جنگي نقطي نظر کان غزوه احد جو مطالعو
ڪجهه تاريخدانن لکيو آهي ته اسلام جي سپاهين کي جنگ احد ۾ شڪست جو منهن ڏسڻو پيو ۽ اها ڳالهه جنگي نقطه نظر سان قابل غور آهي.
جيڪڏهن اسان ڪنهن ماهر جنگ کان شڪست جي باري ۾ گفتگو ڪري ان کان پڇا ڪريون ته شڪست ڇاکي چئبو آهي ۽ شڪست جون ڪهڙيون علامتون آهن ته اهو اسان کي ائين ٻڌائيندو ته جيڪڏهن دشمن جي فوج ڪنهن ملڪ تي قبضو ڪري ۽ ان ملڪ جي جنگي لشڪر کي تباهه ڪري ته اها قوم جنهن جو ملڪ دشمن جي قبضي ۾ اچي وڃي ۽ جنهن جي فوج تباه ۽ برباد ٿي وڃي ته اهڙي قوم شڪست کاڌل سمجهي ويندي.
پر جيڪڏهن ڪا فوج ڪنهن ملڪ تي قبضو ڪري پر ان ملڪ جي فوج جو خاتمو نه ڪري سگهي ته جنهن قوم وٽ باقاعدي فوج هجي ته ان حال ۾ ان کي شڪست نٿو چئي سگهجي. بلڪل اهڙي ءَ طرح جيئن ٻي جنگ عظيم ۾ جيتوڻيڪ جرمني جي فوج روس جي وڏي حصي تي قبضو ڪري ورتو هو، پر جيئن ته جرمني وارا روس جي فوج کي مٽائڻ ۾ ڪامياب نه ٿي سگهيا هئا ان ڪري انهن کي فاتح قرار نه ڏنو ويو هو. شڪست مڃڻ لاءِ ٻه شرط لازم آهن. هڪ ته ڪنهن ملڪ تي دشمن جي فوج جو مڪمل قبضو ٿي وڃي ۽ ٻيو ته دشمن جي فوج هٿان ان ملڪ جي فوج بلڪل تباهه ٿي وڃي.
جنگ احد ۾ مشرڪن جي فوج نه ته مسلمانن جي رياست يعني مديني تي قبضو ڪري سگهي ۽ نه ئي اسلام جي سپاهين جو خاتمو ڪري سگهي. جيتوڻيڪ ان ڏينهن مسلمان بدحواسي ۽ انتشار جو شڪار ٿي ويا پر آخري وقت ۾ اهي ٻيهر مضبوط ٿي ويا ۽ جيئن اهو بعد ۾ ذڪر ڪيو ويندو، جڏهن پيغمبر اسلام ﷺ جن ميدان جنگ احد کان مديني روانا ٿيا ته هڪ باقاعدي فوج جي قيادت ڪري رهيا هئا.•
قرآن مجيد ۾ به مسلمانن جي صورتحال مڪمل شڪست سان تعبير نه ڪيو ويو آهي ۽ سورة آل عمران جي 139 آيت ۾ جيڪا جنگ احد جي باري ۾ نازل ٿي، مسلمانن کي ڪجهه هن ريت تسلي ڏني وئي آهي.
وَ لَا تَہِنُوۡا وَ لَا تَحۡزَنُوۡا وَ اَنۡتُمُ الۡاَعۡلَوۡنَ اِنۡ کُنۡتُمۡ مُّؤۡمِنِیۡنَ ﴿۱۳۹﴾
ترجمو: سستيءَ ۾ پئو ۽ غم نه ڪريو، جيڪي ايمان وارا آهن اهي ضرور ڪامياب ٿيندا.
۽ ان ئي سورة جي آيت 140 ۾ الله تعاليٰ جو ارشاد آهي:
اِنۡ یَّمۡسَسۡکُمۡ قَرۡحٌ فَقَدۡ مَسَّ الۡقَوۡمَ قَرۡحٌ مِّثۡلُہٗ ؕ وَ تِلۡکَ الۡاَیَّامُ نُدَاوِلُہَا بَیۡنَ النَّاسِ ۚ وَ لِیَعۡلَمَ اللّٰہُ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا وَ یَتَّخِذَ مِنۡکُمۡ شُہَدَآءَ ؕ وَ اللّٰہُ لَا یُحِبُّ الظّٰلِمِیۡنَ ﴿۱۴۰﴾ۙ
ترجمو: جيڪڏهن (جنگ احد ۾ توهان کي زخم لڳا آهن) ته اهي ئي زخم ڪافرن کي به لڳا آهن، (يعني انهن کي به نقصان کڻڻو پيو آهي.)
اهڙي طرح سورة آل عمران جي آيت 159 ۾ الله تعاليٰ جنگ احد کان ڀڄڻ وارن کي عفو ۽ درگذر سان نوازيو ۽ پنهنجي رسول ﷺ کي به ارشاد ٿيو ته تون به انهن ماڻهن کي درگذر ڪري ڇڏي.
آيت جو مفهوم هي آهي ته:
”بس رحمتِ الاهيءَ جي سبب پاڻ سڳورنﷺ به انهن سان نرم رويو اختيار ڪيو ۽ جيڪڏهن پاڻ سڳوراﷺ انهن سان سختي سان پيش اچن ها ته يقيناً اهي ماڻهو پاڻ ﷺ جن کان پاسيرا ٿي وڃن ها. ان ڪري پاڻ سڳورنﷺ جن الله جي حڪم سان انهن کي معاف ڪري انهن لاءِ بخشش جي طلب ڪئي ۽ الله جي حڪم مطابق انهن سان ڪم ڪار ۾ مشورو ڪيو ۽ الله تي ڀروسو رکو ته الله توڪل رکڻ واري کي دوست بڻائيندو آهي.“
الله تعاليٰ انهن آيتن ۾ ۽ آل عمران جي ٻين آيتن مطابق جنگ احد ۾ مسلمانن جي ظاهري شڪست کي قطعاً شڪست نه چيو آهي. جيتوڻيڪ جنگ جي ميدان کان ڀڄڻ وارن جي به بخشش ڪري ڇڏي ۽ رسول الله ﷺ جن کي به تاڪيد فرمايو ته اوهان به انهن کي معاف ڪري ڇڏيو.
جيڪڏهن جنگ احد کي جديد دور جي جنگي ماهرن جي نظريي جي مطابق پرکيووڃي ته معلوم ٿيندو ته مسلمانن کي هن جنگ ۾ نه صرف اهو ته شڪست نه هئي پر فتح به حاصل ٿي. ڇو ته انهن ابوسفيان جي مضبوط فوج کي پوئتي موٽڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو ۽ پاڻ آخري گهڙيءَ تائين ميدان جنگ ۾ بيٺا رهيا. آخري دم تائين ميدان جنگ ۾ حاضر رهڻ ڪاميابيءَ جي علامت آهي شڪست جي نه. ان طرح جنگي نقطه نظر سان مشرڪن جي ناڪامي جا سبب پيش ڪجن ٿا:
پهريون هي ته مڪي وارا مسلمانن سان کلي ميدان ۾ وڙهڻ لاءِ سوچي نه آيا هئا، پر انهن جو ارادو هي هيو ته مسلمانن کي بدحواس ڪرڻ لاءِ منافقن ۽ يهودين کان مدد وٺنداسون. جڏهن ته انهن مديني کان اڳتي وڌي جبل احد جي دامن ۾ ديرو لڳايو. ان وقت انهن کي اها اُميد نه هئي ته مسلمان به شهر کان ٻاهر نڪري ايندا ڇو جو هو اهو ڄاڻن پيا ته مسلمانن جو تعداد تمام ٿورو آهي ۽ پنهنجي خيال مطابق اهو سمجهن پيا ته مسلمان پنهنجي جنگي جوانن جي گهٽتائيءَ سبب شهر کان ٻاهر نه نڪرندا ۽ مديني ۾ رهي پنهنجي بچاءَ لاءِ مجبور ٿيندا.
مسلمانن جو مديني شهر کان ٻاهر نڪرڻ ابوسفيان ۽ ان جي فوج لاءِ حيرت جو سبب بڻيو. وري به انهن کي اها پڪ هئي ته منافقن ۽ يهودين جي مدد سان مسلمانن کي ختم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿينداسين.
جيئن ته پهريون بيان ٿي چڪو آهي ته منافقن ميدان جنگ ۾ مسلمانن جو ساٿ ڇڏي ڏنو ۽ يهودي به پيغمبر اسلام ﷺ جن جي چوڻ مطابق واپس موٽي ويا ۽ اهڙي طرح تقريباً ست سؤ ماڻهو مسلمان رهيا، انهن کي ٽي هزار فوج سان منهن ڏيڻو پيو. جيتوڻيڪ مسلمانن جو تعداد مشرڪن جي مقابلي ۾ تمام گهٽ هيو پر انهن جو ايمان ۽ ٻڌي ايتري مضبوط هئي جو جنگ شروع ٿيڻ سان ئي مشرڪن تي حاوي ٿي ويا ۽ انهن کي ڀڄڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. جيڪڏهن مسلمان سپاهي مال غنيمت جي حاصل ڪرڻ ۾ جلدبازي نه ڪن ها ۽ رسول الله ﷺ جن جي حڪم مطابق ثابت قدم رهن ها ۽ دڙي تان هيٺ نه لهن ها ۽ قريش جون عورتون پنهنجي مردن کي غيرت ڏياري نه موٽائن ها ته ان ڏينهن ابوسفيان جي پوري فوج تباهه ٿي وڃي ها.
جيئن ته مڪي جي فوج جي ناڪامي جو ٻيو سبب هي به هو ته سج لهي چڪو هو. رات جي اونداهي ٿي رهي هي ۽ عربن جي قديم دستور مطابق رات جي وقت لڙائي ڪرڻ تان هٿ کنيو ويندو هو.
ٽيون سبب اهو هو ته مڪي جي فوج وٽ ڪو خبر ڏيڻ وارو نظام نه هو ۽ اهي لشڪر اسلام جي صورتحال جي خبر حاصل نه پيا ڪري سگهن. جڏهن ته پيغمبر اسلام ﷺ جن وٽ اطلاع ملڻ جو باقاعدي نظام موجود هو. ۽ پاڻ سڳوراﷺ دشمن جي حرڪت ۽ ارادن کان ان ئي وقت واقف ڪاري حاصل ڪري سگهن پيا ۽ چوٿون سبب اهو هو ته اها جنگ ابوسفيان جي مڪمل ناڪاميءَ تي ختم ٿي جيڪا ان شخص جي پنهنجي غلطي ڪري ٿي ۽ اها هڪ جنگي سپھ سالار لاءِ ناقابل تلافي نقصان آهي. جيڪڏهن ابوسفيان پنهنجي فوج جبل جي دامن کان واپس نه ڪري ها ته ٻئي ڏينهن سج اڀرڻ سان ٿڪيل ۽ زخمن سان چور مسلمانن جي فوج تي حملو ڪري پنهنجي ڪاميابي کي يقيني بڻائي سگهي پيو. ان کان پوءِ ابوسفيان کي پنهنجي غلطيءَ جو احساس ان وقت ٿيو جڏهن جنگ جي ميدان کان نڪري ”روحا“ نالي جڳهه تي پهتو، اتي پهچي هن کي تمام گهڻي پشيماني ٿي ۽ ان موٽي ٻيهر مسلمانن تي حملي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.
ٻئي طرف پيغمبر اسلام ﷺ جن وٽ خبر رسائيءَ جو باقاعدي سان انتظام ڪرڻ جو وڏو ثبوت اهو آهي ته پاڻ سڳورنﷺ جن کي انهيءَ ئي وقت علم ٿيو ته ابوسفيان پشيماني جو شڪار ٿيو آهي ۽ هو ٻيهر لڙائي ڪرڻ چاهي ٿو.
هتي هن ڳالهه جو ذڪر ضروري آهي ته جنگ احد جي ختم ٿيڻ وقت هيڏي هوڏي ٿيل مسلمان ٻيهر گڏ ٿي ويا ۽ جڏهن اهي مديني ۾ داخل ٿيا ته انهن جون صفون باقاعدي فوج وانگر اهڙي طرح مضبوط هيون جهڙي طرح مديني کان جنگ لاءِ نڪتا هئا
مسلمانن جو لشڪر جڏهن مديني پهتو ته حضرت محمد ﷺ جن کي اهو اطلاع مليو ته مشرڪن جي فوج واپس مديني اچي رهي آهي. پيغمبر اسلام ﷺ جن جو ايمان ايترو ته مضبوط هيو جو قريش جي فوج واپس موٽڻ تي کين ذري جيترو به هراس نه ٿيو ۽ مسلمانن جي لشڪر کي فرمايائون ته لڙائي جي لاءِ هڪ دفعو ٻيهر مديني کان ٻاهر نڪرڻو آهي.
جنگ اُحد ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ سڀئي مسلمان ويندي اهي به جيڪي شديد زخمي هئا ٻيهر مشرڪن سان مقابلي ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويا. ايتري تائين حضرت عمر رضي الله ۽ سعد بن ابي وقاص رضي الله شديد زخمن هوندي به لشڪر اسلام ۾ شامل ٿي ويا. پر مسلمانن جي طبيب ابو عبيده رضي الله حضرت علي رضي الله کي اٿڻ کان منع ڪئي ۽ چيائين ته جيڪڏهن هن بستري تان علي رضي الله اٿي رهيو ته مديني جي گهٽين ۾ ئي الله کي پيارو ٿي ويندو ڇو جو ان جا زخم ايترا خطرناڪ آهن جو اُن کي آرام جي ضرورت آهي.
پيغمبر اسلام ﷺ جن پنهنجي سپاهين سان ابوسفيان جي موٽڻ جي سزا لاءِ ”حمراء الاسد“ نالي جڳهه تي پهچي قريش جي لشڪر جو انتظار ڪيو ليڪن ابوسفيان ”روحا“ نالي جڳهه کان مديني موٽڻ جو ارادو رکي پيو، سو هڪ دفعو ٻيهر شڪ شبهي جو شڪار ٿيو ۽ مديني موٽڻ بجاءِ مڪي ڏانهن رخ ڪيائين ۽ مسلمانن کي به اهو اطمينان حاصل ٿيو ته هاڻي قريش جو لشڪر واپس نه ايندو ائين مسلمان به واپس مديني موٽڻ لڳا.
ان کان اڳ لشڪر اسلام ”حمرء الاسد“ جي جڳهه تان واپس موٽن ”وحشي“ يعني اهو حبشي غلام جنهن پنهنجي نيزي سان حضرت حمزه رضي الله کي شهيد ڪيو، ابوسفيان جي فوج مان نڪري اچي مسلمانن سان مليو، بعد ۾ ان رسول الله ﷺ جن جي خدمت ۾ حاضر ٿي اهو اقرار ڪيو ته مون اوهان جي چاچي حضرت حمزه رضي الله کي قتل ڪيو آهي.
پيغمبر اسلام ﷺ جن ان شخص کي نه سزا ڏني ۽ نه بدلي ۾ ڪجهه چيو، ڇو جو پاڻ سڳوراﷺ ذاتي طور انتهائي مهربان ۽ رحمدل انسان هئا. پر پاڻ سڳورنﷺ ان حبشي کي فرمايو ته ڪڏهن به منهنجي نظرن سامهون نه ويهندو ڪر، ان کان بعد ڪڏهن به اهو پيغمبر اسلام ﷺ جن جي سامهون نه آيو،پر ان شخص حضرت حمزه رضي الله جي افسوس ۽ پشيماني تحت پيغمبر اسلام ﷺ جن جي هڪ وڏي دشمن ”مسيلمه ڪذاب“جنهن پيغمبريءَ جي دعويٰ ڪئي هئي کي قتل ڪيو.
جنگ احد مسلمانن جي نظر ۾ شڪست جي بجاءِ هڪ سخت آزمائش جي روپ ۾ ظاهر ٿي، پر مديني جي يهودين اهو ڍنڍورو ڏيڻ شروع ڪيو ته حضرت محمد ﷺ جن کي جنگ احد ۾ شڪست ملي آهي. جيڪڏهن الله جا رسول هجن ها ته ڪڏهن به شڪست نه کائن ها. ان موقعي تي هڪ آيت نازل ٿي، جيڪا قرآن مجيد جي ٽئين سورة آل عمران ۾ ارشاد ٿيل آهي ان آيت جو مفهوم هن ريت آهي:
”ڪافرن سان مقابلو ڪرڻ نبين جو قديم دستور آهي، ان کان اڳين نبين کي به تڪليفون آيون پر اهي نااميديءَ جو شڪار نه ٿيا. انهن استقامت ۽ ثابت قدمي تي قائم رهي ڪاميابي حاصل ڪئي ۽ الله ثابت قدم رهڻ وارن کي دوست بڻائيندو آهي.“
اها آيت ان لاءِ نازل ٿي ته ان شرانگيز افواه جو خاتمو ٿي وڃي ته جيڪڏهن پاڻ الله جا رسول هجن ها ته شڪست نه کائن ها.
ان آيت نازل ٿيڻ سان مسلمانن جي دلين ۾ بيحد سڪون حاصل ٿيو ۽ انهن جا حوصله بلند ٿيا. ليڪن يهودي ماڻهو پنهنجي ضد تي قائم رهيا ۽ مسلمانن جي خلاف افواهون ڦهلائڻ کان چپ نه رهيا. ايتري قدر جو انهن زراعت پيشي وارن مسلمانن قبيلي تي حملي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.