سان ئي سهيل بن عمرو به اچي مٿان ڪڙڪيو ۽ مسلمانن کي مخاطب ٿي چيائين ته، ”توهان ۽ اسان جي وچ ۾ معاهدو ٿيل آهي، ان معاهدي تحت جيڪڏهن ڪو شخص قريش جي هٿن مان ڀڄي توهان جي پناهه ۾ اچي ته توهان جو هي فرض آهي ته ان کي اسان جي حوالي ڪيو. ان تحت منهنجي پٽ ابوجندل کي منهنجي حوالي ڪيو وڃي.“ پيغمبر اسلام ﷺ جن ابوجندل رضي الله کي پاڻ وٽ نه پيا رکي سگهن ۽ ان کي موٽائڻ تي مجبور هئا، جئين ته جيڪڏهن ائين نه پيو ڪيو وڃي ته هينئرتازو ٿيل معاهدو ٽٽي پوي، ان ڪري پاڻ سڳورنﷺ ابوجندل رضي الله کي ان جي پيءُ جي حوالي ڪري ڇڏيو. ان کان پهريائين ابوجندل پاڻ سڳورنﷺ کي چيو ته، يارسول الله منهنجو پيءُ مون کي ماري ڇڏيندو.“ پيغمبر اسلام ﷺ جن کيس دلاسو ڏيندي فرمايو ته، ”ابوجندل ڊڄ نه، الله تنهنجي حفاظت فرمائيندو.“ ... ۽ ائين ئي ٿيو، ابوجندل رضي الله موت کان بچي ويو ۽ زنده رهيو.
ان واقعي مسلمانن ۾ غم ۽ غصي جي لهر ڊوڙائي ڇڏي ۽ ڪعبي جي زيارت نه ٿيڻ بعد انهن جي دلين تي هي ٻيو زخم لڳو. جيڪڏهن ان کان اڳ انهن ماڻهن اها بيعت نه ڪئي هجي ها ته پيغمبر اسلام ﷺ جن جو هر حڪم مڃينداسين ڀل اهو انهن جي سمجهه ۾ اچي يا نه اچي، ته هن صورتحال ۾ اهو ممڪن هيو ته هي ماڻهو پنهنجي آپي کان نڪري وڃن ها ۽ ٺهيل ٺڪيل ڳالهه به خراب ڪري ڇڏن ها. پر بيعت رضوان انهن کي بي قابو نه ٿيڻ ڏنو ۽ انهن جو اهو اندروني زخم غم ۽ غصو حد کان اڳتي وڌي نه سگهيو.
جيئن ته عام مسلمان حضرت محمد ﷺ جن وانگر سياسي سمجهه نه رکندا هئا، ان ڪري اها ڳالهه سمجهي نه سگهيا ته جنگ بندي جا ڏهه سال معاهدو (يعني صلح حديبيه) ڪهڙي طرح مسلمانن جي فائدي ۾ رهندو. پيغمبر اسلام ﷺ جن ان معاهدي جي ذريعي مديني کي اقتصادي ناڪه بنديءَ کان نجات ڏياري. هينئر مديني جا قافلا آزاديءَ سان پنهنجو سفر جاري رکي سگهندا ۽ مسلمانن کي ان معاهدي تحت اهو موقعو به ملي ويو ته جنهن سان به ڪو عهد ڪن يا ڪنهن سان به اتحاد جوڙن. ان زماني ۾ مسلمانن جا سڀ کان وڏا دشمن مڪي جا قريش هئا. ان ڪري جنگ بندي جا ڏهه سال معاهدو ان ڳالهه جو سبب بڻيو ته ايندڙ ڏهه سال مڪي وارن جي دشمني کان آزاد آهن. عام مسلمان اهڙن عظيم سياسي فائدن کان ناواقف هئا جيڪي پيغمبر اسلام جن ڪنهن خون وهرائڻ کان سواءِ مديني جي رهڻ وارن لاءِ حاصل ڪيا. پر وقتي طور تي هو مڪي نه وڃي سگهيا ۽ جذباتي طورتي ابوجندل رضي الله جي واپسي تي پنهنجي شڪست ۽ توهين سمجهي رهيا هئا. خاص طورتي ابوجندل رضي الله کي قريش جي حوالي ڪرڻ وارو مسئلو انهن لاءِ زياده رنج جو سبب بڻيو. ڇو ته عربن جو اهو اصول هيو ته پناهه وٺندڙ جي دل و جان سان مدد ڪندا هئا، پوءِ ڀل اهو ڪير به هجي. مسلمان کي ٻئي مسلمان کان پناهه وٺڻ ته هڪ الڳ ڳالهه هئي پر ان ڳالهه کان هو غافل هئا ته ابوجندل رضي الله کي معاهدي مطابق واپس ڪيو ويو آهي ۽ جيئن ته هو معاهدي ٿيڻ کان پوءِ مڪي مان ڀڳو هو، ان ڪري ان کي واپس ڪرڻ انهن جي شڪست نه هئي، پر ان ڳالهه مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته مسلمان هرحال ۾ پنهنجي واعدي جا پابند آهن. ان جي باوجود پيغمبر اسلام ﷺ جن اهو ڏٺو ته عام مسلمان مايوس ۽ رنجيده آهن ته پاڻ سڳورنﷺ جن انهن کي هڪ دفعو ٻيهر حديبيه جي مقام وٽ گڏ ٿيڻ جو حڪم فرمايو ۽ انهن کي فرمايائون ته، ”هي معاهدو جيڪو اسان ۽ قريش جي وچ ۾ ٿيو آهي حقيقت ۾ هڪ ”فتح مبين“ آهي، يعني اهڙي فتح جيڪا هڪ مضبوط ديوار ثابت ٿيندي.“
ان سياسي عظيم فتح تي جيڪا حديبيه ۾ مسلمانن کي نصيب ٿي، الله تعاليٰ پيغمبر اسلام ﷺ جن تي هڪ آيت نازل فرمائي جيڪا قرآن مجيد جي اٺيتاليهن سورة ”الفتح“ ۾ آهي. ”انا فتحنالک فتحاً مبینا“ يعني اسان اوهان کي هڪ واضح ۽ روشن فتح عنايت ڪئي.
ڪجهه علماءِ اسلام جو چوڻ آهي ته هي آيت مڪي جي فتح وقت (يعني صلح حديبيه کان بعد) نازل ٿي هئي، جڏهن ڪجهه جو خيال آهي ته هي آيت فتح خيبر جي متعلق آهي. ان جي باوجود علماءِ دين جو چوڻ آهي ته اها آيت اسلام جي هر فتح جي باري ۾ آهي جنهن ۾ حديبيه جي سياسي فتح به شامل آهي.
ليڪن ان کان اڳ جو پيغمبر اسلام ﷺ جن جون وضاحتون شروع ٿين ته مسلمانن مان هڪ شخص درد ڀري آواز ۾ چيو ته اسان ڪعبي جي زيارت کان رهجي وياسون ۽ هاڻي ڪعبي جي طواف نٿا ڪري سگهون! رسول الله ﷺ جن کيس فرمايو ته جيڪڏهن تون هتان ئي ڪعبي جي زيارت ڪرين ته الله تعاليٰ توکي عمري جو ثواب ڏيندو ۽ تنهنجو عمرو قبول ڪندو ۽ هي عمل اهڙو آهي ڄڻ تو ڪعبي جو طواف ڪيو هجي. پاڻ سڳورنﷺ فرمايو ته مان به هتان ئي ڪعبي جي زيارت ڪندس ۽ اسان هن ئي جڳهه تي اٺن جي قرباني ڏينداسين. مان پنهنجو مٿو وارن کان صاف ڪري احرام کان ٻاهر نڪرندس ۽ توهان کي به ائين ئي ڪرڻو آهي. مون کان بعد اوهان پنهنجو مٿو ڪوڙائي احرام کان ٻاهر نڪري اچجو.
مسلمانن مان هڪ ٻئي شخص عرض ڪيو ته يارسول الله ﷺ ابوجندل رضي الله کي مشرڪن جي حوالي ڪرڻ لاءِ ٻڌايو ۽ اهو به سمجهايو ته اها ڪهڙي ڳالهه آهي جو اسان پنهنجي شخص کي جيڪو ڀڄي وڃي قريش وٽ پهچي انهن کان واپس نٿا ڪري سگهون پر مشرڪن جي هٿن مان ڀڄي آيل کي واپس ڪرڻ تي مجبور آهيون؟
پيغمبر اسلام ﷺ جن وڏي سنجيدگيءَ سان فرمايو ته ابوجندل رضي الله کي هينئر ٿيل معاهدي مطابق واپس ڪيو ويو آهي، ان ڪري ان ڳالهه ۾ مسلمانن جي هار يا توهين نه آهي. ان کان علاوه مون کي يقين آهي ته ابوجندل رضي الله کي ڪجهه نه ٿيندو. هو انشاءَالله زنده رهندو. جيڪڏهن هو ماريو به ويو ته ان کي سچي شهادت نصيب ٿيندي ڇو ته هو شهيد ٿيندو ۽ شهيد جنت ۾ سڌو روانو ٿيندو آهي. پر رهي اها ڳالهه ته اسان معاهدي ۾ اهو زور ڇو نه ڏنو ته اسان جي طرف کان ڀڄڻ وارن کي مڪي وارا واپس ڪن ته ان ڳالهه جو سبب هي آهي ته جيڪو شخص اسلام کان ڦري وڃي ته اهو اسان منجهان نه آهي ۽ اسان جو به ان سان ڪوبه واسطو نه آهي. اهڙو ماڻهو اسان جي لاءِ مفيد ۽ ڪارآمد ثابت نه ٿيندو پر هو هڪ خيانتي ۽ مرتد انسان آهي جنهن لاءِ اسان وٽ ڪابه گنجائش نه آهي. اهوئي سبب آهي ته اسان مسلمانن کان جدا ٿي ڀڄي مڪي ۾ پناهه وٺڻ وارن کان واپسي جو زور نه ڏنو ڇو جو اسان کي خبر آهي ته اهڙا ماڻهو اسان سان گڏ رهي نٿا سگهن. پر هي معاهدو جيڪو فتح مبين آهي ان ڳالهه جو سبب بڻبو ته اسان ايندڙ ڏهن سالن تائين قريش جي حرڪتن کان محفوظ رهون، انهن ڏهن سالن ۾ اسان قريش جي دشمني ۽ انهن جي شيطاني حرڪتن کان بناخوف ٿي ڪري مديني جي ڀرپاسي رهڻ وارن قبيلن کي مسلمان ڪري سگهون ٿا ۽ جنهن سان به چاهيون دوستي ۽ اندروني اتحاد ڪري سگهون ٿا. ان معاهدي جو فوري فائدو اهو به آهي ته مدينو جيڪو اڄ تائين اقتصادي محاصري جي ضد ۾ هيو اڄ کان بعد ناڪه بندي کان نڪري اسان معاشي طورتي پاڻ کي مضبوط بڻائي سگهنداسين.
مسلمانن مان هڪ ٻئي شخص انتهائي ادب سان پڇيو ته، ”يارسول الله ﷺ اوهان معاهدي ۾ اهو ڇو لکرايو آهي ته هي معاهدو محمد بن عبدالله ۽ سهيل بن عمرو جي وچ ۾ لکيو وڃي ٿو ائين ڇو نه لکرايو ته هي معاهدو رسول الله ﷺ جن جي طرف کان لکيو وڃي ٿو.
پاڻ سڳورنﷺ جن فرمايو ته: ”اسان پنهنجي معاهدي ۾ محمد بن عبدالله ئي لکرايو آهي پر اهو نه لکرايو آهي ته مان الله جو رسول نه آهيان، قريش جي اها خواهش هڪ ٻاراڻي حرڪت هئي. جيڪڏهن اسين ان مطالبي کي نه مڃون ها ته اسان به ان ٻاراڻي حرڪت ۾ شامل ٿيون ها، ان ڪري مان انهن جي اها ڳالهه مڃي ۽ ان جي مڃڻ سان اسان جو ڪجهه نه ويو پر اسين پنهنجي هڪ مقصد ۾ ڪامياب ٿياسون جيڪو دراصل اهو هيو ته قريش جو خطرو سر تان ٽري ويو جيئن ته انهن سان جنگي معاهدو ”جنگ بندي“ ڪري اسان دين اسلام جي بنا ڪنهن رڪاوٽ جي تبليغ ڪري سگهنداسين ۽ پنهنجو پاڻ کي مضبوط ۽ مستحڪم بنائڻ جي ڪوشش ڪنداسين.“
بعد ۾ حضرت عمر رضي الله کان رهي نه سگهيو ان عرض ڪيو ته، ”يارسول الله ڇا اسان جو دين برحق ۽ مشرڪن جو دين باطل نه آهي؟ پوءِ ڇو سچو دين هڪ ڪوڙي دين جي سامهون نرم رويو اختيار ڪري ۽ ان جي هر ڳالهه مڃين؟“
مگر ڪجهه عرصي کان پوءِ حضرت عمر رضي الله به ان ڳالهه جي تصديق ڪرڻ تي مجبور ٿي ويو ته حديبيه جو معاهدو مسلمانن جي وڏي فائدي ۾ هيو ۽ ان معاهدي سان حاصل ٿيل امن ۽ سڪون جي ڇانو ۾ مسلمانن تيزي سان دين جي تبليغ ڪئي جنهن سان ڪيترائي قبيلا اسلام ۾ داخل ٿي ويا...
پر ان گهڙيءَ احساس محروميت ۾ مبتلا ٿيڻ سبب عام مسلمان ان معاهدي مان ايندڙ وقت ۾ حاصل ٿيندڙ مضبوط اثرن کي سمجهي نه سگهيا ۽ ان لاءِ جڏهن مٿو ڪوڙائڻ ۽ احرام کان نڪرڻ بعد مديني روانا ٿيا ته تمام غمگين ۽ دلگير هئا ۽ سڀ کان وڌيڪ انهن کي ابوجندل رضي الله جي واپسيءَ جو وڏو ڏک ٿي رهيو هو.
انهيءَ حالت ۾ جيئن ته مسلمان دلين ۾ درد غم لڪائي مديني وڃي رهيا هئا ته رستي ۾ هڪ ٻيو مسلمان جيڪو مڪي مان ڀڄي نڪتو هو اچي انهن سان مليو ۽ ان به پناهه جي درخواست ڪئي. پيغمبر اسلام ﷺ پهريون ته خاموش رهيا، ڇو جو پاڻ سڳورنﷺ کي خيال ٿيو ته مٿان اها چال نه هجي ۽ قريش وارن ڄاڻي واڻي ان کي مسلمانن ڏانهن روانو ڪيو هجي ته جيئن مسلمانن جي ردعمل جو اندازو لڳائي سگهجي، پر تحقيق بعد پتو پيو ته مڪي کان ڀڄي اچڻ وارو شخص واقعي مسلمان آهي ۽ ان جو نالو ”ابوبصير“ آهي. ابوبصير رضي الله قريش وارن جي ايذائڻ کان تنگ اچي مسلمانن سان اچي مليو هو پر ان جي درخواست جو ان کي اڃان جواب ئي نه مليو ته قريش جا ٻه ماڻهو اچي اتي پهتا ۽ چوڻ لڳا ”يامحمد ﷺ معاهدي جي مطابق ابوبصير رضي الله جي ٻانهن اسان جي حوالي ڪئي وڃي.“
هن وقت حضرت عمر رضي الله خاموش رهي نه سگهيو ۽ اڳتي وڌي چيائين ته، ”يارسول الله هي شخص اسان کان پناهه گهري رهيو آهي اسان ڀلي پنهنجي جان کان هليا وڃون ته به هن کي قريش جي هٿ لڳڻ نه ڏينداسين.“
پيغمبر اسلام ﷺ جن فرمايو ته، ”اي عمر! اسين عهد جا پابند آهيون ۽ اسان کي معاهدي جي خلاف ورزي نه ڪرڻ گهرجي.“ اهو جواب ٻڌي ٻئي شخص سڀني مسلمانن جي سامهون ابوبصير رضي الله کي اٺ جي پٺيءَ سان ٻڌي واپس وٺي ويا.
پر ابوبصير رضي الله هڪ طاقتور ۽ دلير انسان هو. ان رستي ۾ ٻڌل رسيون ٽوڙي اٺ تان لهي ٻنهي سان مقابلو ڪيو ۽ هڪ کي موت حوالي ڪري ڇڏيائين ۽ ٻيو جان بچائي ڀڄي ويو. ابوبصير رضي الله ٻيهر اچي مسلمانن سان مليو ۽ انهن کي پناهه ڏيڻ جي درخواست ڪيائين. هن دفعي ابوبصير رضي الله نه صرف اهو ته قريش کان ڀڄي نڪتو پر ان هڪ شخص جو خون به ڪري وڌو ۽ هاڻي ان مقتول جو خون بها به گهريو وڃي ها.
ٻئي ڏينهن جو شخص بچي ويو هو، ٻيهر اچي مسلمانن وٽ پهتو ۽ ابوبصير رضي الله جي مطالبو ڪرڻ لڳو، جنهن تي پيغمبر اسلام ﷺ جن حڪم فرمايو ته ابوبصير رضي الله کي هن شخص جي حوالي ڪيو وڃي، ابوبصير رضي الله وري به ان جي هٿن مان ڀڄي ويو.
جڏهن پهريون دفعو ابوبصير رضي الله مسلمانن وٽ آيو هيو ته ان وقت پاڻ سڳورنﷺ کيس فرمايو هو ته يا بصير رضي الله اسان ٿيندڙ معاهدي جي مطابق توکي پاڻ وٽ نٿا رکي سگهون، تون مڪي موٽي وڃ ۽ يقين رک ته الله تنهنجي حفاظت فرمائيندو. پر هينئر ابوبصير رضي الله کي اهو احساس ٿيو ته جيڪڏهن هينئر مان مڪي وڃان ٿو ته منهنجي جان خطري ۾ هوندي ڇو جو ان جي هٿان قريش جو هڪ ماڻهو قتل ٿي چڪو آهي.
پيغمبر اسلام ﷺ جن اهڙي وقت تي ان کي مڪي وڃڻ لاءِ چيو هو ۽ اها بشارت ڏني هئي ته، الله ان جي مدد ڪندو ان وقت ان جي هٿان خون ٿيل نه هو پر هينئر هڪ ماڻهوءَ جي قتل کان بعد جيڪڏهن هو مڪي واپس وڃي ته ان جي جان خطري ۾ هوندي ۽ خون بها به ادا ڪرڻو پوندو. ان ڪري هن مڪي واپس مڃڻ بجاءِ اڻ واقف ريگستان ۾ پناهه وٺڻ جو فيصلو ڪيو. ريگستان ۾ هلندي هلندي هڪ اهڙي علائقي ۾ پهتو جنهن کي ذوالمروه سڏيو ويندو هو.ابوبصير رضي الله اتي باقي زندگي گذارڻ جو فيصلو ڪري رهي پيو. ڪجهه ڏينهن گذرڻ بعد ابوجندل رضي الله به ٻيهر مڪي کان فرار ٿي اچي اهو به ذوالمروه علائقي ۾ پهتو ۽ اچي ابوبصير رضي الله سان مليو. ان کان بعد هڪ ٻيو مسلمان جنهن جو نالو عتبه بن اسد هيو مڪي کان ڀڄي اچي ذوالمروه پهتو. آهستي آهستي ٻيا مسلمان به مڪي مان فرار ٿي اچي اتي پهتا ۽ انهن اتي هڪ عليحده اسلامي گروپ جي شڪل اختيار ڪئي.
اهي مسلمان جنگ بندي جي معاهدي جي حد ۾ نه پيا اچي سگهن ڇو جو ذوالمروه نه ته مديني جو حصو هو ۽ نه وري اسلامي حڪومت ۾ شامل هو. ان ڪري پيغمبر اسلام جن تي انهن مسلمانن جي ذميواري عائد نه پئي ٿئي.
اڃان حديبيه جي معاهدي کي هڪ سال به نه گذريو هو ته ذوالمروه ۾ مسلمانن جو ايترو تعداد ٿي ويو جو انهن هڪ مستقل فوج تيار ڪري ڇڏي ۽ مڪي جي قافلن جو رستو روڪي مال غنيمت حاصل ڪرڻ لڳا جيئن پنهنجون ضرورتون پوريون ڪري سگهن.
آهستي آهستي ذوالمروه جي مسلمانن ڪجهه اهڙي ريت قريش وارن جو ساهه منجهائي ڇڏيو جو انهن پنهنجي هار مڃي، پنهنجو پاڻ پيغمبر اسلام ﷺ جن کي هيءَ درخواست ڪئي ته توهان مڪي کان ڀڳل مسلمان کي جيڪي ذوالمروه ۾ جمع ٿيا آهن تن کي مديني پاڻ ڏي گهرايو ۽ اهي ماڻهو مديني ۾ رهن ۽ انهن کي مڪي واپس موٽائڻ جي به ضرورت نه آهي.
پيغمبر اسلام ﷺ جن قريش وارن کي چورايو ته اوهان مديني ڏانهن تحريري طورتي درخواست ڪيو ته جيئن اسان وٽ ان ڳالهه جو ثبوت رهي ۽ ان طرح حديبيه جي معاهدي جي اها شق جنهن کي عام مسلمان پنهنجي لاءِ توهين سمجهن پيا خودبخود ختم ٿي وڃي ۽ ان کان بعد به ان معاهدي جا اهي حصا جيڪي ظاهر ۾ مسلمانن جي نقصان ۾ هئا مٽجي چڪا ۽ صرف اهي ڳالهيون باقي رهيون جيڪي مسلمانن جي فائدي ۾ هيون.
قريش وارن پنهنجي هٿن سان هي تحريري ثبوت موڪلي ڏنو ته جيڪڏهن ڪوبه شخص مڪي کان ڀڄي اچي مسلمانن سان ملي ته ان کي قريش جي حوالي نه ڪيو وڃي، تڏهن وڃي عام مسلمانن کي احساس ٿيو ته اهي سڀ غلطي تي هيا ۽ سمورو عرصو غلط فهمي ۾ مبتلا رهيا، ڇو جو حديبيه جو معاهدو انهن جي نقصان ۾ نه پر وڏي فائدي ۾ هو.