هجرت
هڪ ڏينهن قبيله بنومدليج جو سربراه پنهنجي تنبوءَ ۾ ويٺو ڪجهه ماڻهن سان گفتگو ڪري رهيو هو ته هڪ شخص تنبوءَ ۾ داخل ٿيو ۽ چيائين ته اي سراقه! مان اڄ ٻن سُوارن کي ڏٺو آهي، جيڪي جهاز ”ڏاچي“ تي سوار هئا ۽ سمنڊ جي ڪناري سان سفر ڪري رهيا هئا، منهنجي خيال ۾ انهن ۾ هڪ يقيناً حـضرت محمد ﷺ هيو.
سراقه بن مالڪ جيئن ئي اها ڳالهه ٻڌي ۽ ان شخص جي ٻڌايل نشانين سان يڪدم اهو سمجهي ويو ته يقيناً انهن ٻنهي مسافرن مان هڪ حضرت محمد ﷺ آهي، جنهن جي سر جي قيمت هڪ سؤ اُٺ مقرر ڪئي وئي آهي. پر اهو سوچي ڪري ته متان خبر آڻيندڙ شخص انعام ۾ حصيدار نه بڻجي، ان شخص کي ڀلائڻ خاطر ان کي چيائين ته، ”توکي غلط فهمي آهي اهي ٻئي اٺ سوار ته گذريل رات مون وٽ مهمان هئا ۽ اڄ صبح ئي هتان روانا ٿيا آهن.!“
جڏهن خبر آڻيندڙ مايوس ٿي واپس هليو ويو ته سراقه بن مالڪ پنهنجي قبيلي جي ڪجهه ماڻهن سان گڏجي تيز رفتار گهوڙن تي سوار ٿي حضرت محمد ﷺ جن جي پٺيان روانو ٿي ويو. سراقه بن مالڪ جو قبيلو قريش وارن جي اتحادين ۾ شامل هيو. جيئن ته اهي تيز رفتار گهوڙن تي سوار هئا تنهن ڪري جلدي وڃي حضرت محمد ﷺ ۽ حضرت ابوبڪر صديق رضي الله جن کي پهتا. جڏهن انهن جي ويجهو پهتا ته سراقه پنهنجي گهوڙي کي پاڻ ﷺ تائين پهچائڻ جي لاءِ لغام کي ڇڪيو ته گهوڙو لوڏا کائي زمين تي ڪري پيو، سراقه مسلسل ٽي دفعا اهڙي ريت حضرت محمد ﷺ جن کي ويجهو پهچڻ جي ڪوشش ڪئي پر هر دفعي سندس گهوڙي جون ٽنگون زمين ۾ گهري وڃن پيون ۽ هو زمين اندر هليو ٿي ويو.
دور جهالت ۾ عرب فالَ ڪڍڻ تي يقين رکندا هئا ۽ جڏهن سراقه جو گهوڙو ٽي دفعا زمين تي ڪريو ته ان فالَ ڪڍڻ جو فيصلو ڪيو ته ڇا حضرت محمد ﷺ جن کي پڪڙي قريش وارن جي حوالي ڪري يا نه، پر هن جي فالَ به ناڪاري نڪتي. ان جي باوجود به هن چوٿون دفعو به گهوڙي کي اَڙي ڏني پر گهوڙو زمين کان نڪري نه سگهيو اهڙي طرح حضرت محمد ﷺ جن ۽ حضرت ابوبڪر صديق رضي الله تائين پهچڻ ۾ ڪامياب نه ٿي سگهيو.
جڏهن سراقه اهو ڏٺو ته گهوڙو چارئي دفعا زمين اندر ڦاسي پيو ۽ ان جي فالَ به ان جي خيال جي مخالفت ۾ آئي ته هو زور سان رڙيون ڪري چوڻ لڳو اي محمد! (ﷺ) ترسو، مان اوهان سان ڪجهه گفتگو ڪرڻ چاهيان ٿو.
سراقه پنهنجو گهوڙو ساٿين جي حوالي ڪري پيادل حضرت محمد ﷺ جن ۽ حضرت ابوبڪر صديق رضي الله جن ڏانهن وڌيو ۽ انهن جي سامهون پهچڻ کانپوءِ چيائين ته ”اي محمد! مان قريش وارن جو اتحادي آهيان ۽ چاهيان پيو ته اوهان کي گرفتار ڪري قريش وارن جي حوالي ڪريان ۽ بدلي ۾ سؤ اُٺ انعام حاصل ڪريان پر هاڻي مون کي احساس ٿيو ته اوهان برحق سچا آهيو، ڇو ته منهنجو گهوڙو چار دفعا زمين تي ڪر ي پيو ۽ مان اوهان تائين پهچي نه سگهيس. ان ڪري پيشگوئي ڪريان ٿو ته اوهان هڪ ڏينهن قريش مٿان برتري حاصل ڪندا مان ان ڏينهن جي اوهان کان پناهه گهران ٿو، پيغمبر اسلام ﷺ جن پڇيو ته ”تنهنجو مطلب ڇا آهي؟“
سراقه بن مالڪ جواب ڏنو ته ”منهنجو مطلب آهي ته جڏهن اوهان قريش مٿان ”غلبو“ برتري حاصل ڪريو ته مون کي انهن جي ساٿ ڏيڻ جي سزا نه ملي ۽ نه ئي منهنجي قبيلي کي انتقام جو نشانو بڻايو وڃي.“ پيغمبر اسلام فرمايو، ان ڏينهن تون امان ۾ هوندين ۽ ڪوبه توکي يا تنهنجي قبيلي کي نقصان نه پهچائيندو. آخرڪار سراقه بن مالڪ اسلام قبول ڪري مسلمان ٿي ويو ۽ ان جو شمار اسلام جي نامور سردارن ۾ ٿيڻ لڳو. ان ڏينهن کانپوءِ حضرت محمد ﷺ جن جي تلاش ۾ اچڻ واري ڪنهن به شخص کي سراقه پنهنجي حد ۾ داخل ٿيڻ نه ڏنو پر جيڪڏهن ڪوئي اتفاق سان ايندو هو ته ان کي گمراهه ڪرڻ لاءِ ان کي چيو ويندو هو ته هتان حضرت محمد ﷺ جن نه گذريا آهن شايد ڪنهن ٻي رستي کان ويا هجن.
ٻن ڏينهن گذرڻ بعد حضرت محمد ﷺ ۽ حضرت ابوبڪر صديق رضي الله جن کي هڪ قافلو مليو ۽ پتو پيو ته ان قافلي ۾ حضرت محمد ﷺ جن جو سوٽ ”زبير بن العوام“ سفر ڪري رهيو آهي. ان قافلي مان پاڻ سڳورنﷺ زبير کان ڪجهه ڪپڙا ۽ کاڌي پيتي جو سامان ورتو ۽ پاڻ ﷺ سفر جاري رکيائون ۽ وڌيڪ ٻن ڏينهن گذرڻ بعد ”اسلم“ نالي هڪ قبيلي ۾ پهتا ۽ ان قبيلي جي سربراهه ”اوس بن هاجر“ هڪ تجويز ڏني ته هڪ ماڻهو هتان رستي جو واقف ڪار ساڻ کڻي وڃو ته اوهان کي خيريت سان مديني تائين پهچائڻ ۾ مدد ڪري. حضرت محمد ﷺ جن اوس بن هاجر جي اها تجويز قبول ڪئي ۽ مسعود نالي هڪ شخص کي رهنمائي طور ساڻ کنيائون.
مسعود پيغمبر اسلام ﷺ کي چيو ته مان صرف پنهنجي قبيلي جي حد تائين اوهان جو ساٿ ڏئي سگهان ٿو اڳتي هلي نه سگهندس. ان جي اها ڳالهه پاڻ سڳورنﷺ جن قبول ڪئي ۽ پوءِ مسعود جي رهنمائي ۾ ٻيهر سفر شروع ڪيائون. مسعود پنهنجي قبيلي جي آخري حدتائين ساٿ ڏنو. پاڻ سڳورنﷺ شڪريو ادا ڪري کيس واپس موٽڻ جي اجازت ڏني. قبيله اسلم جي حد کان بعد حضرت محمد ﷺ ۽ حضرت ابوبڪر صديق رضي الله جي اهڙي علائقي ۾ داخل ٿي ويا، جنهن جي ٻئي حصي تي ”قبا“ نالي سرزمين واقع هئي.
قبا جي ويجهو پهچندي ئي حضرت محمد ﷺ جن يڪدم ترسيا ۽ حضرت ابوبڪر صديق رضي الله کي مخاطب ٿي فرمايائون ته، ”يا ابوبڪر! هن ڏاچي کي جنهن تي آءٌ ويٺو آهيان مون کي وڪڻي ڏ ي.“ حضرت ابوبڪر صديق رضي الله تعجب منجهان چيو ته ”يا رسول الله هن ڏاچيءَ جي خريد ڪرڻ جي اوهان کي ڪهڙي ضرورت آهي مان ته اها (ڏاچي) قصويٰ اڳي ئي اوهان جي حوالي ڪري چڪو آهيان.“
”قصويٰ“ جزيره عرب ۾ اصل ڏاچي کي چوندا آهن، انهن ڏاچين تي سامان وغيره نه کڻندا آهن پر صرف سواريءَ يا اٺن جي ڊوڙ ۾ استعمال ڪندا آهن. حضرت محمد ﷺ جن حضرت ابوبڪر صديق رضي الله کي فرمايو ته، ”مان ڄاڻان ٿو ته تو ساري دولت الله جي راهه ۽ ان جي دين جي ترقي لاءِ پاڻي وانگر وهائي ڇڏي آهي، پر مان هن ڏاچيءَ کي پنهنجي ذاتي استعمال ۾ آڻڻ چاهيان ٿو، انڪري توکي ان جي بخشش نه ڪرڻ گهرجي، تون هن ڏاچيءَ جي قيمت مقرر ڪري ڇڏ، آءٌ ادا ڪري ڇڏيندس.“
جزيره عرب ۾ اصل ڏاچين (قصويٰ) جا ڪن ڪٽيا ويندا هئا ۽ ائين ڪرڻ سان انهن جو خيال هوندو هو ته جيڪڏهن ڏاچيءَ جا ٿورڙا ڪن ڪٽيا وڃن ته اها وڌيڪ تيز رفتاريءَ سان ڊوڙي سگهندي آهي. اهڙي قسم جي ڪن ڪٽيل ڏاچيءَ کي ”قصويٰ“ چوندا آهن. ڇو ته جنهن ڏاچيءَ تي حضرت محمد ﷺ جن سورا هئا ان جا ڪن ڪٽيل هئا ۽ اها ڏاچي ”قصويٰ“ هئي، ان ڪري اهڙي قسم جي ڏاچي تاريخ اسلام ۾ ”قصويٰ“ اسم خاص جي طور استعمال ۾ آئي آهي.
حضرت ابوبڪر صديق رضي الله جڏهن اهو ڏٺو ته حضرت محمد ﷺ جن بطور نذراني جي ڏاچي قبول ڪرڻ لاءِ آماده نه آهن ته چار سو درهم جي عيوض اها قصويٰ حضرت محمد ﷺ جن کي وڪڻي ڏني، ۽ هيءَ اها ئي ڏاچي آهي جنهن جو نالو اسلامي تاريخ ۾ هميشه لاءِ تحرير ڪيو ويو آهي ۽ اهي مسلمان جيڪي پيغمبر اسلام ﷺ جن جي هجرت جي تاريخ کان واقف آهن، اهو ضرور ڄاڻن ٿا ته جنهن ڏاچيءَ تي ويهي ڪري پيغمبر اسلام ﷺ جن مڪي کان مديني جي طرف هجرت ڪئي. ان ڏاچيءَ جو نالو ”قصويٰ“ هو.