يتيمن ۽ غريبن جو فڪر
هن سورة ۾ ان جي باوجود جو هيءَ قرآن مجيد جي ٻي سورة آهي. جيڪا پيغمبر اسلام حضرت محمد ﷺ جن تي نازل ٿي آهي، ان ۾ الله تعاليٰ تاڪيد فرمايو آهي ته يتيمن ۽ فقيرن کان غافل ٿيڻ نه گهرجي.
الله تعاليٰ اهو ڄاڻي پيو ته حضرت محمد ﷺ جن خود يتيم هئا ۽ ننڍپڻ ۾ ئي ماءُ پيءُ جي شفقت کان محروم ٿيڻ ڪري پاڻ ڪيترائي ڏک ۽ غم سٺا اٿن. پاڻ سڳوراﷺ ننڍپڻ جي تمام عرصي ۾ جزيرة العرب جي ڪنڊن جي وڻن سان ڀريل ۽ گرم واريءَ جي بيابانن ۾ پيرين اگهاڙي پيادل سفر ڪندا هئا ۽ اڪثر ڪري بک ۾ به گذاريندا هئا.
جيڪڏهن حضرت محمد ﷺ جن کي يتيمن ۽ فقيرن جو فڪر نه هجي ها ته الله تعاليٰ فترت جي ٽن سالن کان بعد قرآن مجيد جي ٻيءَ سورة ۾ پاڻ سڳورنﷺ جن کي تاڪيد نه فرمائن ها ته يتيمن ۽ فقيرن جي حال کان غافل نه رهو.
سورة ”الضحيٰ“ جي ڏهين آيت ۾ الله تعاليٰ حضرت محمد ﷺ جن کي ۽ حقيقت ۾ پنهنجي ڪلام ۾ ٻين انسانن کي هدايت ڪئي آهي ته ”واما السائل فلاتنهر“ يعني جيڪڏهن ڪوئي سوالي اوهان وٽ اچي ته ان کي نه ڌڪاريو.
اڄ جي دور ۾ پنڻ واري ”سوال ڪرڻ واري“ کي بيزيب يعني بيڪار عمل سمجهيو ويندو آهي. سوال ڪرڻ واري کي معاشري ۾ نالائق قسم جو ماڻهو تصور ڪيو ويندو آهي. اڄ ماڻهن جو نظريو آهي ته جو شخص پنڻ وارو آهي يا ته خود نڪمو آهي يا ڪنهن ڪم ۾ دلچسپي نٿو رکي يا ايترو نالائق ۽ مست آهي، جو ڪنهن ڪم کي ڪرڻ جي صلاحيت نٿو رکي ۽ ان جا بُرا اخلاق ۽ ناپسند عادتون ”نشو، شراب جو استعمال“ ڪم ڪرڻ جي راهه ۾ سندس رڪاوٽ بڻجڻ ٿيون.
چوڏهن سو سال پهريون جزيره عرب ۾ پنڻ کي عار ”شرم حيا“ سمجهو ويندو هو ۽ ان وسيع سرزمين تي ڪوئي شخص پني نه سگهندو هو. جيتوڻيڪ ان زماني ۾ ماڻهو مالي لحاظ کان ڪمزور هئا، پر ان جي باوجود به ماڻهو سوال نه ڪندا هئا. پر مجبور حال ۾ اهڙا واقعا ظاهر ٿيندا هئا جو ماڻهو ٻين کان امداد جي درخواست ڪرڻ تي مجبور ٿي پوندا هئا.
جڏهن ريگستاني ڦورو ڪنهن مسافر کي بيابان ۾ ڦر ڪندا هئا ته ان بدنصيب وٽ ان راهه کان سواءِ ڪوئي چارو نه هوندو هو ته ڪنهن جي اڳيان هٿ ٽنگجي يا ٻئي ڪنهن کي مدد جي درخواست ڪجي. جڏهن ڪوئي علائقو ٻوڏ ۾ اچي ويندو هو ته اتان جي رهڻ وارن جو گهر ۽ سامان تباهه ٿي ويندو هو ته انهن ماڻهن وٽ به سوال ڪرڻ کان سواءِ ڪوئي رستو نه هوندو هو. ڇو ته ان زماني ۾ ريڊڪراس جهڙيون تنظيمون موجود نه هيون يا ڪوئي امدادي ادارو قائم ٿيل ڪونه هو جيڪو انهن ٻوڏ متاثرين جي مدد ڪري ۽ مصيبت آيل ماڻهن کي کاڌ خوراڪ يا ڪپڙو وغيره مهيا ڪري.
حضرت محمد ﷺ جن جي رسالت ۾ اهڙيون شيون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون جيڪي غيرجانبدار نظريا رکندڙ يا تنقيد نگارن جي نظر ۾ نهايت دلچسپ ۽ قابل تعريف آهن. حضرت محمد ﷺ جن جي رسالت صرف هڪ مذهبي رسالت نه هئي پر هڪ سماجي ۽ معاشي تحريڪ به سمجهي وڃي ٿي.
چوڏهن سو سال پهريون جزيره عرب جي سرزمين تي اهڙيون جهالت واريون ريتون رسمون هيون، جن جو ذڪر هتي مختصر ٿيل آهي. ان ماحول ۾ هڪ سماجي ۽ معاشي تحريڪ جو آغاز هڪ بيمثال واقعو هو ۽ حضرت محمد ﷺ جن هن عظيم الشان ۽ اعليٰ رسالت کي انجام تائين پهچائڻ جو فرض خوش اسلوبيءَ سان سنڀالي ورتو هو.
ان حقيقت کي ظاهر ڪرڻ لاءِ حضرت محمد ﷺ جي رسالت هڪ صرف مذهبي رسالت نه هئي پر هڪ سماجي ۽ معاشي تحريڪ به هئي. قرآن مجيد جي ڇهه هزار ٻه سؤ ڇٽيهن آيتن ۾ ڪيترائي دفعا ان مطلب کي دهرايو ويو آهي.•
حضرت محمد ﷺ جن مذهبي قانونن جي مبلغ ضرور هئا پر پاڻ هڪ عظيم سماجي ۽ معاشي تحريڪ جا اڳواڻ به هئا. ان ڪري اهي جيڪي قانون الله جي طرفان ترتيب ڏنل هوندا هئا ۽ مرحيلوار نازل ٿيندا هئا ته ماڻهن کي ان ڳالهه تي حيرت به ٿيندي هئي. ڇو جو حضرت محمد ﷺ جن کان اڳ جيترا به آسماني قانون آيا، اهي هڪ وقت نازل ٿيا هئا.
حضرت محمد ﷺ جن کان اڳ ۾ جيترا به پيغمبر آيا اهي سڀ هڪ ئي وقت قانون پيش ڪندا هئا، جڏهن ته حضرت محمد ﷺ جن جيڪي قانون آندا اهي ٽيويهن سالن جي عرصي ۾ 610ع کان پاڻ سڳورنﷺ جي رحلت 632ع تائين آهستي آهستي نازل ٿيندا رهيا.
قرآن مجيد مرحلي وار نازل ٿيڻ جو سبب جيئن ته قرآن مجيد جي پنجويهن سورة ”الفرقان“ جي ٻٽيهين آيت ۾ ذڪر ٿيل آهي ته حضرت محمد ﷺ جن قرآن جي آيتن کي حفظ ڪري سگهن ۽ آيتن کي پنهنجي ذهن ۾ محفوظ ڪري سگهن. ٻيو هي ته قرآني آيتون مختلف عملن جي پيش نظر ۽ وقت جي ضرورت سان نازل ٿينديون هيون.
پيغمبر اسلام کان اڳ ۾ جڏهن پيغمبرن آسماني ڪتاب آندا، اُهي اُمي نه هئا، ان ڪري آسماني ڪتاب انهن تي هڪ ئي دفعي سان نازل ٿيندو هو. ڇو جو حضرت محمد ﷺ جن اُمي هئا.، ان تحت درجه بدرجه قرآني آيتون نازل ٿينديون هيون، جيئن ته پاڻ سڳوراﷺ انهن کي پنهنجي ذهن ۾ چڱيءَ طرح محفوظ ڪري سگهن. حضرت محمد ﷺ جن جي سربراهيءَ هيٺ شروع ٿيڻ واري مذهبي، معاشي ۽ سماجي تحريڪ مسلمانن ۾ اهڙو جذبو ۽ ولولو عطا ڪيو جو اڃا هجرت کي اڌ صدي ئي گذري هئي جو انهن دنيا جي ٽن قديم ۽ عظيم سلطنتن ايران، مصر ۽ شام کي حڪومت اسلام هيٺ آندو ۽ اتان جا رهواسي مسلمان ٿي ويا.
دنيا ۾ ٻيو ڪو به اهڙو دين ناهي، جيڪو ايترو جلدي تيز رفتاريءَ سان ڦهليو هجي ۽ جيڪڏهن حضرت محمد ﷺ جن جا قانون صرف مذهبي هجن ها ته اسلام ايترو تيزيءَ سان دنيا ۾ مقبول نه ٿئي ها. اسلام جي پکڙجڻ جو هڪ سبب هيءُ به هو ته اسلام سماجي ۽ معاشي تحريڪ جو علمبردار به هو.
حضرت محمد ﷺ جن جي سماجي تحريڪ ۾ هڪ اهڙو بنيادي اصول ڏسڻ ۾ اچي ٿو جو اڄ سڄي دنيا ان جي تلاش ۾ آهي ۽ اهو اصول آهي، سڀني انسانن ۾ يڪجهتي.
قرآن مجيد ۾ ذڪر ٿيل آهي ته سڀئي انسان هڪ واحد اُمت آهن ۽ باقي دنيا جي مختلف قومن ۾ جيڪي اختلاف ۽ بدگمانيون موجود آهن، اهي خود انهن جي ظلم، ستم ۽ بي انصافيءَ جي نتيجي ۾ پيدا ٿيون آهن.
جنهن آيت جو اهو مفهوم پيش ٿيل آهي، اها قرآن مجيد جي ٻي سورة ”البقره“ جي تحت ٻه سؤ تيرهن آيت آهي. ”کان الناس امت واحده“ آخر تائين.
ان ڳالهه ۾ ڪوئي شڪ ناهي ته حضرت محمد ﷺ جن جو نصب العين اسلامي معاشري ۾ بني نوع انسان لاءِ وحدت ۽ يڪجهتي برقرار ڪرڻ هو. ان ڪري الله تعاليٰ پاڻ سڳورنﷺ جن جي دين جو بنياد حضرت ابراهيم جي دين تي رکيو.
حضرت ابراهيم نه يهودي هئا نه مسيحي ۽ نه وري بت پرست. اهي حنيف مڃيا ويندا هئا. خدا واحد وحده جي عبادت ڪندا هئا. ان جي باوجود يهودي ۽ مسيحي به ان کي پيغمبر مڃن ٿا.
حضرت محمد ﷺ جن جي دين کي ان لاءِ دين ابراهيم تي مضبوط ڪيو ويو ته جيئن يهودي ۽ مسيحي قومون به پاڻ سڳورنﷺ جن جي دين کي بنا ترديد قبول ڪن. اهوئي سبب آهي ته جڏهن حضرت محمد ﷺ جن جڏهن پنهنجي رسالت جي شروعات ڪئي ته ڪنهن به توحيدي مذهب مخالفت نه ڪئي، پر پاڻ سڳورنﷺ اها دعوت ضرور ڏني ته اهي اسلام قبول ڪن.
پيغمبر اسلام جو هي نظريو آهي ته يهودي ۽ عيسائي مذهب جي پيروي ڪندڙن، انهن حڪمن تي جيڪي الله جي طرفان حضرت موسيٰ ۽ حضرت عيسيٰ تي نازل ٿيا هئا، صحيح طرح تي پابندي نه ڪئي جيتوڻيڪ حضرت موسيٰ ۽ حضرت عيسيٰ کي مڃڻ وارن انهن ٻنهي پيغمبرن جي حڪمن کي صحيح طرح سان نه سمجهيو جنهن ڪري ئي يهودي ۽ عيسائي هدايت حاصل ڪري نه سگهيا ۽ جيڪڏهن اهي اسلام کي قبول ڪري وٺن ته انهن کي به دين ۽ دنيا جي ڀلائي نصيب ٿي ويندي.
”اسلام“ عربي زبان جي خوبصورت لفظن مان هڪ آهي ۽ اهڙي طرح ”قرآن“ جو لفظ به عربي زبان جي ان دور جي بهترين لفظن ۾ شمار ٿئي ٿو. جيتري قدر روايتن جو تعلق آهي ته الله تعاليٰ حضرت محمد ﷺ جن کان اڳ هڪ دفعو ”اسلام“ جو ذڪر ڪيو آهي ۽ اهو ان وقت جڏهن حضرت ابراهيم جن الله جي راهه ۾ پنهنجي پٽ کي قربانيءَ طور پيش ڪري ڇڏيو.
روايت آهي ته ان واقعي کان پوءِ الله تعالي حضرت ابراهيم کي فرمايو ته تنهنجو پٽ حضرت اسماعيل ”اسلما“ ٿي ويو يعني محفوظ، قبول ٿي ويو. الله جي ارادي جي سامهون پنهنجي ارادو ختم ڪري ڇڏڻ ۽ الله جي مرضي تي هلڻ جو نالو اسلام آهي ۽ ان تي هلندڙ جو نالو مسلمان آهي.
قرآن مجيد کي فرقان جو نالو به ڏنو ويو آهي. فرقان جي معنيٰ آهي، عليحده عليحده يا الڳ الڳ ۽ قران کي فرقان جو نالو ڏيڻ جو سبب هي به آهي ته قرآن جا مختلف حصا لڳاتار نازل نه ٿيا پر الڳ الڳ مختلف وقفن ۾ نازل ٿيا آهن. ان کان علاوه قرآن جو مطلب سچ کي ڪوڙ کان جدا ڪرڻ وارو به آهي.
جيئن ته اسان کي اها خبر آهي ته عربي زبان جا ڪجهه لفظ بنيادي طورتي ٻين زبانن کان ورتل اهن ۽ اهي الفاظ اسلام کان اڳ صديون پهريون عربي زبان ۾ ان کان بعد قرآن ۾ داخل ٿيا ۽ خود قرآن جو لفظ به اهڙن لفظن مان هڪ آهي.
لفظ ”قرائت“ به قرآن سان لاڳاپيل آهي، جيڪو دراصل سرياني زبان کان عربيءَ زبان ۾ داخل ٿيو. قرآن جو مطلب آهي قرائت يا مقدس ڪلام جو بار بار پڙهڻ. اهوئي سبب آهي جو عام ڪلام کي پڙهڻ سان ان کي قرآن نٿو چئي سگهجي ڇو ته قرآن اسم خاص ”اسم معرفه“ آهي يعني اهڙي ڪلام جو مجموعو جو الله تعاليٰ جي طرفان حضرت محمد ﷺ تي نازل ٿيو. ان ڪري ڪنهن ٻئي ڪلام کي قرآن چئي نٿو سگهجي.
ڪجهه اسلامي مفڪرن جي اها راءِ آهي ته ٽئين سورت جيڪا پاڻ سڳورنﷺ تي نازل ٿي سورة ”قيامت“ آهي، جيڪا چاليهن آيتن تي مشتمل آهي.
جيڪي قرآني آيتون پاڻ سڳورنﷺ تي نازل ٿينديون هيون سي ڏاڍو جلدي جلدي سان پڙهندا هئا ڇو ته کين اهو احساس هو ته الله جي ڪلام کي متان وساري نه ويهان. تنهن ڪري الله تعاليٰ سورة ”القيامه“ ۾ فرمائي ٿو ته ”لاتحرڪ بھ لسانک لتعجل“ يعني اي منهنجا رسول ﷺ جڏهن قرآن کي پڙهين ته پنهنجي زبان کي تيزي سان نه هلاءِ يعني قرآن کي عجلت ۽ تڪڙ سان نه پڙهه.
ان سورة جي سترهين آيت ۾ آهي ته، ”ان علينا جمعھ و قرآن“ يعني اسان قرآن کي تنهنجي ضمير ۾ جمع ڪري ڇڏينداسون يعني دل ۾ ويهاري ڇڏينداسون. ۽ قرآن کي تنهنجي لاءِ آسان بڻائي ڇڏينداسون.
ارڙهين آيت ۾ ارشاد آهي ته، ”ماذا قرانا فاتبع قرانھ“ يعني صبر ڪر ته اسان قرآن جي آيتن کي تنهنجي لاءِ پڙهون ۽ جڏهن اسان پڙهي وڃون ته پوءِ تون پيروي ڪر ۽ پڙهه ۽ يقين رک ته قرآن جو حفظ ڪري ويندين.
اڻويهين آيت آهي ته، ”ثم ان علينا بيانھ“ يعني جيڪڏهن قرآن کي حفظ ڪرڻ کانپوءِ ڪنهن چيز ۾ سمجهڻ جي مشڪل ٿئي ته اسان خود ان جي وضاحت ڪري ڇڏينداسون.
انهن آيتن جي نازل ٿيڻ کان پوءِ حضرت محمد ﷺ جن قرآن تيزيءَ سان نه پڙهندا هئا پر آرام ۽ سڪون سان تلاوت ڪندا هئا.
جيئن ته مٿي ذڪر ٿي چڪو آهي ته قرآن مجيد ٽيويهن سالن ۾ وقفي وقفي سان نازل ٿيو آهي، جيڪڏهن فترت الوحي جي مدت کي ٽي سال يا ڪجهه ڏينهن يا مهينا تصور ڪيو وڃي ته سواءِ ان سورة جي جيڪا غار حرا ۾ نازل ٿي، تمام قرآني آيتن جي نازل ٿيڻ جي ڪل مدت ٻاويهه يا ٽيويهه سال سمجهي وڃي ٿي.
جڏهن ته اڄ عرب قوم جي تاريخ اسان جي اکين آڏو آهي ۽ اها خبر آهي ته بدو عرب اسلام کان اڳ ڪهڙي ريت زندگي گذاريندا هئا ته پوءِ قرآن جي وقفي وقفي سان نازل ٿيڻ جو سبب به اسان چڱي طرح سمجهي سگهون ٿا. ڇو ته جيڪڏهن ڇهه هزار ٻه سؤ ڇٽيهه آيتون مسلسل نازل ٿي وڃن ها ته ان وقت جا جاهل، بي خبر ۽ ساده طبيعت ماڻهو مونجهاري جو شڪار ٿي وڃن ها ۽ چون ها ته اسان کي ڪجهه به سمجهه ۾ نه آيو آهي.
اڄ جيئن ته ويهين صديءَ جو زمانو آهي ۽ علم ادب جي ترقي ۽ بين الاقوامي تعلق جو زياده هجڻ سبب ماڻهن جو ذهني معيار چوڏهن سؤ سال پهريون جي مقابلي ۾ وڏي ترقي ڪري چڪو آهي، پر ان جي باوجود اڄ به ڪائي حڪومت پنهنجي ماڻهن لاءِ سوين قانون هڪ دفعي سان لاڳو نٿي ڪري سگهي. ان ڪري هن وقت جي ماڻهن جي لحاظ کان چوڏهن سؤ سال پهريون جي ڳالهه ته الڳ آهي، پر جيڪڏهن قرآن مجيد لڳاتار نازل ٿئي ها ته ان وقت جي ماڻهن جو حافظو ۽ انهن جو دماغ ايڏي عظيم ڪلام کي پنهنجي ذهن ۾ سمائڻ جي گنجائش نه رکي سگهي ها. ان ڪري ممڪن هو ته اهي بددل ٿي وڃن ها ۽ قرآن جي نازل ٿيڻ جو مطلب حاصل ٿي نه سگهي ها. ان ڪري قرآن جي نازل ٿيڻ جو فطري ۽ شعوري طريقو اهوئي هو ته وقفي وقفي سان نازل ٿئي، جيئن ماڻهو آهستي آهستي الله تعاليٰ جي ڪلام ۽ ان جي حڪمن جي پيروي ڪري سگهن ۽ قرآن کي سمجهي ان تي مڪمل عمل ڪري سگهن.