هجرت جي شروعات
بيعت الحرب رجب جي مهيني سن 622ع مڪمل ٿي. ان کان بعد عربي زبان خاص طور تي مسلمانن جي زبان تي ٻن نون اصطلاحن جو اضافو ٿيو، هڪڙو ”انصار“ ٻيو ”مهاجرين“.
”انصار“ مديني جي انهن مسلمانن کي چيو ويو، جن مسلسل ٻن سالن تائين يعني 621ع ۽ 622ع ۾ پيغمبر اسلام ﷺ جن جي هٿ تي بيعت ڪئي هئي. ۽ ”مهاجرين“ انهن مسلمانن کي چيو ويو، جيڪي پنهنجي پيغمبر اسلام جن جي حڪم مطابق قريش جي مصيبتن کان بچڻ خاطر مڪي کان مديني طرف هجرت ڪري ويا هئا.
اسلامي تاريخ ۾ انهن مهاجرين ۽ انصار مان ڪنهن کي به هڪ ٻئي تي فوقيت يا برتري حاصل نه آهي. ڇو جو انصار ۽ مهاجرين ٻنهي اسلام جي راهه ۾ تمام گهڻيون تڪليفون ۽ مصيبتون سر تي سٺيون آهن بعد ۾ مديني ۾ رهندڙ مسلمانن کي انصار سڏيو ويندو هو.
بيعت الحرب جيڪا سن 622ع ۾ مڪمل ٿي، جيتوڻيڪ خفيه طورتي ڪئي وئي هئي، پر پوءِ به قريشن کي خبر پوڻ ۾ دير نه لڳي ته پيغمبر اسلام ﷺ ۽ مديني کان اچڻ وارن ماڻهن جي وچ ۾ ڪجهه ڳجهي ڳالهه ٻولهه ٿي چڪي آهي ۽ انهن پاڻ ۾ ڪو معاهدو به ڪيو آهي. انهيءَ سبب ڪري قريشن مديني وارن کان، جيڪي خانه ڪعبه جي زيارت لاءِ مڪي آيل هئا پڇا ڪرڻ شروع ڪري ڏني ته توهان ڪڏهن ۽ ڪٿي حضرت محمد ﷺ سان رابطو ڪيو ۽ توهان ڇا چيو ۽ ڇا ٻڌو؟
اهي ماڻهو جيڪي بت پرست هئا ۽ بتن جي پوڄا جي خيال سان مڪي آيا هئا، تن کي حضرت محمد ﷺ ۽ پنهنجن ڪجهه ساٿين جي وچ ۾ ٿيڻ واري ملاقات جو بلڪل پتو نه هو، ان ڪري انهن اُن پڇا جي سلسلي ۾ پنهنجي لاعلمي جو اظهار ڪيو. انهن جو چوڻ به صحيح هيو. ڇو جو مديني جا اهي پنجهتر مسلمان جن رات جي اونداهيءَ ۾ پيغمبر اسلام ﷺ سان گفتگو ڪئي هئي سي اتان ئي واپس مديني هليا ويا هئا ۽ انهن کي خدشو هو ته مڪي جا قريش انهن جو گهيراءُ ڪندا ان ڪري رستو تبديل ڪندي مديني ڏانهن هليا ويا.
جڏهن مڪي کان اهي نڪتا ته ٽن ڏينهن گذرڻ بعد قريشن کي خبر پئي ته انهن ماڻهن ۽ حضرت محمد ﷺ جن جو پاڻ معاهدو ٿي چڪو آهي، تنهن ڪري انهن مديني وڃڻ وارن سڀني مسلمانن کي گرفتار ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. عام قافلو مڪي ۽ مديني جي وچ وارو فاصلو يارهن ڏينهن ۾ طئي ڪندو هو، پر تيز رفتار سفيد اُٺ اهو فاصلو ٽن ڏينهن ۾ طئي ڪندو هو. قبيله قريش وارن ڪجهه سفيد اُٺ آندا ۽ انهن تي سوار ٿي مديني وڃڻ وارن جي پٺيان روانا ٿيا ته جيئن مديني پهچڻ کان اڳ انهن کي گرفتار ڪيو وڃي. پر مديني ويندڙ مسلمان رستو تبديل ڪندا پئي ويا تنهنڪري قريش تيز رفتار اُٺن جي باوجود به انهن کي ڳولي لهڻ ۾ ناڪام ويا. انهن هڪ تاجر کي گرفتار ڪري ورتو جيڪو انهن مسلمانن جي قافلي سان گڏ هو ڪنهن سبب ڪري هو پوئتي رهجي ويو هو.
گرفتار تاجر کي مڪي آندو ويو ۽ ان کان پڇا ڳاڇا شروع ڪري ڏنائون. ان ٻڌايو ته مان مديني وارن جي قافلي ۾ ضرور شامل هيس ۽ پنهنجي شهر ڏانهن واپس ويس پئي پر مان قافلي وارن کان اهو نه ٻڌو ته انهن مڪي ۾ حضرت محمد ﷺ جن سان ملاقات ڪئي يا ڪو معاهدو ڪيو ويو آهي. مديني جو تاجر سچ ڳالهائي رهيو هو. ڇو جو قافلي ۾ شامل مسلمانن پنهنجو راز ظاهر نه ڪيو. تاجر هڪ خاصو مالدار شخص هو ۽ ٻين عربن وانگر هڪ قبيلي سان تعلق رکندڙ هو، جيڪڏهن قريش وارا ان کي ڪا تڪليف ڏين ها ته دشمني سر تي کڻڻي پوين ها ان کان علاوه تاجر جا مڪي ۾ به ڪيترائي دوست هئا. ان ڪري قريش وارن تاجر کي آزاد ڪري ڇڏيو ۽ ان جي بدلي ٻه جاسوس مڪي کان مديني روانا ڪيا ويا ته جيئن مسلمانن جي جاچ ڪري معلوم ڪيو وڃي ته ڪهڙي قسم جو معاهدو ٿيل آهي.
مديني ويندڙ پنجتهر مسلمان جڏهن پنهنجي شهر پهتا ته حضرت محمد ﷺ جن مڪي ۾ رهندڙ مسلمانن کي هدايت ڪئي ته هو پنهنجا گهر ٻار ڇڏي مديني جي طرف هڪ هڪ ٿي نڪري وڃن ۽ اتي پهچي انصار جي گهرن ۾ گذارن.
مڪي جا مسلمان ننڍن ننڍن گروپن جي شڪل ۾ پنهنجو آبائي شهر ڇڏي مديني جي طرف روانا ٿيڻ لڳا، پر مڪي جهڙي شهر ۾ جتي سڀ هڪ ٻئي کي سڃاڻن پيا ۽ ڪجهه ماڻهن جي اوچتو غيرحاضر رهڻ تي شڪ پيدا ٿئي پيو ۽ ايئن ئي ٿيو، قريش ان ڳالهه کي جلد سمجهي ويا ته مسلمان آهستي آهستي مڪي مان نڪرندا وڃن ٿا، تنهن ڪري قريشن هجرت ڪرڻ وارن مسلمانن کي روڪڻ ۽ مڪي ۾ ئي رهڻ تي مجبور ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. انهن ڏينهن ۾ مڪي جي مسلمانن مان ٽن شخصن حضرت عباس بن ربيعه رضي الله، حضرت اميه ۽ حضرت هاشم بن عاص رضي الله جن مڪي مان گڏجي نڪرڻ جو فيصلو ڪيو پر جنهن رات انهن کي مڪي مان نڪرڻو هو حضرت هاشم بن عاص اوچتو گم ٿي ويو، باقي ٻه ڄڻا مجبوراً ان کان بغير ئي مديني روانا ٿيا ويا ۽ ٻئي ڏينهن سڀني مڪي وارن کي پتو پئجي ويو. جيئن ته حضرت هاشم مسلمان هيو ان کي قريش وارن گرفتار ڪري ورتو.
”انهن ڏينهن ۾ مڪي ۾ ڪو به جيل نه هيو. جزيره عرب جو پهريون جيل پيغمبر اسلام ﷺ جن جي رحلت کان ڪيترا سال پوءِ ڪوفه ۾ تعمير ٿيو.“ ان زماني ۾ جيڪڏهن ڪنهن کي گرفتار ڪري سزا ڏيڻي هوندي هئي ته ان شخص کي زنجيرن سان ٻڌي ريگستان جي تپندڙ واريءَ ۾ ڇڏي ڏيندا هئا، حضرت هاشم بن عاص سان به ائين ئي ڪيو ويو.