حلف الفضول يا رضاڪار تنظيم
دنيا جي هر خطي ۾ عوامي نوجوانن جون تنظيمون قائم ڪيون وينديون آهن، جيڪي خدمت خلق جو فرض ادا ڪنديون رهنديون آهن. اهي جماعتون يا تنظيمون نه ڪنهن قوم خاطر، نه مذهب خاطر، نه سياسي لحاظ کان ڪم ڪنديون آهن، مگر صرف عام خلق جي خدمت، ظلم جي خلاف ۽ عام ڀلائيءَ خاطر تقريباً دنيا جي هر علائقي ۾ هينئر به موجود آهن. مڪي جي نوجوانن به هڪ اهڙي ”حلف الفضول“ نالي رضاڪار تنطيم جوڙي هئي.
جيئن ته پهريائين اهو ذڪر ٿي چڪو آهي ته جزيرة العرب ۾ جيڪڏهن ڪو قتل ٿي پوندو هو ته ان قاتل گهراڻي کان نه پر قاتل جي پوري قبيلي کان انتقام ورتو ويندو هو، پر جڏهن بدوي عرب، يعني جيڪي ريگستاني علائقي ۾ رهندڙ هئا ۽ آهستي آهستي شهر ڏانهن رخ ڪيو، جڏهن شهر جا عام رهاڪو ٿي رهيا ته اهي پراڻيون رسمون يعني قتل جي بدلي پوري قبيلي کان انتقام ورتو وڃي، اهڙي ڳالهيون شهر ۾ ختم ٿيڻ لڳيون ڇو ته جيڪڏهن مڪي ۾ بدوي آيل هاڻي مڪي جو رهاڪو آهي ان کان ڪوئي قتل يا ظلم ٿي پوندو هو، ته مڪي ۾ ڏهن قريش قبيلن سان منهن ڏيڻو ٿي پيو. مڪي ۾ نه پوليس هئي نه عدالت، هر قبيلو پنهنجا اختلاف پاڻ ئي نبيريندو هو ۽ هر قسم جا اختلاف ان قبيلي جي حدن کي نه اورانگهيندا هئا. جيڪڏهن ڪو ٻاهران دشمني تحت ڪو حملو ٿيندو هو ته سڀ قبيلا متحد ٿي ويندا هئا ۽ دشمن ڪامياب نه ٿيندو هو. اهڙيءَ ريت جيڪڏهن ڪو به ريگستاني عرب مڪي ۾ ايندو هو ۽ ان سان ڪو ظلم ٿيندو هو ته اهو واپس وڃي پنهنجي ريگستاني قبيلي کي متحد ڪري مڪي تي حملي لاءِ ايندا هئا. پر قريش جي ڏهن قبيلن سان منهن ڏئي نه سگهندا هئا. اهڙيءَ طرح ريگستاني عرب نه انصاف حاصل ڪري سگهندا هئا نه بدلو وٺي سگهندا هئا.
هڪ عرب ليکڪ ”سهيلي“ لکي ٿو ته هڪ دفعو ڪعبي جي زيارت جي ڏينهن ۾ ڏاکڻي ريگستاني علائقي کان هڪ شخص هڪ نوجوان ڇوڪريءَ کي ساڻ وٺي مڪي آيو ته مڪي جي هڪ مالدار واپاري ڇوڪريءَ کي اغوا ڪرايو. ڇوڪريءَ جي پيءُ وٽ ٻيو ڪوبه رستو ڪونه هو، صرف ريگستاني علائقي وڃي قبيلي وارن کي اطلاع ڏنو ته اهي اچي مالدار تاجر وٽان ڇوڪريءَ کي آزاد ڪرائن. پر مالدار تاجر اهو ڄاڻي پيو ته ڇوڪريءَ وارن جو قبيلو تمام ننڍو آهي جيڪو قريش جي ڏهن قبيلن سان وڙهڻ جي جرائت نٿو رکي سگهي.
جڏهن حضرت محمد ﷺ جن کي ان واقعي جي خبر پئي ته پاڻ سڳورنﷺ قريش جي نوجوانن کي چيو ته اهي سڀ ان ڳالهه تي رضامند ٿين ته اهڙن واقعن جو مڪي ۾ رواج نه پئجي وڃي. قريش جا ڪجهه نوجوان ان ڳالهه تي رضاڪارانه طور راضي ٿيا ۽ ظلم جي مخالف ۽ مظلومن جا حامي بڻيا ۽ انهن سڀني گڏجي هڪ عهد ڪيو ته، ”اسان قسم کڻون ٿا ته مظلوم جي اهڙي طرح حمايت ڪريو جو ظالم مجبور ٿي پوي ۽ مظلوم جو حق ادا ڪري. اسان قسم کڻون ٿا ته ان راهه ۾ اسان کي ڪنهن به شيءِ جي لالچ نه آهي، جيتوڻيڪ مظلوم مالدار هجي يا غريب.“
ان حلف نامي ۾ پاڻ سڳوراﷺ به شامل هئا، حلف نامي کڻڻ کان بعد سڀني نوجوانن حجرالاسود کي آب زم زم سان ڌوئي، پاڻي پيتو ته جيئن سندن قسم مضبوط رهي ۽ متحد ٿيڻ جو عهد قائم رهي.
سڀ نوجوان جن ۾ پاڻ سڳوراﷺ به شامل هئا، ان ڇوڪري اغوا ڪندڙ مالدار تاجر جي گهر ڏانهن روانا ٿيا. مالدار تاجر جي گهر جو محاصرو ڪري کيس چيو ويو ته بنا دير جي اغوا ٿيل ڇوڪري سندس والد جي حوالي ڪري. مالدار تاجر هڪ رات جي مهلت ورتي ۽ چيائين ته ايندڙ صبح جو مان ڇوڪري سندس پيءُ جي حوالي ڪندس. پر پاڻ سڳوراﷺ ۽ ٻيا نوجوان ان ڳالهه تي بلڪل راضي نه ٿيا ۽ مالدار تاجر کي چيائون ته هاڻي ۽ هن ئي گهڙيءَ ڇوڪري پنهنجي پيءُ جي حوالي ڪر. آخرڪار هو بلڪل مجبور ٿي پيو ۽ ڇوڪري انهيءَ ئي وقت پيءُ جي حوالي ڪيائين.
هڪ دفعو ابوجهل هڪ اجنبي سوداگر کان مال خريد ڪيو، پر ان جي قيمت ادا نه ڪيائين. اجنبي سوداگر کي اها خبر نه هئي ته مڪي ۾ ڪا رضاڪار تنظيم ”حلف الفضول“ جي نالي سان موجود آهي، جيڪا هن جي مدد ڪري سگهي ٿي پر هو مايوس ٿي مڪي کان واپس هليو ويو، هن جو قبيلو به ايترو ننڍو هو جو قريش جي ڏهن قبيلن سان زور آزمائي نه پيو ڪري سگهي.
ان واقعي جي جڏهن حضرت محمد ﷺ جن کي خبر پئي ته پاڻ سڳوراﷺ ابوجهل وٽ پهتا ۽ ابوجهل کي چيائون ته اجنبي سوداگر کان خريد ٿيل سامان جي قيمت ادا ڪري، ابوجهل ان قيمت ڏيڻ تي مجبور ٿي پيو، ان واقعي کان بعد ڪوبه اجنبي سوداگر يا ڪوئي عام ماڻهو مڪي ۾ ايندو هو ۽ ان سان جيڪڏهن ظلم ٿيندو هو ته رضاڪارن جي تنظيم بنا ڪنهن دير ۽ بنا غرض جي سندس مدد ڪندي هئي. پاڻ سڳوراﷺ ان وقت ائين فرمائيندا هئا ته مون کي هن رضاڪار تنطيم حلف الفضول ۾ حصو وٺڻ تي بيحد پُرسڪوني ۽ سربلندي حاصل ڪرڻ جو ايترو احساس ٿيندو هو جو جيڪڏهن ڪو شخص مون کي چوي ها ته هڪ سؤ ڳاڙهن وارن وارا اُٺ وٺ ۽ ان جي بدلي ۾ ان رضاڪار تنظيم جي سپاهه گيري ڇڏي ڏي، تڏهن به مان تنظيم جي رضاڪاري نه ڇڏيان ها.
پيغمبري عطا ٿيڻ کان اڳ حضرت محمد ﷺ جن جي طرف کان ”حلف الفضول“ رضاڪار تنظيم جي قائم ٿيڻ جو مسئلو وڏي اهميت رکندو هو ڇو ته پاڻ سڳورنﷺ ﷺ پنهنجي تخليقي صلاحيتن سان عرب قبيلن جي عدالتي نظام ۾ انقلاب آڻي ڇڏيو . اهڙي طرح قبيلن جو گڏجي انتقام وٺڻ وارو اصول ختم ٿي ويو. الله تعاليٰ قرآن مجيد ۾ ان رسم کي باطل قرار ڏئي ڇڏيو.
مظلومن جي حمايت لاءِ قائم ٿيل رضاڪار تنظيم جو قائم ٿيڻ هڪ معمولي واقعو تصور ڪرڻ نه گهرجي. ڇو ته پاڻ سڳورنﷺ جن ان تنظيم ذريعي ان وقت جي معاشري ۾ انقلاب آڻي ڇڏيو هو. ان وقت جزيرة العرب ۾ ڪوبه سوچي نه پيو سگهي ته ڪنهن ڏاڍي مڙس کان ان جي زيادتيءَ جي ڪائي پُڇاڳاڇا ٿيندي يا ان ظالم کان ظلم جو بدلو به ورتو ويندو. جيڪڏهن ڪنهن مظلوم قبيلي ۾ جرائت هوندي هئي ته ٻين سان مقابلو ڪري پنهنجو حق وٺنداسين ته اهي پنهنجو حق حاصل ڪري ويندا هئا نه ته پنهنجي حق تان هٿ کڻي ويندا هئا. اهڙي طرح جيڪڏهن مقتول جو قبيلو طاقتور نه هوندو هو ته ان جو خون به لڙهي ويندو هو. هن وقت جي حالتن تحت سڀ ماڻهو خاص طورتي اهي ماڻهو جن تي ظلم ٿيندو هو ۽ ظالم کان پنهنجو حق گهري نه سگهندا هئا، اهي سمجهندا هئا ته اهڙي صورتحال هڪ عام ڳالهه آهي ۽ ڪوبه ائين نه سوچيندو هو ته سماجي نظام کي بدلائي سگهجي ٿو.
حضرت محمد ﷺ جن ”حلف الفضول“ تنظيم جي هڪ خاص طريقي ڪار سان هلڻ جو درس ڏنو ته ظالم جي مقابلي ۾ هميشه مظلوم جي حمايت ڪرڻي آهي، چاهي ڪنهن مظلوم جو قبيلو ڪمزور هجي ۽ ڪوبه ان جو جان ڏيڻ لاءِ تيار نه هجي.
حضرت محمد ﷺ جن نبوت جي اعلان کان اڳ ۾ ئي اهڙا قدم کنيا، جن ڳالهين مان ظاهر ٿئي ٿو ته پاڻ لياقت ۽ صلاحيتن جي لحاظ کان بلڪل ٻين کان بالاتر هئا. پاڻ سڳوراﷺ سماجي، سياسي، معاشي ايتري تائين جو عدالتي نظام جا مسئلا به اهڙي طريقي سان حل ڪندا هئا جو عام ماڻهن جو عقل دنگ رهجي ويندو هو.
حضرت ابوطالب جيتوڻيڪ پاڻ سڳورنﷺ جو چاچو هو ۽ پاڻ سڳورنﷺ کي بيحد چاهيندو هو ته به پاڻ سڳوراﷺ ان موقعي مان ڪو به فائدو حاصل نه ڪندا هئا. مڪي جا ٻيا تاجر واپاري پاڻ سڳورنﷺ جي ديانتداري ڏسي حيران هئا ۽ چاهيندا هئا ته حضرت محمد ﷺ جن انهن وٽ ملازمت ڪن.
مڪي جي مشهور واپارين ۾ هڪ عورت به هئي جنهن جو نالو خديجه هيو. ان وقت سندس عمر چاليهه سال هئي ۽ پاڻ سڳوراﷺ ان وقت پنجويهن سالن جا هئا.
حضرت خديجه پاڻ سڳورنﷺ ڏانهن اهو پيغام موڪليو ته جي اُهي چاهن ته منهنجي واپاري قافلي سان گڏجي وڃن ۽ اهو سارو ڪم سنڀالن. حضرت محمد ﷺ جن ان تجويز کي پنهنجي چاچي حضرت ابوطالب جي اڳيان پيش ڪيو ۽ مشورو ورتائون ته اها خاتون جي تجويز قبول ڪجي يا نه؟ حضرت ابوطالب مشورو ڏنو ته حضرت خديجه مالدار عورت آهي ۽ مزدوري به سٺي ڏئي سگهي ٿي، تنهن ڪري ان تجويز کي قبول ڪرڻ ۾ ڪوبه حرج نه آهي.
حضرت خديجه جون ان وقت تائين ٻه شاديون ٿي چڪيون هيون ۽ ٻئي مڙس وفات ڪري چڪا هئا. حضرت خديجه هونئن ته پاڻ سوداگر هئي پر واپار جي لحاظ کان تاجرا مشهور ٿي وئي هئي ۽ مڪي جي بهترين جڳهن ۾ پنهنجي زندگي بسر ڪندي هئي. بهرحال پاڻ سڳوراﷺ حضرت خديجه وٽ ويا ۽ سفر تي وڃڻ لاءِ پنهنجو رضا نامو ظاهر ڪيائون. حضرت خديجه چيو ته اوهان منهنجي قافلن سان سفر ۾ شام ڏانهن وڃو ۽ منهنجا ٻه قريبي ماڻهو اوهان سان ساڻ هلندا. هڪ منهنجو ڀائيٽو ”خديمه“ ۽ ٻيو منهنجو غلام ”ميسره“ هوندو.
حضرت محمد ﷺ جن حضرت خديجه جي قافلن جي سربراهي طور سفر تي روانا ٿيا ۽ شام ۾ داخل ٿي بصره جي ويجهو پهتا. اڳ ۾ هي بيان ٿي چڪو آهي ته بصره جي ويجهو هڪ ”مانوي“ بزرگ رهندو هو، جنهن جو نالو بحيراءِ هو. اهو هاڻي فوت ٿي چڪو هو ۽ ان جي جاءِ تي هڪ ٻيو ”راهب“ جنهن جو نالو ”ناسٽوريس“ ه، ان ساڳئي عبادتگاه ۾ زندگي بسر ڪري رهيو هو.
”ناسٽوريس“ جي باري ۾ تاريخ مان پتو نٿو پوي ته اهو ”مانوي“ فرقي جو هيو يا نه، پر جڏهن پاڻ سڳوراﷺ اتي پهتا ۽ ان سان سندن ملاقات ٿي ته ان به بحيراءِ وارا لفظ اچاريا. چيائين ته، ”الله ڪنهن خاص قوم جي لاءِ نه آهي ۽ يهودين جو هي چوڻ آهي ته قوم يهودي دنيا جي سڀني قومن کان بالاتر آهي، اها انهن جي پنهنجي خيام خيالي آهي. خدا جو تعلق دنيا جي سڀني قومن سان آهي پوءِ ڀلي ڪو يهودي هجي يا عرب قوم يا ٻي ڪائي قوم.
”ناسٽوريس“ به پاڻ سڳورنﷺ کي ٻڌايو ته عرب ۾ هڪ پيغمبر اچڻ وارو آهي، جيڪو بت پرستي ۽ باطل عقيدن کي هڪ سچي دين ۾ تبديل ڪري ڇڏيندو.
جڏهن پاڻ سڳوراﷺ شام ملڪ جي سفر کان واپس آيا ته حضرت خديجه ان سفر جي مزدوريءَ جي عيوض هڪ اُٺ ڏنو، ان وقت مڪي ۾ اُٺ جي قيمت چار سؤ درهم هوندي هئي. هڪ غلام هڪ سؤ پنجاهه کان وٺي اٺ سؤ درهم تائين وڪرو ٿيندو هو. ان جي باوجود هڪ غلام جي قيمت ان جو جواني، پوڙهائپ، خوبصورتي يا بدصورتي جي پيش نظر طئي ڪئي ويندي هئي. مڪي جي بازار ۾ هڪ نيزي جي قيمت چار درهم هوندي هئي ۽ هڪ اٺ جي ڪجاوي جي قيمت تيرهن درهم هئي. هڪ ڪوڏر يا بيلچي جي قيمت ڇهه درهم هئي ۽ مڪي جي بازار ۾ هڪ مانيءَ جي قيمت ڇهه درهم هوندي هئي. ڏٺو وڃي ته ماني ڏاڍي مهانگي هئي. صرف مڪي جا امير ماني کائيندا هئا ۽ عام ماڻهو ڪڻڪ جي مانيءَ کان محروم هئا. صرف ڏاچيءَ جو کير ۽ کارڪون کائي پيٽ گذر ڪندا هئا.
حضرت محمد ﷺ جن شام ملڪ جي سفر کان پوءِ مزدوري حاصل ڪئي ۽ پاڻ سڳوراﷺ ان مزدوري ۾ راضي ٿي ويا ۽ حضرت خديجه به پاڻ سڳورنﷺ جي ڪم مان خوش هئي. بعد ۾ وري پاڻ سڳورنﷺ کي سفر لاءِ روانو ڪيو ويو.