جزيرھ العرب ۾ پهريون دفعو خندق کوٽي وئي
حضرت محمد ﷺ جن کي پنهنجي خصوصي طريقي يعني اطلاع حاصل ڪرڻ واري تنظيم جي ذريعي باقاعده خبر ملي چڪي ته مڪي جا قريش ڏهه هزار سپاهين سان مديني تي حملي ڪرڻ لاءِ تياري ۾ آهن ته جيئن اسلام ۽ مسلمانن جو نالو نشان مٽائي ڇڏجي.
جيتوڻيڪ مڪي جا قريش ڏهه هزار فوج وٺي مديني تي حملي ڪرڻ جو منصوبو ٺاهي رهيا هئا پر اهي پيغمبر اسلام ﷺ جن جي جنگي صلاحيتن کان ايتري قدر خوفزده هئا جو اهي پاڻ سڳورنﷺ جن جي موجودگيءَ ۾ مديني تي حملي ڪرڻ جي همٿ نه پيا سمجهن پر ان گهڙيءَ جو انتظار ڪري رهيا هئا ته جڏهن پاڻ ﷺ جن مديني کان ٻاهر وڃن ته پوءِ پاڻ سڳورنﷺ جي غيرموجودگيءَ ۾ يهودين ۽ منافقن جي مدد سان مسلمانن تي حملو ڪريون.
قريش وارن کي پيغمبر اسلام ﷺ جن جو مديني کان ٻاهر رهڻ جو انتظار ان لاءِ هيو ته اهي ڄاڻن پيا ته پاڻ ﷺ جن مديني جي اقتصادي ناڪه بندي ٽوڙڻ لاءِ دومته الجندل نالي هڪ سرحدي شهر ڏانهن وڃڻ لاءِ مجبور آهن ته اتان جي حڪمرانن سان مذاڪرات ڪري سگهجي. دومته الجندل جي حڪمرانن خيبر جي يهودين ۽ مڪي جي مشرڪن سان ملي ”اتحاد ثلاثه“ جو بنياد رکيو هو، جنهن جو مقصد ملڪ شام ۽ بين النهرين ڏانهن وڃڻ وارن مديني جي قافلن جو رستو روڪڻ هو.
جيئن ته پيغمبر اسلام جن اهو ڄاڻن پيا ته مڪي جا مشرڪ هڪ وڏي فوج وٺي عنقريب مديني تي حملو ڪرڻ وارا آهن، پر پوءِ به پاڻ سڳورنﷺ جن مديني کان نڪري دومته الجندل ڏانهن وڃڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو، جيئن ته انهن سان مذاڪرات ۾ ناڪامي جي صورت ۾ مقابلو ڪري مديني جي قافلن تي عائد پابندي ختم ڪري سگهجي ۽ سندن ۾ قافلا بي خوف ٿي اچي وڃي سگهن.
دومته الجندل جي حڪمرانن شام ۽ بين النهرين ڏانهن وڃڻ وارن مديني جي قافلن تي پابندي لڳائي مديني ۾ اقتصادي بحران پيدا ڪري ڇڏي هو ۽ انهن کي ساهه کڻڻ جي به اجازت نه ڏني وئي هئي. ان ڪري پاڻ سڳوراﷺ مجبور ٿي مديني جي شهر لاءِ فوراً ڪو قدم کڻڻ چاهيو ٻي صورت مديني جي معاشي حالت خراب ٿيڻ جو وڏو انديشو هو جنهن جو پوري معاشرتي نظام تي اثر ٿي رهيو هو.
ان ڪري مديني تي حملي جي خطري هئڻ جي باوجود پيغمبر اسلام ﷺ جن دومته الجندل ڏانهن ان ڪري وڃي رهيا هئا، هڪ ته مديني ۽ دومته الجندل جي وچ ۾ زياده فاصلو نه هيو ۽ ٻيو هي ته اسلامي جاسوسن جو اطلاع هيو ته في الحال مڪي جي مشرڪن جي جنگي تياري مڪمل نه ٿي آهي. اهوئي سبب هو جو پاڻ سڳوراﷺ هڪ هزار جنگي جوان ساڻ ڪري مديني کان نڪري دومته الجندل ڏانهن روانا ٿيا. رستي ۾ عطفان قبيلي جي سرزمين وٽان گذرندي پاڻ سڳورنﷺ جن بهتر سمجهو ته هن قبيلي جي سردار سان به ملاقات ڪري ان کي به چيو وڃي ته جنگ جي صورت ۾ ڪنهن جي به طرفداري نه ڪري.
قبيلي غطفان جي رئيس حضرت محمد ﷺ جن سان مذاڪرات ڪندي صاف ۽ سڌي طرح ان ڳالهه جو اظهار ڪيو ته هو قريش ۽ خيبر جي يهودين سان اتحاد ڪري چڪو آهي ۽ اتحاد جي بدلي ۾ ان کي يهودين جي طرفان تمام گهڻي مقدار ۾ کارڪون مليون آهن، جيڪڏهن مسلمان انهن کان زياده کارڪن ڏيڻ لاءِ آماده ٿين ته هو غيرجانبدار رهڻ لاءِ تيار آهي!... پر اڃان گفتگو جاري هئي ته قبيلي جي سردار چيو، ”يامحمد ﷺ مون وٽ زياده وقت نه آهي جو گفتگو ڪئي وڃي، مون کي پنهنجا ماڻهو وٺي قريش وارن ڏي وڃڻو آهي ڇو جو هو تمام جلدي مديني تي حملو ڪرڻ وارا آهن.
پيغمبر اسلام ﷺ جن غطفان جي ان ڳالهه جي جاچ ڪرائي ۽ معلوم ٿيو ته اهو اطلاع صحيح آهي. رسول الله ﷺ جن اهو ڄاڻن پيا ته رئيس غطفان قبيلي جو دوکي بازي کان ڪم نه وٺي رهيو آهي. پوءِ به پاڻ سڳورنﷺ جن اهو خيال ڪيو ته ٿي سگهي ٿو ته قريش وارن هن شخص کي غلط اطلاع پهچايو هجي ان ڪر پاڻ ﷺ جن ان ڳالهه جي جاچ ڪرائي ۽ اهو معلوم ٿيو ته واقعي ئي قريش جي فوج مديني ڏانهن رواني ٿي چڪي آهي. ان وقت پاڻ سڳورنﷺ به واپسي جو فيصلو ڪيو ۽ جلدي مديني پهچي ويا.
منافقن ۽ يهودين جا ٽولا جيڪي پاڻ سڳورنﷺ جي غيرموجودگيءَ ۾ خوش هيا جڏهن مديني واپس پهچندي ڏٺائون ته وڏي حيرت ۾ پئجي ويا. ڇو ته پاڻ سڳورنﷺ جن جي حالت کان واقف هئا ته پاڻ ﷺ جڏهن به ڪنهن جنگي مشن تي روانا ٿيندا هئا ته جنگ جي خاتمي تائين واپس نه موٽندا هئا.
پيغمبر اسلام ﷺ جن جي مديني واپسي بعد خوزه نالي قبيلي جا ڪجهه ماڻهو مديني ۾ داخل ٿيا ۽ اطلاع ڏنائون ته قريش جي فوج مڪي کان مديني ڏانهن رواني ٿي چڪي آهي، انهن اطلاع ڏنو ته مڪي جي فوج کي مديني پهچڻ ۾ يارهن ڏينهن لڳي ويندا. اسين بناڪنهن آرام جي رات ڏينهن تيز رفتاري سان هتي چئن ڏينهن اندر پهتاآهيون، انهن وڌيڪ اهو به اطلاع ڏنو ته هن دفعي قريش جي فوج ڏهه هزار سپاهي ساڻ ڪري اچي رهي آهي ته تيستائين مڪي واپس نه ٿينداسين جيستائين اسلام کي مڪمل ختم نه ڪريون.
ان خبر ملندي ئي پيغمبر اسلام جن سمورن مسلمانن کي گڏ ڪرايو ۽ انهن کي حڪم ڏنائون ته وقت ضايع ڪرڻ کان سواءِ جنگ جون تياريون شروع ڪيون وڃن ڇو ته هن دفعي مشرڪن جو تعداد تمام گهڻو آهي ان ڪري اسان کي ان جي بچاءُ جو طريقو اختيار ڪرڻو آهي.
قريش جي هن وڏيءَ فوج جي بچاءَ لاءِ پيغمبر اسلام ﷺ جن هڪ وڏي ”خندق“ کاهي کوٽرائڻ جو منصوبو تيار ڪيو. ان ڪري هن جنگ کي جيڪا 627ع هجرت جي پنجين سال شوال جي مهيني ۾ مسلمانن ۽ مشرڪن جي وچ ۾ لڳي ”جنگ خندق“ جو نالو ڏنو ويو. جيئن ته هن جنگ ۾ قريش جي طرفان مختلف جماعتن ۽ گروپن شرڪت ڪئي، ان ڪري هن جنگ کي ”جنگ احزاب“ جو نالو به ڏنو ويو.
حضرت محمد ﷺ جن جي ”خندق“ واري حڪمت عملي نه صرف عام ماڻهن پر جنگي ماهرن جي لاءِ به حيرت جو سبب بڻي. ڇو ته اهڙي جنگي چال جزيره عرب ۾ بلڪل نئين ڳالهه هئي ۽ قريش حيران هئا ته مسلمانن کي اها ڳالهه ڪيئن سمجهه ۾ آئي ۽ ڪيڏو نه ماهر انداز ۾ ان تي عمل ڪرايو. دراصل جنگ جي دوران ڪنهن جنگي حڪمت عملي کي صرف سمجهڻ ئي جنگي صلاحيتن جو ثبوت نه آهي. ڇو ته ڪيترائي ماڻهو گهر ويٺي ڪاغذ تي لڙائي جو نقشو ٺاهيندا آهن ۽پنهنجي ”ماهرانه“ چالن سان دشمن کي ڍير ڪري ڇڏيندا آهن. پر جڏهن اهي ماڻهو جنگ جي ميدان ۾ لهندا آهن ته انهن جي ڪابه چال ڪامياب نه ٿيندي آهي ۽ جنگ شروع ٿيڻ سان ئي انهن جا سڀ منصوبه واريءَ جي ٺهيل ديوار ثابت ٿيندا آهن.
جزيره عرب ۾ دشمن سان مقابلي ڪرڻ لاءِ ”خندق“ کاهي کوٽڻ جو مسئلو ۽ جنگ بدر ۽ جنگ احد ۾ خاص صف بندي ڪرائڻ بلڪل نئين ڳالهه ۽ نه سمجهه ۾ اچڻ جهڙي هئي. اهي ڪم به هن سرزمين جي تاريخ ۾ پهريون دفعو حضرت محمد ﷺ جن جي هٿن سان سرانجام ٿيا.
مسلمانن ۾ هڪ معزز صحابي هيو، جنهن جو نالو ”روزبه مهيار“ هو. عام مسلمان ان کي سلمان فارسي جي نالي سان سڃاڻندا آهن. ان پيغمبر اسلام ﷺ جن کي ٻڌايو ته ملڪ عجم ۾ ڪنهن قلعي يا شهر جي بچاءَ لاءِ ان جي چوڌاري خندق (وڏي کڏ) کوٽي ويندي آهي پر اها خندق ويڪري ۽ اونهي هئڻ گهرجي جيئن دشمن جي پيادل يا سوار فوج اتان ٽپو ڏئي ٽپڻ ۾ ڪامياب ٿي نه سگهي.
سلمان فارسي رضي الله قداور، ويڪري ڇاتي ۽ مضبوط جسم وارو انسان هيو ۽ خلوص نيت سان حضرت محمد ﷺ جن جو همدرد هو. پيغمبر اسلام ﷺ جن جي نسبت ان جي عقيدت ۽ اخلاص جي ڳالهه هر زبان تي هوندي هئي. ان طرح جئين ئي ان خندق کوٽڻ جي تجويز پيش ڪئي ته رسول الله ﷺ جن ان جي منظوري ڏئي ڇڏي.
سلمان فارسيءَ جي تجويز مڃڻ ظاهر ۾ ته آسان ڪم هيو ليڪن ان تي عمل ڪرڻ يعني خندق کوٽڻ ايترو آسان نه هو. ان ڪم ۾ عملي طور تي تمام گهڻيون ڏکيائون پيش اچن پيون. اها خندق دشمن جي حملي کان بچاءَ لاءِ کوٽي وڃي پئي ان ڪري اهو ضروري هو ته مديني جي پوري شهر جي چوگرد هجي. ٻئي طرف مسلمانن جو تعداد تمام ٿورو هو ۽ خندق کوٽڻ لاءِ وقت به تمام ٿورو هو، ان جي باوجود حضرت محمد ﷺ جن جي حڪم تحت مسلمانن کاهي کوٽڻ شروع ڪري ڏني.
جنهن وقت پيغمبر اسلام ﷺ جن خندق کوٽڻ جو حڪم جاري ڪيو ان وقت هڪ ٻيو فرمان به جاري ڪيائون ته مديني جي ويجهڙائي ۾ جيڪي به فصل ۽ باغ آهن سي به مديني شهر جي اندر ڪيا وڃن، جيئن ته جڏهن دشمن مديني پهچي ته اتان جي باغات ۽ فصلن جي پيداوار کي نقصان نه پهچائي سگهي ۽ نه ئي ان مان ڪو فائدو حاصل ڪري سگهي.
اهڙي قسم جي جنگي حڪمت عملي ٻي جنگ عظيم ۽ حڪومت روس جرمنيءَ جي خلاف استعمال ڪئي ۽ جرمني جي فوج جي رستي ۾ جيترا به باغ ۽ فصل هئا انهن جي پيداوار کي محاذ جنگ کان پوئتي ڪري بيڪار بڻائي ڇڏيو جيئن دشمن پنهنجي ضرورتن کي پورو ڪرڻ لاءِ استعمال نه ڪري سگهي. پر اڄ کان چوڏهن سؤ سال پهريون حضرت محمد ﷺ جن اهڙي حڪمت عملي اختيار ڪئي ۽ مديني جي ڀرپاسي وارن علائقن ۾ موجود سموري پيداوار مديني شهر ۾ آندي وئي جنهن جو نتيجو هي نڪتو ته جڏهن مڪي جي فوج مديني پهتي ته سپاهين جي ضرورتن کي پوري ڪرڻ لاءِ بيحال ٿي پئي.
مديني جا ٻئي مسلمان مرد ۽ عورتون، جوان ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون به جيڪي بيلچي ۽ ڪوڏر کڻڻ جي قابل هئا، کاهي کوٽڻ جي ڪم ۾ مصروف ٿي ويا. خندق جو نقشو ڪجهه هن ريت بڻايو ويو جو مديني جو اُتريون حصو، ڏکڻ اولهه، اولهائون حصو مڪمل طورتي ۽ ڪجهه ڏکڻ جو حصو ان ۾ اچي ويو ٿي. هي خندق مديني جي اتر کان شيخين نالي قلعي کان شروع ۽ وادي قبا جي پاسي ۾ ختم ٿي. کاهيءَ کوٽڻ وقت ان ڳالهه جو به خيال رکيو ويو ته جيستائين ٿي سگهي زمين جون قدرتي رڪاوٽون خندق جي پٺيان يعني شهر جي اندر هجن جيئن ته شهر ۾ رهڻ وارا انهن رڪاوٽن مان فائدو وٺي سگهن.
مديني جي سرزمين جي ماپ ”ذراع“ جي ذريعي ڪئي ويندي هئي. هڪ ذراع هٿ جي ٺوٺ کان وٺي وچينءَ آنگر جي چوٽي تائين جو ماپو هو. اهڙيءَ طرح مديني ۾ رائج هڪ ذراع اڄ جي تقريباً اڌ ميٽر جي برابر هو.
پيغمبر اسلام جن خندق جي کوٽڻ لاءِ مسلمانن کي ڏهن ڏهن ماڻهن جي ٽولن ۾ ورهايو ۽ هر ٽولي کي 40 چاليهه ذراع (تقريباً ويهه ميٽر کاهي کوٽڻ جي ذميواري رکي خندق جي ڊيگهه تقريباً ٻارهن هزار ذراع يعني اڄ جي ماپ جي حساب سان تقريباً ڇهه ڪلوميٽر ٿئي ٿي ۽ ويڪر پندرهن فوٽ ۽ اونهائي ٽن ميٽرن جيتري هئي. ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته هيءَ کاهي ڊگهي هئڻ سان گڏ اونهي به هئي ۽ ان کان علاوه ان جا پاسا به سڌا هئا. جيڪڏهن کاهي گهٽ وڌ هجي ها ته گهوڙي سوار ٽپو ڏئي ٻئي طرف پهچي سگهن پيا ۽ جيڪڏهن خندق جا پاسا سڌا نه هجن ها ته سوار يا پيادل فوج ان مان ٽپي شهر ۾ داخل ٿي سگهي پئي. مديني جي چوڌاري مسلمانن ڇهه ڪلوميٽر ڊگهي خندق کوٽڻ لاءِ ڏينهن رات محنت ڪئي ۽ قرباني جو بي مثال نمونو پيش ڪيو. هر ڏهن مسلمانن جي ٽولي مان ڪجهه ماڻهو پهري لاءِ به مقرر ڪيا ويا جيڪي رات ڏينهن پهرو ڏيندا هئا ۽ انهن کي سمهڻ جي به اجازت نه هئي. خود پيغمبر اسلام ﷺ جن به ڏينهن رات محنت ڪندا هئا ۽ ٻين کي هٿ ونڊرائڻ لاءِ ڪڏهن ڪوڏر هلائيندا هئا ته ڪڏهن مٽي ڍوئيندا هئا.
هڪ ڏينهن حضرت ابو بڪر صديق رضي الله ۽ حضرت عمر بن خطاب رضي الله مٽي ڍوئڻ لاءِ ٽوڪريون نه آنديون ڇو ته انهن پنهنجون ٽوڪريون ٻين کي ڏنيون هيون، ان ڪري پنهنجي جهولين ۾ مٽي ڍوئيندا رهيا.
مديني جي اوڀر، اتر اوڀر ۽ ڏکڻ اوڀر جو ڪجهه حصو خندق ۾ نه اچي رهيو هو، پر ان علائقي کان دشمن جي راهه ۾ اچڻ لاءِ وڏيون ٻيون رڪاوٽون موجود هيون، جن۾ خاص طورتي باغ ۽ تمام اڻانگها پيچرا هئا جتان فوج جو اچڻ تمام مشڪل هو. ان کان علاوه مسلمانن جا تير انداز ماڻهو کجين جي وڻن تي چڙهي دشمنن تي تير اندازي سان سندس رستو روڪي سگهن پيا ۽ دشمن جا سپاهي مديني جي پسگردائي ۾ گهاٽا باغ ۽ تنگ رستا آسانيءَ سان ٽپي نه پيا سگهن. اهوئي سبب هو جو پاڻ سڳورنﷺ اتان خندق کوٽائڻ ضروري نه سمجهو ۽ وقت گذرڻ کان بعد اهو ثابت ٿيو ته پاڻ سڳورنﷺ جن جو اهو فيصلو بلڪل صحيح هيو.
حضرت محمد ﷺ جن خندق کوٽڻ وارن کي اها به اجازت ڏئي ڇڏي هئي ته هو وڏي آواز ۾ جنگي ترانه ڳائيندا رهن ۽ جنهن جو آواز سٺو آهي اهو پنهنجي فن جو اظهار ڪندو رهي جيئن ڪم ڪندڙن کي ٿڪاوٽ جو احساس نه ٿئي ۽ اهڙي طرح شعر پڙهڻ وارا به زور سان پنهنجا شعر ٻڌائيندا رهن، جيئن ڪم وارن جو حوصلو به بلند ٿئي.
خندق کوٽڻ وارن ۾ ”عماره حزم“ هڪ ٻارهن سالن جو نوجوان هيو جنهن جو آواز دل کي موهيندڙ هو. هڪ ڏينهن رسول الله ﷺ جن جو گذر انهن وٽان ٿيو جتي عماره حزم ڪم ڪري رهيو هو. پاڻ سڳورنﷺ ان جو آواز ٻڌو ۽ پسند ڪيائون، ان کان پوءِ پاڻ سڳورنﷺ جن جيڏانهن وڃن پيا ته ان نوجوان کي ساڻ وٺي پيا وڃن ته جيئن اتي ڪم ڪرڻ وارا به ان جي آواز مان لطف حاصل ڪن ۽ کين جسماني سڪون حاصل ٿئي.
جڏهن ڏهن ماڻهن جو ٽولو مقرر ڪيل ڪم وقت کان اڳ پورو ڪري وڃن پيا ته آرام ڪرڻ جي بجاءِ همدردانه ٻين جي مدد ڪري رهيا هئا. اهڙي بي مثال تعاون، يڪجهتي ۽ همدردي جو جذبو قديم دنيا ۾ تمام گهٽ ڏسڻ ۾ اچي ٿو. ۽ هن دور ۾ به اهڙو مثال ”لينن گراؤ“ جي ماڻهن جو ڏنو ويندو آهي، جيڪي ٻي جنگ عظيم ۾ جنگ جي دوران پنهنجي شهر مان نڪري آيا ۽ عورتون توڙي مرد، پوڙها توڙي جوان بنا فرق جي خندق کوٽڻ شروع ڪئي جيئن دشمن جي حملي کان بچاءُ ڪيو وڃي.
بهرحال مڪي جي مشرڪن جي فوج اهڙي وقت مديني پهتي جڏهن خندق کوٽڻ جو ڪم مڪمل ٿي چڪو هو ۽ سڀ مسلمان مرد شهر جي حفاظت لاءِ هٿيار کڻي بيهي رهيا هئا. جهڙي ريت جنگ احد جي باري ۾ گفتگو ٿي چڪي آهي ته مڪي جي فوج ڏکڻ طرفان مديني تي حملو نٿي ڪري سگهي ڇو جو اتان جي پٿريلي زمين انهن جي اچ وڃ لاءِ بلڪل مناسب نه هئي. اهائي جڳهه هئي جو مڪي جي فوج هڪ دفعو ٻيهر مديني جو چڪر ڪاٽي اتر اولهه ۾ دامن ڪوهه جي طرف کان حملي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. لشڪر قريش جي ڪمان ساڳي ريت ابوسفيان جي هٿ هئي ۽ جڏهن اهي جبل احد وٽ پهتا ته هن کي اها توقع هئي ته هتي مسلمانن سان مقابلو ٿيندو ۽ هن دفعي هن عظيم لشڪر جي مدد سان مسلمانن سان حساب ڪتاب صاف ڪري ڇڏبو. لشڪر مڪه جي فوج ڏهه هزار سپاهين تي مشتمل هئي. انهن مان ڪجهه مڪي جي رهڻ وارا هئا ۽ ڪن جو تعلق ٻين قبيلن سان هو جيڪي قبيلا ابوسفيان جو ساٿ ڏئي رهيا هئا. انهن ۾ بنوفزاره، غطفان، احابش، تهامه ۽ ڪنانه قابل ذڪر آهن.
ابوسفيان کي پختو يقين هو ته جيڪڏهن جبل جي دامن ۾ مسلمان هن جي قبضي ۾ اچي ويا ته هو شديد حملو ڪري ميدان صاف ڪري ڇڏيندو. پر جڏهن مسلمانن جي فوج جبل جي دامن ۾ نظر نه آئي ته هن مديني تي هڪدم حملي جو حڪم جاري ڪيو.
قريش جا اهي سپاهي جيڪي مديني تي حملي ڪرڻ لاءِ هڪ ٻئي کان اڳرائي ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا جڏهن پنهنجا اٺ ۽ گهوڙا تيز ڊوڙائيندا مديني جي ڀر ۾ پهتا ته ٿڌا ٿي بيهجي ويا. انهن جي چهرن تي حيرت جا نشان ظاهر ٿي ويا ۽ اهي وائڙا ٿي هڪ ٻئي جي منهن ڏي ڏسڻ لڳا. دراصل جنگ جي دوران جبل جي آڙ ڏيڻ يا ٻي ڪا پناهه وٺڻ جي خاطر عربن لاءِ ڪا نئين ڳالهه نه هئي اهي سڀ ڪجهه ڄاڻندا هئا پر ان ڏينهن تائين انهن خندق نه ڏٺي هئي. ان ڪري هڪ ڊگهي ۽ ويڪري، اونهي خندق ڏسي حيرت ۾ پئجي ويا ۽ سندن قدم هڪ جاءِ تي ڄمي ويا.
جڏهن مڪي جي لشڪر جو سپھ سالار خندق وٽ پهتو ته پنهنجن سپاهين وانگر بت بڻجي ويو. ان کي اها عجيب کاهي پار ڪرڻ ناممڪن نظر آئي. جيڪڏهن مڪي جي فوج جي ڪمان ڪنهن ايراني يا رومي جي هٿن ۾ هجي ها ته ان کي خندق ڏسي تعجب نه ٿئي ها پر ابوسفيان ڪاروبار جي اعتبار سان هڪ سوداگر هو ۽ ان کي انهن حربن جي ڄاڻ نه هئي.
بچاءَ جي هن نئين طريقي جي باري ۾ مڪي جي لشڪر جي بي خبريءَ جو اندازو هن ريت لڳائجي ته ڏهه هزار جنگي جوان هڪ کاهيءَ جي سامهون بيوس ٿي بيهي رهيا ۽ انهن کي ان کاهي مان پار ٿيڻ ايترو ته مشڪل نظر اچڻ لڳو جو انهن پنهنجي سپھ سالار جي حڪم جو انتظار ڪرڻ کان سواءِ خندق جي هن پاسي پنهنجا تنبو لڳائڻ شروع ڪري ڏنا.
دراصل انهن کي يقين ٿي چڪو هو ته هو ان کاهي مان گذري شهر ۾ داخل ٿي نٿا سگهن. ان ڪري بهتر اهو آهي ته مديني کي محاصري ۾ ورتو وڃي ته جيئن هڪ نه هڪ ڏينهن مسلمان شهر کان نڪرڻ تي مجبور ٿي وڃن. مڪي جا سپاهي خندق جي هڪ پاسي ۽ مسلمان سپاهي ٻئي پاسي بيٺا هئا ۽ هڪ ٻئي کي آسانيءَ سان ڏسي هڪ ٻئي جو آواز به ٻڌي سگهن پيا.
مڪي جا سپاهي مسلمانن کي طعنه ڏيڻ ۽ ڀڙڪائڻ جي غرض سان وڏي آواز سان انهن کي للڪارن پيا ۽ چون پيا ته توهان ماڻهو نه عرب آهيو ۽ نه بهادر، ڇو جو جيڪڏهن عرب هجو ها ته هي ڊگهي اونهي کاهي کوٽي نه ويهو ها!.... ڇا اسان جا ابا ڏاڏا کڏا کوٽي وڙهندا هئا جو توهان هي طريقو اختيار ڪيو آهي؟ جيڪڏهن عرب آهيو ته هيڏي اچو ۽ پنهنجي تلوار به کڻي اچو جيئن توهان جي طاقت جي خبر پئجي سگهي.
مسلمان اهي سڀ ڳالهيون ٻڌندا رهيا، پر غصي ۾ اچي ڪوبه غلط قدم نه پيا کڻن، پر هر وقت هوشيار رهن پيا ته متان ڪي مشرڪ کاهيءَ کي ٽپڻ جي ڪوشش نه ڪن. دراصل ان زماني جي عربن کي ان نئين طريقي جي ڄاڻ ئي نه هئي جنهن کي حضرت محمد ﷺ جن مديني جي بچاءَ ۾ بڻايو هو. دشمن جي حملي کي مُنهن ڏيڻ جو هي طريقو جزيره عرب جي تاريخ ۾ نئون هو ۽ عام ماڻهن کي ان حڪمت عمليءَ جي ڪابه ڄاڻ نه هئي.
جنهن وقت مڪي جي فوج مديني پهتي ته موسم بدلجي رهي هئي ۽ قريش جا سپاهي پنهنجن تنبن ۾ سرديءَ سبب ويهي رهيا. ٻئي طرف مسلمان به جيڪي مختلف جڳهن تي نگهباني ڪري رهيا هئا، سردي جي ڪري تڪليف ۾ مبتلا هئا پر جن سپاهين جي پهري ڏيڻ جو وارو نه هوندو هو انهن کي گهر وڃڻ جي اجازت هئي جڏهن ته پاڻ پيغمبر اسلام ﷺ جن ساري رات پهري ڏيڻ وارن سان گڏ هوندا هئا ۽ پنهنجي گهر به ويندا هئا، ڇو ته خندق وچ ۾ هئڻ ڪري ٻئي فوجون پاڻ ۾ هٿ چراند نه پيون ڪري سگهن. ان ڪري تيراندازي جي ذريعي هڪ ٻئي کي زخمي ڪرڻ جي ڪوشش ٻنهي طرفن کان جاري هئي، جنهن جي نتيجي ۾ ٻنهي فوجن جا ڪجهه ماڻهو تيرن لڳڻ سان زخمي به ٿيا. جڏهن رات جي اونداهي ٿيندي هئي ته ٻنهي طرفن کان هڪ ٻئي کي نه ڏسي سگهڻ جي ڪري تيراندازي بند ڪري هڪ ٻئي تي ملامت ڪرڻ ۽ وڏي آواز سان گلا واري شاعري جا شعر هڪ ٻئي کي مقابلي طور پيش ڪندا هئا. ڏينهن جي وقت تيراندازي، رات جي اونداهي ۾ هڪ ٻئي تي طعني بازي يا معاملات جي باري ۾ هڪ ٻئي کي بلند آواز سان تجويزون ڏيندا هئا. هڪ ڏينهن مسلمانن بنو غطفان قبيلي جي ماڻهن کي پيغام ڏنو ته جيڪڏهن مڪي وارن جو ساٿ ڇڏي مسلمانن سان اچي ملن ته کين مديني جون سڀئي کارڪون حوالي ڪيون وينديون!
ان قسم جي سوديبازي جيڪا لڙائي هلڻ دوران، جنهن کي سڀ ماڻهو ٻڌي رهيا هجن، وڏي عجيب نظر اچي پئي؛ ڇو جو اهڙي ڏيتي ليتي جي تجويز جنهن جو مقصد دشمن جي اتحادي فوج ۾ نفاق وجهي ۽ انهن کي ساٿ ڏيڻ کان عليحده ڪري سگهي پئي. پر مسلمانن ۽ قبيلي غطفان جي وچ ۾ اهڙو معاملو طئي ٿي نه سگهيو ڇو ته ان ئي وقت ابوسفيان ان معاملي ۾ مداخلت ڪري ڳالهه اڳتي وڌڻ نه ڏني.
ڏينهن گذرندا ويا پر قريش جي فوج کاهي پار نه ڪري سگهي، ان ڪري ابوسفيان سوچيو ته مديني جي يهودين سان رابطو قائم ڪري انهن کي چيو وڃي ته توهان مسلمانن جي پٺيان حملو ڪيو. مديني ۾ يهودين جا ٽي وڏا قبيلا رهندا هئا پر انهن مان ٻه قبيلا شهر ڇڏيا ويا هئا باقي هڪ قبيلو ”قريظه“ نالي اتي ئي رهندو هو جنهن جي ماڻهن جو ڌنڌو چمڙي جو واپار هو.
ابوسفيان نه خندق پار ڪري سگهيو نه مديني تي حملو ڪري سگهيو پر مديني جي يهودين سان رابطي ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ته جيئن مسلمانن تي شهر جي پٺئين پاسي کان حملو ڪري مسلمانن تي دٻاءُ وجهن.
پيغمبر اسلام ﷺ جن کي به اطلاع پهچي چڪو هو ته ابوسفيان قبيلي بنو قريظه کي مسلمانن جي خلاف ڀڙڪائي رهيو آهي ۽ جنگ ۾ انهن کي شريڪ ٿيڻ لاءِ اڀاري رهيو آهي. ان ڪري پاڻ سڳورنﷺ جن ٻن مسلمانن کي جن مان هڪ جو نالو سعد بن عباده هو، يهودين ڏانهن ايلچي ڪري موڪليو ۽ يهودين کي اهو ياد ڪرايو ويو ته مديني جي آئين جو احترام ڪيو ۽ اهو نه وساريو ته اوهان جو ۽ اسان جو پاڻ ۾ معاهدو ٿيل آهي ته مسلمانن جي خلاف ڪابه شرارت نه ڪنداسين ۽ نه وري اسلام دشمن طاقتن جو ساٿ ڏينداسون، ان ڪري انهن کي پنهنجي عهد تي قائم رهڻ گهرجي.
پر مديني جي يهودين ڪوئي صاف جواب نه ڏنو ۽ اهڙا خيال ڏيکاريا جن مان انهن جو خيال لشڪر مڪي وارن سان تعاون ڪرڻ جو لڳي پيو. ان صورتحال جي پيش نظر پيغمبر اسلام ﷺ جن سمجهي ويا ته عنقريب ابوسفيان ۽ قبيلي بنو قريظه جي وچ ۾ معاهدوٿيڻ وارو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ يهودي مسلمانن تي پٺيان حملو ڪري سگهن ٿا. پاڻ اهو به سمجهن پيا ته جيڪڏهن يهودي پٺيان حملو ڪندا ته مسلمان ٻنهي طرفن کان دٻاءَ ۾ اچي ويندا ۽ خندق کوٽڻ جو مقصد، جيڪا وڏي محنت سان کوٽي وئي آهي، ختم ٿي ويندو. ڇو ته مسلمانن جو ڌيان ٻن طرفن ۾ ورهائجي ويندو ۽ خندق جو ڪو فائدو حاصل ٿي نه سگهندو.
ٻئي طرف جڏهن عام مسلمانن کي اها خبر پئي ته بنو قريظه ۽ مشرڪن جي وچ ۾ جنگي معاهدو ٿيڻ وارو آهي ته ڏاڍا گهٻرائجي ويا ۽ پيغمبر اسلام ﷺ جن کي چوڻ لڳا ته يارسول الله ﷺ اسان ڏاڍا خطري ۾ آهيون. بنوقريظه اسان جي پٺيان ۽ قريش سامهون حملو ڪن ته اسا ن ڏاڍا نقصان ۾ وينداسين ٿي سگهي ٿو مڪمل فنا ٿي وڃون.
پيغمبر اسلام ﷺ جن انتهائي سڪون ۽ اعتماد سان فرمايو ته مشرڪن کي يهودين جي حمايت تي ڀروسو آهي، جڏهن ته مان الله جي مدد تي يقين رکان ٿو ۽ توهان به اطمينان رکو ته الله اسان کي بنا مدد جي نه ڇڏيندو.
اتفاق سان پيغمبر اسلام ﷺ جن جو فرمان حقيقت ۾ بدلجي ويو ۽ الله پنهنجي رسول ﷺ ۽ ان جي امت جي لاءِ مدد جا دروازا کولي ڇڏيا. ٿيو ائين جو خاص ان وقت جڏهن عام مسلمان اهو سمجهي رهيا هئا ته عنقريب اسين ٻنهي طرفن کان گهيري ۾ اچي وينداسين. ان وقت ”نعيم بن مسعود“ نالي شخص جيڪو يهودين ۽ مشرڪن جي وچ ۾ معاهدي ڪرڻ لاءِ وڃي رهيو هو سو پاسو ڏئي پيغمبر اسلام ﷺ جن وٽ پهتو ۽ چيائين ”يا محمد ﷺ جيئن ته مون کي بنو قريظه ۽ مڪي جي لشڪر جي وچ ۾ معاهدي ڪرڻ جي ذميواري ڏني وئي آهي ته جيئن مديني جا يهودي مسلمانن تي پٺيان حملو ڪن. پر مان ڪنهن عرصي کان اوهان جي عقيدت مندن ۽ طرفدارن ۾ شامل رهيو آهيان ۽ اهو هرگز نٿو چاهيان ته رسول الله ﷺ جن کي شڪست ٿئي پر منهنجي اها آرزو آهي ته اوهان جي فتح ٿئي ته اسلام جي به سربلندي ٿي وڃي.
رسول الله ﷺ جن نعيم بن مسعود جون ڳالهيون ٻڌي جلدي سمجهي ويا ته الله جو لطف ۽ ڪرم ۽ ان جي طرفان غيبي مدد ٿي آهي ۽ هڪ اهڙو شخص جيڪو مسلمانن جي نقصان رسائي لاءِ سبب بڻجڻ لاءِ روانو ٿيو هو سو خود مسلمانن جي حمايت ۾ اٿي بيٺو آهي.•
بهرحال نعيم بن مسعود پيغمبر اسلام ﷺ جن کان پڇيو ته مان هن موقعي تي اوهان ۽ مسلمانن جي ڪهڙي خدمت ڪري سگهان ٿو. پيغمبر اسلام ﷺ جن فرمايو ”يا نعيم! تون ڄاڻي ٿو ته اسان جنگ جي هنگامي حالت ۾ آهيون، ان ڪري دشمن جي هر چال تي نظر رکڻ ۽ ان جي منصوبن ۽ ارادن کان خبردار رهڻ اسان لاءِ ضروري آهي. جيڪڏهن اسان انهن حاصل ٿيل اطلاعن کي نئون رنگ ڏئي دشمن جي ڪنن تائين پهچايون ته اسان جو هي عمل فريب نه هوندو پر هڪ جنگي چال سڏي ويندي. ڇو ته جنگ صرف زور آزمائي جو نالو ناهي پر هڪ داءُ به آهي.“
نعيم بن مسعود فرمانبرداريءَ ۾ سرجهڪايو ۽ ضروري هدايتن حاصل ڪرڻ بعد انهيءَ ئي ڏينهن يهودين جي قبيلي بنوقريظه وٽ پهتو ۽ پڇائين ”ڀائرو! اوهان ڄاڻو ٿا پيا ته مان گهڻي عرصي کان توهان جو قريبي دوست رهيو آهيان ۽ مون کي يقين آهي ته توهان مون کي پنهنجو خيرخواهه سمجهندا آهيو.“ يهودي سردار پنهنجو هاڪاري ۾ ڪنڌ لوڏيو ته نعيم اڳتي ڳالهه کي جاري رکندو چيو ته، ”توهان کي خندق جي هن پاسي مڪي جي وڏي فوج ڏسي مغرور ٿيڻ نه گهرجي، ڇو جو مڪي جا سپاهي مديني جا ماڻهو ته نه آهن جو هتي ويٺا رهن ۽ نه وري اهي قبيلا جيڪي انهن سان گڏجي آيا آهن، هتي هميشه لاءِ سامان رکيو ويٺا هوندا. اهي ماڻهو جلدي واپس هليا ويندا ۽ پوءِ اوهان هتي ئي رهجي ويندا ۽ پوئتي رڳو توهان رهجي ويندو توهان جي سامهون هوندا اهي مٿي ڦريا مسلمان!“
اهي ڳالهيون ٻڌي يهودين جي سردار جو منهن سڪي ويو ۽ غور سان نعيم بن مسعود جي چهري ڏانهن ڏسڻ لڳو. نعيم جڏهن ڏٺو ته سردار جي ذهن ۾ ڪجهه ڳالهه ويٺي آهي سو دل سڙندڙ رنگ ۾ ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي چيائين، ”جيڪڏهن مڪي جي فوج ايترو جلدي واپس نه وڃي ۽ ڊگهي عرصي تائين جنگ جاري رکي، پوءِ ڪهڙي خبر اهي ڪامياب ٿين الائي نه؟... توهان اڳ ۾ ڏٺو هو ته جنگ احد ۾ ابوسفيان جي سامهون خندق به نه هئي ۽ ان جي طاقت مسلمانن کان چوڻي هئي پر ان جي باوجود حضرت محمد ﷺ جن کي نقصان پهچائڻ ۽ دين اسلام کي مٽائڻ ۾ ڪامياب ٿي نه سگهيو ته هينئر ڀلا ڪيئن مسلمانن ۾ هٿ وجهندو يا ڪهڙي طرح انهن کي صفا مٽائي ڇڏيندو. ان ڪري منهنجي صلاح وٺو ته مسلمانن سان هميشه تعلقات ختم ڪرڻ کان اڳ چڱي طرح سوچ ويچار ڪريو ته مسلمانن جي دشمني سر تي کڻڻ توهان جي فائدي ۾ آهي يا نقصان ۾؟ مان جيئن ته اوهان جو خيرخواه آهيان، ان لاءِ اوهان کي ٻڌايان ٿو ته مون کي ابوسفيان ۽ قريش جي ٻين سردارن تي بلڪل ڀروسو نه آهي. ڇو جو انهن کي جيئن ئي ڪو خطرو محسوس ٿيو ته هلندڙ جنگ مان ڀڄي سگهن ٿا ۽ توهان کي اڪيلو ڇڏي سگهن ٿا. ان ڪري اوهان کي گهرجي ته مسلمانن سان بگاڙڻ کان پهريان قريش جي چند چڱن ماڻهن کي پاڻ وٽ گهرائي انهن کي يرغمال بڻائي پاڻ وٽ ويهاريو ته جيئن قريش وارا انهن ماڻهن جي خاطر آخري دم تائين توهان جي ساٿ ڏيڻ تي مجبور ٿي پون، نه ته يقين ڄاڻو ته انهن کي جيئن ئي خطري جو احساس ٿيو ته اهي توهان کي مسلمانن جي سامهون بي سهارو ڇڏي ڀڄي ويندا.“
انهن ڳالهين کان پوءِ يهودين کي احساس ٿيو ته اهي ڳالهيون واقعي عقل ۽ حقيقت واريون آهن، ان ڪري انهن ڪو عملي قدم کڻڻ کان اڳ ان ڳالهه تي وڌيڪ سوچڻ جو فيصلو ڪيو ڇو ته انهن جي ذهنن ۾ قريش وارن سان معاهدي ڪرڻ ۾ بدگماني پيدا ٿي وئي.
يهودين سان گفتگو ڪرڻ بعد نعيم بن مسعود سڌو ابوسفيان وٽ پهتو ۽ انتهائي دوستانه انداز ۾ چيائين: ”ڀاءُ توکي معلوم آهي ته مان تنهنجو ۽ مڪي وارن جو مخلص دوست آهيان ۽ منهنجي دل نٿي چاهي ته توهان کي هن لڙائي ۾ شڪست جو منهن ڏسڻو پوي. ليڪن:
”ليڪن ڇا؟“ ابوسفيان بيچيني حالت ۾ پڇا ڪئي.
هيءَ ته بنوقريظه خفيه طور تي مسلمانن سان ڳالهين ۾ مصروف آهن ۽ مون کي اطلاع مليو آهي ته اهي مسلمانن سان پنهنجون وفاداريون ثابت ڪرڻ لاءِ قريش جي چند چڱن ماڻهن کي ضمانت جي بهاني پاڻ وٽ گهرائي پوءِ انهن کي مسلمانن جي حوالي ڪرڻ جي فڪر ۾ آهن.“
نعيم بن مسعود جون اهي ڳالهيون ٻڌي ابوسفيان ڇرڪجي ويو. هن اڃا اڳتي پنهنجي ڳالهه کي جاري رکندي چيو ته: ”اي مڪي جا بزرگ سردارو! منهنجي مڃيو ته هئين ڪيو جو يهودين ڏانهن جلدي پيغام موڪليو ته ايندڙ ڇنڇر تي مسلمانن تي حملو ڪري ڏين پر جيڪڏهن انهن ڪو بهانو بڻايو ته اسان ڇنڇر تي لڙائي نٿا ڪري سگهون ته سمجهي وڃو ته اهي هروڀرو وقت ضايع ڪري رهيا آهن ۽ حقيقت ۾ مسلمانن سان منهن ماري ڪرڻ نه ٿا چاهن.“
ابوسفيان اهي ڳالهيون ٻڌي گهري سوچ ۾ پئجي ويو ۽ ان جي ذهن ۾ مختلف خدشه اُڀري رهيا هئا ته مديني جا عام ماڻهو به ان افواهه کي وڌائي پيش ڪري رهيا هئا ته بنوقريظه مڪي جي ڪجهه سردارن کي يرغمال بڻائي مسلمانن جي حوالي ڪرڻ چاهن ٿا. جڏهن پيغمبر اسلام جن کان پڇيو ويو ته اهي افواهه درست آهن يا نه، پاڻ سڳورنﷺ جن فرمايو ”لعلنا امرنا هم بذالک“ يعني شايد اهڙو ئي حڪم جاري ٿيو هجي! پاڻ سڳورنﷺ جن جي ان جواب مان هر انسان پنهنجي سوچ مطابق مطلب ڪڍي سگهي ٿو.
اهڙيءَ صورتحال ۾ هڪ طرف يهودين کي دل ۾ قريش جي باري ۾ بدديانتي ۽ دوکي بازيءَ جا خيال اچي رهيا هئا ته ٻئي طرف ابوسفيان ۽ مڪي جي ٻين سردارن اهو سمجهو ته يهودين ۽ مسلمانن جي وچ ۾ اتحاد ٿيڻ جا افواهه صحيح آهن ۽ يهودين مسلمانن جي چوڻ تي قريش جي سردارن کي انهن جي حوالي ڪرڻ جو منصوبو بڻايو آهي.
آخرڪار ان ڇڪتاڻ ۾ يهودين ابوسفيان ڏانهن پيغام روانو ڪيو ته جيڪڏهن تون چاهين ٿو ته بنوقريظه مسلمانن تي پٺيان حملو ڪن ته توکي پنهنجي فوج مان ڪجهه ماڻهو اسان کي ڏيڻا پوندا ته جيئن ان ڳالهه جي ضمانت ملي ته مڪي جي فوج اسان کي ميدان جنگ ۾ اڪيلو نه ڇڏيندي.
يهودين جي طرف کان يرغمالين جي مطالبي سان نعيم بن مسعود جي ڳالهين جي تصديق ٿئي پئي. ان ڪري ابوسفيان ۽ ان جي سردارن اهو سوچيو ته بناشڪ جي اها ڳالهه صحيح ثابت ٿي وئي ته يهودين مسلمانن سان اتحاد قائم ڪيو آهي، ان ڪري ئي ضمانت جي بهاني قريش جا سردار مسلمانن جي حوالي ڪري مارائڻ چاهن ٿا.
ابوسفيان ان سبب يرغمالي موڪلڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ يهودين کان مطالبو ڪيو ته ايندڙ ڇنڇر تي مسلمانن تي پٺيان حملو ڪيو ڇو ته لڙائي وڃي ٿي ڊگهي ٿيندي ان کان وڌيڪ وقت هٿ تي هٿ رکي ويهڻ هاڻي فضول آهي. ابوسفيان پر زور سفارش ڪئي ته هاڻي وڌيڪ دير ڪرڻ جي گنجائش نه آهي ۽ توهان هر حالت ۾ ڇنڇر تي مسلمانن تي پٺيان حملو ڪيو اسان سامهون دٻاءُ وجهنداسين ۽ ڪيترو به نقصان ٿئي ان جي پرواهه نه ڪندي شهر ۾ داخل ٿيڻ جي ڪوشش ڪنداسين. پر يهودين جواب ڏنو ته اسان ڇنڇر ڏينهن لڙائي نه ڪندا آهيون ڇو ته اسان جو ايمان آهي ته جيڪڏهن ڪوئي يهودي ڇنڇر جي ڏينهن ڪنهن به قسم جي جڳهڙي ۾ حصو وٺندو ته ان کي نه صرف هن دنيا ۾ ان کي بدبختي ۽ نحوست جو منهن ڏسڻو پوندو، پر ان جي آخرت به برباد ٿي ويندي، ان ڪري اسان ڇنڇر تي حملي ڪرڻ کان مجبور آهيون!
اهو جواب ٻڌندي ئي ابوسفيان کي نعيم بن مسعود جون ڳالهيون ياد اچي ويون. ان جو شڪ يقين ۾ بدلجي ويو ته يهودي مون کي فريب ڏئي مسلمانن جي چال ۾ ڦاسائڻ چاهن ٿا. ان سبب بنوقريظه ۽ قريش جي وچ ۾ به بدگماني ۽ عدم اعتماد جي فضا قائم ٿي وئي ۽ ٻئي اسلام دشمن طاقتون مسلمانن جي خلاف لڙائيءَ ۾ هڪ ٻئي جو ساٿ نه ڏئي سگهيا.
جڏهن ڏهه هزار ماڻهن جي قريش جي فوج ٻن هفتن تائين خندق جي هڪ پاسي بيڪار پئي رهي ۽ سپاهين جي لاءِ کاڌ خوراڪ ۾ کوٽ ۽ جانورن جي خوراڪ ۾ ڪمي اچي وئي ته انهيءَ صورتحال فوج جي سربراهه کي سخت پريشانيءَ ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو. مديني ۾ کائڻ پيئڻ جي شين جي ڪمي نه هئي ان لحاظ کان مسلمانن کي ڪا ڳڻتي نه هئي. پر ابوسفيان جا سپاهي خندق جي هن پار بُکون ڪٽڻ لڳا ۽ رات جو وڌندڙ سرديءَ به ابوسفيان جي سپاهين کي پريشان ڪري ڇڏيو هو. مڪي جا سپاهي گرم علائقي جا رهڻ وارا هئا، اهي مديني ۾ سرديءَ سبب آرام سان سمهي نه پيا سگهن ۽ صبح تائين پنهنجن خيمن کان ٻاهر نه پيا نڪرن. ٻيو ته وري شوال جو مهينو ختم ٿيڻ تي هيو ته اهي اڳتي جنگ جاري نه پيا رکي سگهن، ڇو جو ذوالقعد ۽ ذي الحج جي مهينن ۾ لڙائي ڪرڻ حرام آهي. انهن سڀني ڳالهين کي سوچي سمجهي مڪي جي سردارن ۽ عام سپاهين کي احساس ٿيو ته مسلمانن تي حملي ڪرڻ ۽ انهن کي مٽائڻ خاطر وقت تمام ٿورو بچيو آهي. جيڪڏهن هو ايندڙ ڪجهه ڏينهن ۾ حملو نه ٿا ڪري سگهن ته پوءِ انهن کي ايندڙ ٽن مهينن تائين مديني جي سرد راتين جو مقابلو ڪرڻو پوندو پوءِ به ڇا خبر سرديءَ کان بچي وياسين ته بکن ۾ مرون يا بچؤن. ڇو ته هن پيداوار کان خالي علائقي ۾ ڏهه هزار ماڻهن لاءِ ضرورت جون شيون مهيا ڪرڻ ممڪن نه هو. سواءِ ان جي جو پري پري وارن علائقن کان خوراڪ ۽ ٻين ضرورت وارين شين آڻڻ جو ڪو مناسب بندوبست ڪيو وڃي.
انهن پندرهن ڏينهن جي اندر مڪي جي فوج خندق جي هن پاسي بيٺي رهي پر مسلمانن ۽ مشرڪن ۾ ڪيترا ڀيرا زور آزمائي جا حملا ٿيا جو ان لڙائيءَ ۾ قريش جا ٻه مشهور سردار عمر بن عبده ۽ نوفل بن مخزومي حضرت علي رضي الله جي هٿان ماريا ويا.
نوفل مخزومي پنهنجي گهوڙي کي خندق تان ٽپو ڏياريڻ جي ڪوشش ۾ پنهنجي گهوڙي سميت کاهي ۾ ڪري پيو ۽ حضرت علي رضي الله مٿان پهچي ويس. جيتوڻيڪ حضرت علي رضي الله ان کي انهيءَ ئي وقت موت جي حوالي ڪري سگهيو پئي پر ان جي اٿڻ ۽ تلوار ڪڍڻ جي انتظار ۾ بيهي رهيو. جنهن وقت نوفل خندق ۾ ڪريو ان وقت سج لهي رهيو هو ۽ جڏهن هو اٿيو ته سندس پٺي سج جي پاسي هئي ۽ حضرت علي رضي الله جو منهن سج طرف هيو، سج جي روشني جيڪا حضرت علي رضي الله جي اکين ۾ لڳي رهي هئي، ان جي باوجود به حضرت علي رضي الله نوفل کي ڍير ڪري ڇڏيو.
جيئن ته جنگ احد ۾ مسلمانن جي لاشن سان قريش جي عورتن زيادتي ڪئي هئي، تنهن ابوسفيان کي اهو فڪر ٿيو ته متان نوفل جي لاش کي به ان بدلي ۾ ڪجهه ڪن. ان ڪري ابوسفيان حضرت علي رضي الله کي پيغام موڪليو ته تنهنجي لاءِ هڪ سؤ اٺ موڪلي رهيو آهيان، ان شرط سان ته نوفل جي لاش کي ڪجهه نه ڪيو وڃي. بغير ڪنهن نقصان ڪرڻ جي لاش اسان جي حوالي ڪيو وڃي. حضرت علي رضي الله ابوسفيان جو تحفو قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، پر اها اجازت ڏنائين ته نوفل جو لاش جهڙو آهي ان ئي حالت ۾ قريش جي حوالي ڪيو وڃي.
جزيره عرب جو نامي گرامي پهلوان عمرو بن عبدوه جيڪو قريش طرفان حضرت علي رضي الله جي مقابلي ۾ مارجي ويو، عمرو بن عبدوه، حضرت علي رضي الله سان مقابلو ڪندي ٻه دفعا حضرت علي رضي الله کي زخمي ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو پر هڪ زبردست وار ۾ جيڪو حضرت علي رضي الله ان تي ڪيو سندس ٻانهن ڪٽجي وئي تلوار به ڪري پيس ۽ پاڻ به زمين تي ليٽي پيو.
حضرت علي رضي الله اڳتي وڌي ان جي تلوار تي پير رکيو ۽ عمرو کي مخاطب ٿي چيو ته، ”يا عمرو جيڪڏهن تون اسلام قبول ڪرين ته مان تنهنجي جان بخش ڪريان ٿو.“ پر عمرو بن عبدوه جواب ڏيڻ جي بجاءِ حضرت علي رضي الله جي چهري تي ٿُڪ اڇلائي چوڻ لڳو ته مان اسلام نه قبول ڪندس.“
حضرت علي رضي الله ڪجهه دير بلڪل خاموش رهيو وري عمرو بن عبدوه چيو ته، ”يا علي مان چئي ڏنو ته اسلام بلڪل قبول نه ڪندس ته تون مون کي اڦٽ ڇو نه ٿو مارين.“ حضرت علي رضي الله جواب ڏنس ته جڏهن تون مون تي ٿڪ اڇلائي ان وقت مون کي ڏاڍو غصو اچي ويو، ۽ پوءِ خيال ٿيو ته جيڪڏهن ان غصي ۾ توکي ماريندس ته منهنجي لاءِ اهو ذاتي بدلو چئبو ان ڪري مان پنهنجي غصي کي ٿڌي ڪرڻ لاءِ توکي نه ماريندس. اسان مسلمان صرف الله جي راهه ۾ وڙهندا آهيون ۽ جيڪڏهن ڪنهن کي قتل يا ڪنهن جو خون وهائيندا آهيون ته صرف الله جي خاطر پنهنجي ذاتي دشمني خاطر نه.“ وري ٻيهر حضرت علي رضي الله پنهنجي نرم مزاجي سان عمرو بن عبدوه کي چيو ته، ”يا عمرو! جيتوڻيڪ تو منهنجي چهري تي ٿڪ اڇلائي ان جي باوجود به توکي دين اسلام جي دعوت ڏيان ٿو.“ جيڪڏهن تون اسلام قبول ڪرين ته تون کي خون بخش ڪريان ٿو.“ پر عمرو بن عبدوه پنهنجي هٺ ڌرمي تي قائم رهيو ۽ چيائين ته هرگز اسلام قبول نه ڪندس. انهيءَ ئي گهڙيءَ حضرت علي رضي الله هڪ ئي وار سان کيس موت حوالي ڪري ڇڏيو. ان لڙائيءَ دوران عمر بن عبدوه کي هڪ قيمتي زره پهريل هئي. جنهن تي سون جا ڪڙا لڳل هئا. حضرت علي رضي الله اها زره عمرو جي جسم تان لاهي عمرو جي ڀيڻ ڏانهن موڪلي ته ائين نه سمجهيو وڃي ته حضرت علي رضي الله ان قيمتي زره سبب آخر عمرو کي موت حوالي ڪيو.
بهرحال مڪي جي فوج خندق جي هن پاسي بک ۽ سرديءَ جي سبب پريشان حال هئي ته اوچتو هڪ تيز آنڌي آئي. مشرڪن جا تنبو هوا ۾ اڏرڻ لڳا، باهه وسامي وئي ۽ ڏسندي ئي ڏسندي اهڙي تيز بارش شروع ٿي وئي جو سيلاب جاري ٿي ويو. ابوسفيان تي اهڙو خوف طاري ٿي ويو جو ڪجهه سوچڻ سمجهڻ کان سواءِ ڀڄڻ جي ڪيائين ۽ فوج کي واپسي جو حڪم جاري ڪري ڇڏيائين.
ابوسفيان ڀڄڻ ۾ ايتري جلدبازي ڪئي جو اُٺ تي اچي ويٺو. هن کي ايترو به هوش نه رهيو ته اٺ ٻڌل آهي ۽ اٺ کي ڀڄائڻ لاءِ اٺ تي لڪڻ وهائڻ شروع ڪري ڏنائين جڏهن ته ويچارو اٺ ٻڌل هيو جيڪو پنهنجي جاءِ تان چري نٿي سگهيو.
ان رات مشرڪن جي فوج مديني جو محاصرو ڇڏي پوئين پير وٺي ڀڳي. اهڙيءَ طرح جنگ خندق جنهن کي جنگ احزاب به چيو ويندو آهي پنهنجي انجام تي پهتي. جنگ خندق ۾ مشرڪن کي اٺن ۽ مسلمانن کي ڇهن ماڻهن جو نقصان کڻڻو پيو. اهي چوڏهن ماڻهو هڪ ٻئي جي سامهون مقابلي ۾ ماريا ويا. جڏهن ته ٻنهي فوجن کي آمهون سامهون جو موقعو نه ملي سگهيو.
جيتوڻيڪ جنگ ختم ٿي چڪي هئي ۽ مڪي جي فوج واپس وڃي چڪي هئي پر مديني جي ناڪه بندي اڃان قائم هئي. مدينو شهر هڪ پاسي مديني کان خيبر ۽ ٻئي پاسي مديني کان مڪي تائين ناڪه بندي ۾ وڪوڙيل هيو. خيبر ۽ مڪي وارا ٻئي مديني جي قاتلن ڪڙي نظر ۽ رڪاوٽ بڻيل هئا ۽ ٻئي شهر اسلامي دشمنن جا هئا. خيبر جا رهاڪو اڪثر يهودي هئا ۽ اهي به اهڙا جيڪي پنهنجي بي پناهه دولت جي ذريعي هزارن جي تعداد ۾ فوج ڪٺي ڪري سگهن پيا. ٻئي طرف مڪي جا ماڻهو به قريش جي اثر تحت صرف اسلام دشمنيءَ جون ڳالهيون سوچيندا هئا. ان کان علاوه يهودين ۽ مڪي وارن جي وچ ۾ هڪ معاهدو به ٿيل هو ته ٻئي هڪ ٻئي جي هر مشڪل ۾ هڪ ٻئي سان ساٿ ڏيندا رهنداسين.
وري مديني ۾ به مسلمانن جا ٻه وڏا دشمن هئا، هڪ يهودي ۽ ٻيا منافق. منافقن جو سربراهه عبدالله بن ابي هيو. هڪ اسلامي ليکڪ ”طبري“ ليکي ٿو ته منافق جڏهن کان ماءُ جي پيٽ مان پيدا ٿيا ته ڪوبه قطعي فيصلو نه ڪري سگهيا ۽ هميشه ٻئي پاليسي اختيار ڪندا رهيا. پر جنگ خندق ۾ آخرڪار انهن هڪ قطعي فيصلو ڪيو ته قريش مڪو جي طرفداري ڪئي وڃي.
طبري جو اهو چوڻ ته منافق جڏهن کان ماءُ جي پيٽ مان پيدا ٿيا اڄ تائين ڪوئي قطعي فيصلو نه ڪري سگهيا، دراصل هڪ ادبي خيال آهي. پر ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته جڏهن به مشرڪن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ ڪوبه مسئلو پيدا ٿي پوندو هو ته اهي مسلمانن سان طرح طرح جا بهانا ڪري مشرڪن سان وڙهڻ لاءِ تيار نه ٿيندا هئا. جيتوڻيڪ سڀئي مسلمان سمجها ويندا هئا. پر جنگ خندق ۾ انهن اهو قطعي فيصلو پهريون دفعو ڪيو ۽ مڪي جي مشرڪن جو ساٿ ڏنائون. انهن کي اهو يقين هيو ته هن دفعي مڪي جي ڏهه هزار فوج مسلمانن تي غلبو حاصل ڪري ويندي ۽ انهن جو نانءُ نشان به نه رهندو. پر جڏهن انهيءَ عظيم فوج جا ڏهه هزار سپاهي مديني جي سامهون ٻه هفتا بيڪار گذاري آخر بيوس ٿي پوئتي ڀڳا جنهن مان ته ان وقت منافقن کي پنهنجي غلطي جو احساس ٿيو. پر اهو ضرور هو ته انهن مسلمانن جي خلاف ڪو ٻيو قدم نه کنيو صرف مشرڪن سان زباني طرفداري قائم رکي. ان ڪري جيئن ته منافقن جي طرفان ڪوبه اهڙو قدم نه کنيو ويو ظاهر ۾ مشرڪن جي لشڪر سان اتحاد جو نشان ملي. ان ڪري انهن کي پيغمبر اسلام جن سزا جي لائق نه سمجهيو پر اڪثر مسلمان منافقن جي رويي کي وساري نه سگهيا. اهو ذڪر بعد ۾ ڪيو ويندو ته ان کان پوءِ منافقن جي باري ۾ مسلمانن جي رويي ۾ ڪهڙي بنيادي تبديلي پيدا ٿي وئي.
يهودين جي قبيلي ”بنوقريظه“ وارن جنگ خندق جي دوران مديني جي آئين جي خلاف ورزي ڪري مشرڪن سان اتحاد جوڙي مسلمانن جي پٺيءَ تي خنجر هلائڻ جي ڪوشش ڪئي، جيتوڻيڪ مديني جي آئين ۾ اها ڳالهه طئي ٿيل هئي ته جيڪڏهن شهر تي حملو ٿئي ٿو ته سڀئي قبيلا متحد ٿي ان جو دفاع ڪندا. ان لحاظ کان بنوقريظه وارن کي مديني جي بچاءَ خاطر مسلمانن جو ساٿ ڏيڻ ضروري هيو.
جنگ احد ۾ جيئن ته خود پيغمبر اسلام ﷺ جن يهودين کي فرمايو هو ته مڪي جي لشڪر سان اسان جي مذهبي لڙائي آهي ته توهان کي ان جنگ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ مجبور نٿو ڪيو وڃي. صاف ظاهر آهي ته پيغمبر اسلام جن ان ئي سبب يهودين کي جنگ تي هلڻ کان واپس موٽايو هو جو انهن تي گهڻو اعتماد نه هيو ۽ جنگ خندق ۾ اها ڳالهه ثابت ٿي وئي ته پيغمبر اسلام ﷺ جن جي بي اعتمادي بلڪل صحيح هئي. يهودين پنهنجي شهر مديني جي بچاءَ خاطر اهڙيءَ مشڪل گهڙيءَ ۾ مديني جي آئين جي خلاف ورزي ڪري مسلمانن سان ڪيل واعدا وساري ڇڏيا. قبيلي بنوقريظه کي جيئن ته اهو احسان هو ته اسان واعدي خلافي ڪئي آهي ته اهي پنهنجي گهرن مٿان مورچه بندي ڪري ويهي رهيا.
پيغمبر اسلام ﷺ جن حضرت علي رضي الله بن ابي طالب جي مٿان اها ذميواري رکي ته هو بنوقريظه جي يهودين کي هٿيار ڦٽي ڪرڻ ۽ مسلمانن جي سامهون پنهنجي جرم کي تسليم ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري ۽ کين اسلام جي دعوت ڏني وڃي.
عربي زبان ۾ قريظه دراصل ٻٻر جي وڻ کي چيو ويندو آهي ڇو ته ان وڻ جا ڇوڏا چمڙي جي رنگائي ۾ ڪم ايندا آهن، ان ڪري اهي يهودي جن جو چمڙي جو ڪاروبار هو، بنوقريظه جي نالي سان مشهور ٿي ويا. خاص ڪري مديني جا يهودي، سون جي ڪاروبار، زراعت، چمڙي جي ڪاروبار سبب تمام وڏا مالدار ٿي چڪا هئا ۽ پنهنجا گهر به اهڙي ريت ٺهرائيندا هئا جو گهر رهائشگاهه کان علاوه هڪ جنگي قلعي جو به ڏيک ڏيندو هو. جڏهن يهودين ڏٺو ته مشرڪن جي فوج واپس وڃي چڪي آهي ته انهن پنهنجن گهرن تي مورچه بندي قائم ڪري مسلمانن جي خلاف ٿي بيٺا.
حضرت علي ڪرم الله وجهھ بنوقريظه جي محلي کي محاصري ۾ آڻڻ بعد انهن کي پهريان اسلام جي دعوت ڏني. بنوقريظه جي يهودين جواب ڏنو ته اسان محمد (ﷺ)کي نبي نٿا مڃون ڇو ته ان جو تعلق قوم عرب سان آهي ۽ اسان جي نظر ۾ هڪ عربي پيغمبر نٿو ٿي سگهي پر اهوئي شخص پيغمبر ٿي سگهي ٿو جنهن جو تعلق بني اسرائيل سان هجي ڇو ته الله تعاليٰ صرف قوم بني اسرائيل سان هم ڪلام ٿيندو آهي، ڪنهن ٻئي سان نه. اهوئي سبب آهي ته اڄ تائين جيترا به پيغمبر آيا آهن، انهن جو تعلق بني اسرائيل سان هو مسلمانن بنوقريظه جو محاصرو جاري رکيو ۽ چئن يا ڇهن هفتن کان پوءِ بنوقريظه جا ماڻهو کائڻ پيئڻ جي ڪمي سبب پريشان ٿي ويا. هڪ ڏينهن قبيلي جو سربراهه ڪعب اسد هڪ قلعي تي ظاهر ٿيو ۽ ان حضرت علي رضي الله کي وڏي آواز ۾ چيو ته، ”اسان جا ننڍڙا کير پيئندڙ ٻار کير کان محروم آهن ڇو ته انهن جي مائرن جي ڇاتي کاڌي پيتي کان سواءِ خشڪ ٿي چڪي اهي ان ڪري انهن جا ٻار بيحال ٿي چڪا آهن.“
حضرت علي رضي الله ڪعب اسد جو آواز ٻڌي ورتو ۽ ان کي بلند آواز سان جواب ڏنو ته، ”اي اسد! منهنجي ۽ منهنجي ساٿين جا به ننڍا ننڍا ٻچا آهن، جن توکي محاصري ۾ بند رکيو آهي ۽ اسين بخوبي ڄاڻون ٿا ته جڏهن ٻار کي بک لڳندي آهي ته هو ڪيترو روئيندو آهي. پر تون سمجهي ڇڏ ته اسان کي توهان جي ٻارڙن سان ڪابه دشمني نه آهي ۽ نه وري موجوده صورتحال پيدا ٿيڻ ۾ ڪو اسان جو قصور آهي. پر اهو تون ئي آهين جنهن مديني جي آئين جي خلاف ورزي ڪئي، مسلمانن سان غداري ڪئي ۽ انهن جي پٺيءَ تي خنجر هلائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ هاڻي پاڻ ئي پنهنجي گهرن مٿان مورچه بندي ڪري ويٺو آهين. ان تحت اسان توتي ڪهڙو اعتماد رکي توکي آزاد ڇڏي ڏيون؟ اهڙي صورتحال جي باوجود توکي هڪ تجويز پيش ڪريان ٿو ته تون ڪنهن پنچائت کي قبول ڪندين ۽ جيڪا اها فيصلو ڪري اهو قبول ڪندين؟...
ڪعب اسد چيو ته مان في الحال جواب ڏئي نٿو سگهان، مون کي ڪجهه مهلت ڏي جيئن ته مان قبيلي جي وڏن سان صلاح مشوره ڪري سگهان. حضرت علي رضي الله ان کي اجازت ڏني. مديني جي آئين مطابق قانوني حق خود پيغمبر اسلام ﷺ جن جي هٿ هيو ۽ پاڻ ﷺ جن کي ان سلسلي ۾ پورا اختيار حاصل هئا. ان ڪري پاڻ سڳوراﷺ ان مسئلي ۾ مجبور نه هئا ته بنوقريظه جي اختلاف حل ڪرڻ لاءِ ڪنهن ٻئي شخص کي منصف بڻايو وڃي. ان جي باوجود حضرت علي رضي الله جن رسول ﷺ جن جي اجازت سان يهودين کي اها تجويز پيش ڪئي ته ٻئي ڌريون ڪنهن ٻئي شخص جي پنچائت قبول ڪندي، ان جي فيصلي کي بنا چون چران جي قبول ڪريون.
مقرر مهلت گذرڻ کان پوءِ ڪعب اسد انهيءَ ئي قلعي تان هن ريت اعلان ڪيو هت اسان ٻئي اهڙي ڪنهن شخص جي جو ڪنهن جي به طرفداري نه ڪندڙ هجي، ان جي فيصلي کي مڃڻ لاءِ تيار آهيون. حضرت علي رضي الله ڀرپور تاڪيد ڪندي چيو ”اي ڪعب اسد اهو سمجهي ڇڏ ته اسان توهان تي ڪنهن قسم جو دٻاءُ وجهڻ نٿا چاهيون، توکي پوري آزادي آهي جنهن کي به چاهين فيصلي ڪرائڻ لاءِ مقرر ڪري سگهين ٿو ۽ جڏهن تون ان جي چونڊ ڪري وٺين ته اسان پنهنجي طرفان ٻه نمائندا موڪلينداسين. تون به پنهنجي طرفان ٻه نمائندا موڪلي ڇڏجانءِ. اسان جا نمائندا توهان جي طرف کان مديني جي آئين جي خلاف ورزي ڪرڻ ۽ تنهنجي معاهدي جي ٽوڙڻ جي باري ۾ گفتگو ڪندا. تنهنجا نمائندا به جيڪو چوڻ چاهڻ چئي ڏين، پر جڏهن ڳالهيون ختم ٿي وڃن ته منصف پنهنجو فيصلو ٻڌائي ته ڇا ان فيصلي کي دل سان مڃيندين؟ يهودين جواب ڏنو ته: ”اي علي رضي الله اسان ان جي فيصلي کي دل وچان قبول ڪنداسين.“
حضرت علي رضي الله جواب ۾ چيو ته، ”پوءِ اسان به ان جي حڪم کي مڃينداسون.“
جيتوڻيڪ اها ڇڪتاڻ ختم نه ٿي هئي ۽ يهودين اڃان محاصري ۾ هئا، ان جي باوجود حضرت علي رضي الله اها اجازت ڏئي ڇڏي ته يهودين کي هڪ هفتي جي لاءِ ضرورت جون شيون ڏنيون وڃن ۽ حضرت علي رضي الله اها به تاڪيد ڪئي ته جيڪو ڪجهه چاهين کين ڏنو وڃي جيئن مائرون پنهنجي ٻچن کي آسانيءَ سان کير پياري سگهن.
بنوقريظه مشورو ڪري پيغام موڪليو ته اسان ”سعد بن معاذ“ کي پنهنجو منصف چونڊيو آهي. سعد بن معاذ قبيلي اوس جو سربراه هو ان جا يهودين ۽ مسلمانن سان دوستي جا تعلقات هئا. مسلمانن سعد بن معاذ جي سامهون بنوقريظه جي شڪايت ڪئي ۽ ان کي مديني جي آئين جي مختلف شقن کان آگاه ڪيو ۽ چيائون ته هن آئين جي مطابق جيڪڏهن مديني تي حملو ٿئي ته شهر ۾ رهڻ وارن سڀني قبيلن کي ان جي دفاع لاءِ مسلمانن سان ساٿ ڏيڻو پوندو. پر بنوقريظه مسلمانن جو ساٿ ڏيڻ جي بجاءِ ان جي دشمنن سان رابطو قائم ڪيو ۽ مشرڪن مڪي وارن سان عهد جوڙڻ جي ڪوشش ڪئي ته مسلمانن تي ٻنهي طرفان دٻاءُ پوي.
بنوقريظه جي نمائندن پنهنجي بچاءَ خاطر جنگ احد جو تذڪرو ڪرڻ شروع ڪيو ته اسان ان جنگ ۾ مسلمانن جي مدد ڪرڻ چاهيون پيا پر انهن اسان کي پاڻ سان هلڻ پسند نه ڪيو ان ڪري هن جنگ ۾ اسان سوچيو ته جيڪڏهن اسان مسلمانن جو ساٿ ڏيڻ به چاهيون ته اهي اسان جي مدد وٺڻ کان انڪار ڪري ڏيندا.
مسلمانن صفائي پيش ڪندي چيو ته جيڪڏهن اسان يهودين کان مدد نه ورتي ته اها ڪا خلاف ورزي ته نه هئي پر انهن جنگ خندق ۾ مديني جي آئين جي ظاهري خلاف ورزي ڪئي ۽ دشمن جي اشاري تي اسان تي پٺيان خنجر وهائڻ چاهيو.
بنوقريظه جي نمائندن ان ڳالهه جو انڪار ڪيو ۽ چيائون ته اسان نه ته مڪي وارن سان رابطو ڪيو هو ۽ نه ئي انهن سان معاهدي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. مسلمانن ان ئي وقت نعيم بن مسعود کي گواهي طور پيش ڪيو ۽ ان به تفصيل سان ان ذميوارين جي باري ۾ ٻڌايو جيڪا ان تي ذميواري رکي وئي هئي. ان کان علاوه نعيم بن مسعود هڪ هڪ ڪري انهن يهودين جا نالا پيش ڪيا جن جي طرفان ان کي مختلف هدايتون جاري ڪيل هيون.
اها عدالتي ڪارروائي ڪيترائي ڏينهن جاري رهي. سعد بن معاذ ٻنهي ڌرين جا بيان ۽ انهن جي شاهدن جي بيان ڏاڍي غور سان ٻڌا. پوءِ ان اهو فيصلو ڏنو ته جيئن بنوقريظه پنهنجي واعدي کي ٽوڙيو آهي ۽ مديني جي آئين جي خلاف ورزي ڪئي آهي اهڙي دشمن سان رابطو ڪرڻ چاهيائون جيڪو مسلمانن کي بلڪل مٽائڻ جو ارادو رکي آيو هو، ان ڪري اهي سڀ جا سڀ سزاءِ موت جا حقدار آهن.
اهو حڪم ڪنهن مسلمانن جي منصف طرفان نه هيو پر اهڙي شخص جي طرفان جاري ڪيو ويو، جنهن کي يهودي پنهنجو خيرخواهه سمجهندا هئا ۽ پاڻ ئي انهن سعد بن معاذ کي منصف چونڊيو هو.
ان حڪم جاري ٿيڻ بعد حضرت علي رضي الله اڃا به ڇوٽ ڏني ته عورتون ۽ ٻار، نابالغ ۽ ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون ۽ اهڙيءَ طرح پوڙها مرد ۽ عورتون سزا کان معاف آهن، پر جيڪڏهن ٻيا ماڻهو اسلام قبول ڪن ته اهي به سزا کان بچي سگهن ٿا. ان ڪري بنوقريظه جا ڪجهه يهودي اسلام قبول ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويا ۽ اهي اسلام جي پناهه ۾ اچي ويا. پر باقي يهودين جيڪي صرف مرد هئا، پنهنجي گهر مان نڪرڻ گواره نه ڪيو ۽ مسلمانن سان مقابلي لاءِ تيار ٿي ويا.
ان موقعي تي حضرت علي رضي الله بنوقريظه جي لڙائي کان پاسي هئا ڇو جو رسول الله ﷺ ان تي هڪ ٻي ذميواري رکي هئي ته مڪي هلڻ لاءِ ضروري سامان مهيا ڪري. ان جي باوجود حضرت علي رضي الله هلندي هلندي وري تاڪيد ڪيو ته عورتن، ٻارن، نابالغ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين ۽ پوڙهن ۽ عورتن کي گهرن مان ٻاهر نڪرڻ جي اجازت ڏني وڃي جيئن لڙائي ٿيڻ جي صورت ۾ انهن کي بک ۽ اڃ جي تڪليف نه ٿئي. مسلمانن به حضرت علي رضي الله جي حڪم جي تعميل ڪئي. ان جي باوجود اهي يهودي جن مسلمانن سان مقابلي ڪرڻ لاءِ هٺ ڌرمي ڪئي هئي پوءِ انهن کي برو نتيجو مليو ۽ انهن مان ڪوبه زنده نه بچيو.