ماهه حرام ۽ عبدالله بن جحش جو حملو
مديني جي حدن مان لنگهندڙ مڪي وارن جا قافلا هاڻي ايترا طاقتور بڻجي چڪا هئا جو مسلمانن جا اتحادي قبيلا انهن جي رستي روڪڻ ۾ مؤثر ڪردار ادا نه پيا ڪري سگهن، ڇو جو هر قافلو تقريباً اڍائي هزار محافظ ساڻ کڻي هلندو هو.
ٻئي طرف پيغمبر اسلام ﷺ جن اهو ضروري سمجهن پيا ته قريش وارن جي طرفان غصي ڏياريندڙ ڳالهين ۽ انهن جي شرارتن ۽ سندن پيش نظر انهن جي ارادن ۽ منصوبن کان باخبر رهڻ ضروري آهي ته جيئن مديني جا مسلمان قريش جي بدنيتي ۽ حرڪتن کان بيوس نه بڻجن. اهوئي سبب بڻيو جو نومبر جي مهيني سن 623ع ۾ يعني هجرت جي ٻئي سال پيغمبر اسلام ﷺ جن اٺن مسلمانن جي چونڊ ڪئي ۽ انهن مان ئي هڪ عبدالله رضي الله بن جحش کي باقي ماڻهن جي اڳواڻي حوالي ڪئي.
پيغمبر اسلام ﷺ جن هڪ چٺي به لکرائي ان تي مهر لڳائڻ بعد عبدالله بن جحش کي ڏئي هدايتون ڪيائون ته هو سرزمين نجد ڏانهن وڃي ۽ جڏهن اتي پاڻيءَ جي کوهه وٽ پهچي پوءِ پنهنجن اُٺن کي پاڻي پيارڻ کان پوءِ هن خط کي کولي پوءِ ان ۾ جيڪو ڪجهه لکيو آهي ان تي عمل ڪري.
عبدالله رضي الله بن جحش جيڪو ٻين سڀني مسلمانن وانگر پيغمبر اسلام ﷺ جن جي اصولن تي بنا ڪنهن ڪڇڻ جي عمل ڪندو هو، ٻن ڏينهن تائين مغرب جي طرف هلندو رهيو ۽ آخر قافلي سميت اچي پاڻيءَ جي کوهه تي پهتو، اتي پنهنجن اُٺن کي پاڻي پياري پوءِ هن پيغمبر اسلام ﷺ جن جو مليل خط پڙهيو. خط ۾ اهو حڪم جاري ٿيل هو ته هو مڪي ۽ طائف جي وچ واري ستي ۾ ”نخله“ جي جڳهه تي قريشن جي حالتن جي خبر چار لهن ۽ انهن جي چرپر تي نظر رکن ۽ پنهنجي ڪم جي ڪارڪردگي اچي ٻڌائن.
عبدالله رضي الله بن جحش جيئن خط جي مضمون کان واقف ٿيو ته بنا دير پنهنجي باقي ستن ساٿين سميت ٻن هفتن جي سفر کان پوءِ ماهه رجب جي آخري تاريخ تي نخله ۾ پهتو.
نخله اها جڳهه آهي جتي حضرت ابراهيم شيطان کي پٿر هنيا هئا. پيغمبر اسلام ﷺ جن جي زماني ۾ جزيره عرب جي مشهور بتن مان هڪ بت منات ان جڳهه تي رکيل هو. نخله اهائي جڳهه آهي جڏهن حضرت محمد ﷺ جن طائف کي ڇڏڻ لاءِ مجبور ٿي رات جي پوئين پهر نخله پهتا ۽ درديلي آواز ۾ قرآني آيتون تلاوت ڪيون هيون ته پيغمبر اسلام ﷺ جن جي تلاوت جو اثر جنن تي ٿيو هو ۽ انهن مٿن ايمان آندو هو.
جڏهن عبدالله بن جحش پنهنجي ساٿين سميت نخله پهتو تڏهن اهي ڇهه ڄڻا بچيا هئا ٻه ساٿي ريگستاني سفر ۾ رستو ڀلجي ويا ۽ ساٿين کان گم ٿي ويا هئا. انهن مان هڪ سعد رضي الله بن ابي وقاص ۽ ٻيو عتبه بن غزوان رضي الله هو. انهن کان پوءِ هاڻي رهيل ڇهن ماڻهن جي اها ذميواري هئي ته اهي طائف کان مڪي ايندڙ ويندڙ قافلن جي نگراني ڪن ۽ انهن جي چرپر تي نظر رکن. پر جڏهن اهي اتي پهتا ته رجب جو مهينو هو يعني امن وارن مهينن مان هڪ مهينو. اهو ٻڌائڻ به ضروري آهي ته جزيره عرب ۾ ماهه حرام هر جاءِ تي هڪ جهڙا نه هئا پر هر علائقي جي ضرورت جي پيش نظر انهن لاءِ ماهه حرام به مقرر ٿيل هوندا هئا. ان جي باوجود مڪي ۾ سال جي يارهين ۽ ٻارهين مهيني يعني ”ذوالقعد ۽ ذي الحج“ ۽ سال جي پهرئين مهيني يعني محرم ۽ ستين مهيني رجب کي عزت وارو مهينو سمجهيو ويندو هو. رجب جو مهينو ماهه حرام هئڻ کان علاوه عمره ادا ڪرڻ جو مهينو به هو ۽ ڪعبي جي زيارت ڪرڻ وارا بناخوف ۽ خطري مڪي ايندا هئا ۽ سڪون ۽ دلجاءِ سان ڪعبة الله جي زيارت ڪندا هئا.
جڏهن عبدالله بن جحش ساٿين سميت اتي پهتو ته رجب مهيني جي ختم ٿيڻ ۾ باقي هڪ ڏينهن بچيو هو. ان ڏينهن هڪ قافلو جيڪو طائف کان مڪي وڃي رهيو هو ۽ انهن وٽ سامان ڪشمش ۽ چمڙو به هو، اچي نخله ۾ داخل ٿيو. ان قافلي نخله ۾ ٿورڙو وقت قيام ڪيو ۽ بعد ۾ اڳتي روانو ٿي چڪو ته متان رجب جو مهينو ختم نه ٿي وڃي جيئن آرام سان پنهنجي حد ۾ پهچي وڃون. جيڪڏهن اهو قافلو رجب جو مهينو ختم ٿيڻ بعد سفر جاري رکي ته ٿي سگهي ٿو قافلي تي حملو ٿئي.
جڏهن عبدالله بن جحش جي نظر ان قافلي تي پئي ته کيس قريش وارن جا ظلم سندن اکين آڏو اچي ويا ۽ خوف لرزش ۾ اچي ويو. قريش جا اهي ظلم جن جي ٻڌڻ وارن جا لنڱ ڪانڊارجي ويندا هئا پر عبدالله بن جحش حيران هيو ته ڇا ڪيو وڃي؟
جيڪڏهن هو نخله جي جڳهه وٽ مڪي جي قافلي کي انتقامي نشانو بڻائي ها ته اڃان ماه حرام جي ختم ٿيڻ ۾ هڪ ڏينهن باقي هيو، ان ڪري سندس اهو عمل ان اصول جي خلاف ورزي هئي، جنهن کي سڀئي تسليم ڪندا هئا ته ماه حرام جي مهينن ۾ ڪنهن کي به جهيڙي، جنگ، خون، قتل يا لٽ ڦر جي اجازت نه هئي. پر ايترو ٿي سگهيو پئي ته عبدالله بن جحش مڪي جي قافلي جو پيڇو ڪندو وڃي ۽ جڏهن رجب جو مهينو ختم ٿئي ته پوءِ قافلي تي حملو ڪري، پر نخله ۽ مڪي جي وچ ۾ فاصلو ٿورڙو هيو ۽ هڪ ڏينهن گذرڻ کان پوءِ اهو قافلو مڪي جي حد ۾ داخل ٿي سگهيو پئي. جنهن ڪري ان تي حملو نه پيو ٿي سگهي.
ليڪن عبدالله بن جحش ان وقت ان احساس ۾ پئجي ويو ته قافلي جو رستو روڪڻ الله جي راهه ۾ اسلام جي خدمت ڪرڻ آهي. ان وقت هو اهو به سوچي رهيو هو ته قافلو مڪي جي وڏن ماڻهن ۽ حڪومت جو آهي، جن مديني کي اقتصادي محاصري ۾ آڻي ڇڏيو آهي ۽ اهي ماڻهو مسلمانن کي بک جي شدت سان خوفزده ۽ حيران ڪري رهيا آهن. جڏهن ته في الحال مسلمانن ۾ اها طاقت به نه آهي جو قريش وارن سان مقابلو ڪري سگهن. آخرڪار عبدالله بن جحش الله جي راهه ۾ وڌڻ ۽ رجب مهيني جي احترام ڪرڻ مان پهرئين شي کي ترجيح ڏني ۽ پنهنجي ساٿين سميت قافلي تي حملو ڪري ڏنائين. ان قافلي ۾ قريش جا چار ماڻهو شامل هئا. انهن مان هڪ کي ماريو ويو ٻه قيدي بڻايا ويا ۽ باقي چوٿون شخص فرار ٿيڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. مسلمانن قافلي جو سارو سامان ۽ اٺ قبضي ۾ ڪيا، جنهن مسلمان قريش جو ماڻهو قافلي وارو قتل ڪيو ان جو نالو وقيد رضي الله يا واقد بن عبدالله هو. وقيد اهو پهريون مسلمان آهي جنهن الله جي راهه ۾ پهريون دفعو ڪنهن ڪافر کي قتل ڪري ڇڏيو جنهن جو نالو عمرو بن حضرمي هيو.
بهرحال جيڪو شخص قافلي مان فرار ٿي ويو هو، اهو مڪي پهچي پنهنجي سردارن کي قافلي جو سمورو تفصيلي احوال ڏنو، مڪي وارا مسلمانن جي ڪڍ لڳا پر انهن تائين پهچي نه سگهيا ۽ مسلمان مال غنيمت سميت مديني حفاظت سان پهچي ويا. ان واقعي تي نه صرف مڪي ۾ اعتراض اٿيو پر مديني جا بت پرست ۽ يهودي به احتجاج ڪرڻ لاءِ اڳتي وڌيا. انهن پيغمبر اسلام ﷺ جن خلاف پروپيگنڊه شروع ڪري ڏني ۽ جتي ڪٿي ائين چوڻ لڳا ته مسلمان الله جي مقرر ڪيل مهينن جي عزت نٿا رکن ۽ رجب جي مهيني ۾ جيڪو جهيڙي جنگ کان پاڪ مهينو آهي، قافلي تي حملو ڪري پراڻن بنيادي قانونن جي ڀڃڪڙي ڪئي آهي.
جزيره عرب ۾ خاص ڪري مڪي ۽ مديني ۾ حرمت وارن مهينن جو وڏو احترام ڪيو ويندو هو، ايتري قدر جو اهڙا رهزن جن جو گذارو ئي ڌاڙي ڦر تي هئو سي به انهن ڏينهن ۾ ڪنهن قافلي يا مسافرن تي حملو نه ڪندا هئا. ريگستاني علائقن اندر مٽيءَ جو هڪ پيالو به وڏي دولت سمجهيو ويندو هو. جيڪڏهن اهو چوري ٿي ويندو هو ته ان جو نقصان پورو ڪرڻ ناممڪن هوندو هو. اهوئي سبب بڻيو ته چورجي سزا ان جو هٿ ڪٽڻ مقرر ڪئي پئي، ايئن نه پيو ڪيو وڃي ها ته ڪنهن جو به سامان چورن کان محفوظ نه پيو رهي سگهي. اهڙي طرح ماه حرام جو قانون به جزيره عرب جي ماڻهن ۾ زندگيءَ جي خصوصيت جي مطابق هو ڇو جو مڪي جو ۽ جزيره عرب جو اڪثر حصو غيرآباد هو ۽ زمين فصل جي لائق نه هئي. ان ڪري کاڌي پيتي جون شيون خريد ڪري آڻڻ لاءِ تجارت جي اشد ضرورت هئي ۽ تجارت به اهڙي صورت ۾ ڪئي وڃي جو امن امان سان منافعو ۽ کاڌي پيتي جون شيون وصول ڪري سگهجن. پر ٻي طرف ريگستاني علائقن ۾ بک جي شدت سبب ماڻهو مجبور ٿي قافلن جي ڦرلٽ ڪندا هئا. ان ڪري ماهه حرام ۾ اهڙا قانون جوڙيا ويا جن قانونن تحت اهڙين ڳالهين تي پابندي لڳائي وئي، اهڙي قانون کي سڀني عربن جي قبيلن قبول ڪيو.
جزيره عرب ۾ عزت وارن مهينن جو احترام ڪرڻ ايترو ضروري سمجهيو ويندو هو جو ٻه خون جا پياسا به پنهنجي تلوار ڦٽي ڪري هڪ ٻئي سان گڏجي خانه ڪعبه ۾ داخل ٿي بتن جي پوڄا ڪندا هئا. جڏهن ماهه حرام ختم ٿي ويندو هو ته پوءِ اهي هڪ ٻئي خلاف وري پنهنجون ڪارروايون شروع ڪندا هئا.
مڪي ۾ حرام مهينن جو معزز ۽ عمر رسيد ماڻهو اهڙي ريت خيال رکندا هئا جو جئين ئي ذوالقعد مهينو شروع ٿيندو هو ته اهي ماڻهو يا قبيلي جو سردار خانه ڪعبه ۾ داخل ٿي وڏي آواز سان اعلان ڪندا هئا.
”اي ماڻهو اوهان کي خبر هئڻ گهرجي ته ماهه حرام شروع ٿي چڪو آهي ۽ جنگ بندي جو وقت اچي ويو آهي، اڄ کان بعد ڪنهن به قسم جي لڙائي جهڳڙو نه ٿيڻ گهرجي ۽ سڀئي دشمنيون ختم ڪري ڇڏيو.“
وري ماه حرام ختم ٿيڻ تي اهي ئي ماڻهو ڪعبة الله ۾ بيهي اعلان ڪندا هئا ته لڙائي جهڳڙي يا دشمنين تان پابندي ختم ٿي چڪي آهي تنهن ڪري هاڻي سڀ ماڻهو آزاد آهن.
بهرحال جڏهن عبدالله بن جحش مال غنيمت سميت مديني پهتو ته عام مسلمان به غمگين ۽ مايوس ٿي ويا. پيغمبر اسلام ﷺ جن کي جڏهن اها خبر پئي ته حڪم ڪيائون ته قافلي جو سارو مال ۽ سامان هڪ جاءِ تي ڪٺو رکيو وڃي ۽ ڪوبه ان کي هٿ نه لڳائي جيستائين الله تعاليٰ جي طرفان ڪو فيصلو ڪيو وڃي. پيغمبر اسلام ﷺ جن فرمايو ته جنگ بندي جي قانون جو احترام نه ڪرڻ افسوسناڪ واقعو آهي.
پر الله تعاليٰ پنهنجي پيغمبر اسلام جن کي هن موقعي تي ارشاد فرمايو؛ قرآن مجيد جي ٻي سورة ”البقره“ جي ٻه سؤ سترهن آيت آهي:
یَسۡـَٔلُوۡنَکَ عَنِ الشَّہۡرِ الۡحَرَامِ قِتَالٍ فِیۡہِ ؕ قُلۡ قِتَالٌ فِیۡہِ کَبِیۡرٌ ؕ وَ صَدٌّ عَنۡ سَبِیۡلِ اللّٰہِ وَ کُفۡرٌۢ بِہٖ وَ الۡمَسۡجِدِ الۡحَرَامِ ٭ وَ اِخۡرَاجُ اَہۡلِہٖ مِنۡہُ اَکۡبَرُ عِنۡدَ اللّٰہِ ۚ وَ الۡفِتۡنَۃُ اَکۡبَرُ مِنَ الۡقَتۡلِ ؕ وَ لَا یَزَالُوۡنَ یُقَاتِلُوۡنَکُمۡ حَتّٰی یَرُدُّوۡکُمۡ عَنۡ دِیۡنِکُمۡ اِنِ اسۡتَطَاعُوۡا ؕ وَ مَنۡ یَّرۡتَدِدۡ مِنۡکُمۡ عَنۡ دِیۡنِہٖ فَیَمُتۡ وَ ہُوَ کَافِرٌ فَاُولٰٓئِکَ حَبِطَتۡ اَعۡمَالُہُمۡ فِی الدُّنۡیَا وَ الۡاٰخِرَۃِ ۚ وَ اُولٰٓئِکَ اَصۡحٰبُ النَّارِ ۚ ہُمۡ فِیۡہَا خٰلِدُوۡنَ ﴿۲۱۷﴾
يعني: (اي پيغمبر صه) توکان تعظيم واري مهيني ۾ جنگ ڪرڻ بابت پڇن ٿا (کين) چئو ته ان ۾ جنگ ڪرڻ وڏو (گناه) آهي ۽ الله جي رستي کان روڪڻ ۽ ان جو انڪار ڪرڻ ۽ مسجد حرام کان روڪڻ ۽ ان جي رهڻ وارن کي ان مان ڪڍڻ الله وٽ (ان کان به) تمام وڏو گناهه آهي ۽ فتنو قتل کان وڌيڪ وڏو ڏوهه آهي ۽ جيڪڏهن اهي پڄي سگهندا ته اهي اوهان سان تيستائين هميشه جنگ ڪندا رهندا جيستائين اوهان کي پنهنجي دين (اسلام) کان نه ڦيرين ۽ جيڪي اوهان مان پنهنجي دين کان ڦرندا ۽ ڪافر ٿي مرندا تن جا عمل دنيا ۽ آخرت ۾ برباد ٿي ويندا ۽ اهي دوزخي آهن اُهي ان ۾ پيا رهندا.
سورة البقره ۾ هن موضوع تي تفصيلي ذڪر ٿيل آهي. الله تعاليٰ هن آيت ۾ ماه حرام جي باري ۾ فرمايو آهي ته انهن مهينن ۾ جنگ جهڳڙو ڪرڻ گناهه آهي پر ان کان وڏو گناهه پيغمبر اسلام ﷺ جن کي مڪي کان ڪڍڻ ۽ فتني جو بنياد رکڻ آهي. فتني مان مراد زبردستي جلاوطن ڪرڻ آهي.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ مڪي وارن جو هڪ وفد مديني آيو جيئن قافلي جو سامان، اُٺن ۽ قيدين جي آزاديءَ خاطر پيغمبر اسلام جن سان گفتگو ڪري سگهي. پاڻ سڳورنﷺ جن قافلي جو سامان ۽ اٺ واپس نه ڪيا پر ٻن قيدين کي هڪ هزار ڇهه سؤ درهم فديي طور وٺي آزاد ڪري ڇڏيو پوءِ ان رقم کي مسلمانن ۾ ورهائي ڇڏيائون. انهن ٻن شخصن مان هڪ مسلمان ٿي ويو جنهن مڪي وڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، اها ڳالهه ٻين مسلمانن جي لاءِ بيحد خوشي جو سبب بڻي.
مسلمان ٿيڻ واري جو نالو حڪم بن ڪيسان رضي الله لکيو وڃي ٿو ۽ ٻيو قيدي جيڪو آزاد ٿي مڪي هليو ويو، ان جو نالو عثمان بن عبدالله هو. مسلمانن وٽ اهي ٻه قيدي سڀ کان پهريان قيدي هئا. قافلي جي سامان جي باري ۾ اسلامي تاريخدانن ۾ ڪجهه اختلاف آهن. ڪي ان خيال جا آهن ته حضور ﷺ جن قافلي جو مال غنيمت قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو ۽ قريش وارن کي خون بها ادا ڪري ڏنو. جڏهن ته ڪجهه تاريخدان چون ٿا ته پيغمبر اسلام ﷺ جن قافلي جو سامان مسلمانن ۾ ورهائي ڇڏيو. ڪتاب جو مصنف ”ڪونسٽن ويرزيل“ پنهنجي نظريي مطابق لکي ٿو ته هو ٻئي نمبر جو مؤرخين جي خيال کي معتبر قرار ڏئي ٿو.