رسول الله ﷺ جن خلاف قريش وارن جي نئين چال
جنگ احد جي خاتمي تي ابوسفيان مسلمانن کي وڏي واڪي ايئن چيو هيو ته جيڪڏهن توهان اسان سان ٻيهر مقابلي ڪرڻ جي خواهش رکو ٿا ته ايندڙ سال بدر جي بازار ۾ اسان توهان جو انتظار ڪنداسين.
بدر جي بازار هر سال هڪ هفتي لاءِ لڳندي هئي، ان ڪري اڳئين سال 626ع اپريل ۾ حضرت محمد ﷺ جن هڪ هزا رپنج سؤ سپاهين سان بازار بدر ۾ پهچي ويا. هن دفعي سپاهين سان پنجاهه گهوڙا به شامل هئا جڏهن ته جنگ احد ۾ مسلمانن وٽ صرف ٻه گهوڙا موجود هئا.
پيغمبر اسلام ﷺ جن درحقيقت ابوسفيان کي هي سمجهائڻ چاهن پيا ته مسلمان هن جي طاقتور فوجي واڌاري کان بلڪل نٿا ڊڄن ۽ هو جڏهن به ۽ جتي به چاهي مسلمان ساڻس مقابلي ڪرڻ لاءِ تيار آهن. پر ابوسفيان جيڪو ٻه هزار جنگي سپاهين سان بدر جي بازار ۾ آيل هو مسلمانن سان ٽڪرکائڻ جي جرائت نه ڪري سگهيو ۽ اهو بهانو ڪري واپس هليو ويو ته هن سال خشڪ ساليءَ سبب بدر ۽ ان جي اوس پاسي ۾ اٺن لاءِ کاڌو موجود نه آهي.
ابوسفيان جو جنگ کان منهن موڙڻ سياسي طور تي مسلمانن لاءِ وڏي فائدي ۾ ويو. ڇو جو سڀ ماڻهو اهو سمجهي ويا ته ابوسفيان فوجي واڌاري جي باوجود مسلمانن سان مقابلي جي همٿ نه ڪري سگهيو. ان واقعي سان مسلمانن جي ساک وڌي ۽ انهن بدر جي بازار مان تجارت ۾ به وڏو فائدو حاصل ڪيو.
ٻئي طرف قريش وارا چپ ڪري ڪونه ويٺا ۽ انهن مديني کي سياسي طورتي محاصري ۾ آڻڻ جون سازشون شروع ڪري ڏنيون. مڪي جا قريش جيڪي مديني کان چار سؤ ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ رهندا هئا، خيبر جي يهودين سان جنگي معاهدي ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. خيبر مديني جي اتر ۾ ٻه سؤ ڪلوميٽرن جي فاصلي تي موجود اهڙو شهر هيو جتي صرف يهودي رهندا هئا ۽ انهن کان علاوه اتي ٻيو ڪوبه قبيلو رهي نه سگهندو هو.
قريش جي قبيلي نه صرف خيبر جي يهودين کي پاڻ سان ڳنڍيو پر بني فزاره ۽ غطفان نالي قبيلن کي به مسلمانن جي خلاف ڀڙڪائيندا رهيا ۽ انهن کي به پاڻ سان گڏڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. بني فزاره ۽ غطفان نالي قبيلا مديني جي اتر ۾ ريگستاني علائقي ۾ رهندا هئا ۽ انهن نه صرف قريش سان رابطو قائم رکيو ۽ انهن جا اتحادي بڻيا پر خيبر جي يهودين به انهن سان ڳالهيون ٻولهيون شروع ڪيون ۽ اهو طئي ڪيائون ته هن سال کجين جو سمورو فصل قبيلي غطفان ۽ بني فزاره کي ڏنو وڃي ته جيئن ان جي بدلي ۾ هو حضرت محمد ﷺ جن خلاف لڙائيءَ ۾ يهودين ۽ قريش وارن جو ساٿ ڏين.
ٻنهي قبيلن اها پيشڪش قبول ڪئي ۽ ان طرح مڪي جي قريش خيبر جي يهودين ۽ انهن ٻنهي قبيلن جي وچ ۾ هڪ معاهدو ڪيو ويو جنهن جو مقصد مسلمانن کي ختم ڪرڻ يا انهن کي وڌڻ ويجهڻ کان روڪڻ هو.
مديني جي اوڀر ۾ هڪ قبيلو رهندڙ هو جيڪو ”بنوسليم“ جي نالي سان مشهور هيو. ان قبيلي کي قريش وارن پنهنجو اتحادي بڻايو ۽ ان کان علاوه ٻيا به قبيلاجن ۾ هڪ ڪنان ۽ ٻيو ثاقف هو تن کي به قريش وارن پنهنجو اتحادي بڻايو. اهڙي طرح مدينو سياسي نقطه نظر سان اسلام دشمن طاقت هيٺ اچي ويو ۽ جلد ئي هي سياسي گهيراءُ هڪ مڪمل اقتصادي ناڪه بندي ۾ بدلجي ويو. ڇو جو مديني جا تجارتي قافلا نه ته اتر طرف وڃي سگهن پيا ۽ نه اوڀر طرف ۽ نه ئي ڏکڻ طرف رخ ڪري سگهن پيا. ان جو سبب هي هيو ته اتر ۾ بنو فزاره ۽ غطفان قبيلي جا بدوي قبيلا انهن جو رستو روڪن پيا ۽ ڏکڻ ۾ خود قريش ۽ ان جا اتحادي قبيلا ڪنان ۽ ثابت مسلمانن جو رستو روڪن پيا ۽ اوڀر ۾ بنو سليم قبيلو مديني جي قافلن جي ناڪه بندي ڪري رهيو هو.
ان کان سواءِ هڪ ٻي ڳالهه جنهن محاصري کي مڪمل بڻايو ۽ رهيل سهيل ڪسر پوري ڪئي اها هيءَ هئي ته شام جي سرحد ويجهو جزيره عرب جي سرزمين تي هڪ اهڙو شهر هو جتان شام ۽ بين النهرين ڏانهن وڃڻ وارن سڀني قافلن جو اتان گذر هيو. يعني انهن ملڪن ڏانهن وڃڻ وارا جزيره عرب جا سڀئي قافلا ان شهر کان لنگهڻ تي مجبور هئا ان شهر جو نالو ”دومته الجندل“ هيو.
ان شهر جي حڪمرانن مسلمانن کي خبردار ڪيو ته اڄ کان پوءِ انهن جي قافلن کي دومته الجندل کان گذرڻ جي اجازت نه هوندي. ان طرح مسلمان چئني طرفن کان دشمنن جي گهيري ۾ اچي ويا، ڇو ته شام ۽ بين النهرين جي طرف وڃڻ جو صرف اهوئي رستو هيو جيڪو مشرڪن ۽ يهودين جي سازشين سان بلڪل بند ڪيو ويو. ان صورتحال ۾ پيغمبر اسلام ﷺ ۽ ٻيا عام مسلمان تمام گهڻا متاثر ٿيا ڇو ته مديني ۾ بارشن سبب سبزيون ميوا ۽ ٻيا فصل ٿيندا هئا پر ان جي باوجود مديني جا شهري پنهنجي زندگيءَ جون سڀئي ضرورتون پنهنجي آمدنيءَ مان پوريون نه پيا ڪري سگهن ان ڪري مجبور هئا ته تجارت جي وسيلي شام ۽ بين النهرين کان ضروري شيون گهرايون وڃن.
حضرت محمد ﷺ جن کي جيئن ته مديني جي اقتصادي ناڪه بندي تي ڏاڍو فڪر هو پر الله تي توڪل رکندا هئا ان ڪري پاڻ سڳورنﷺ کي اها اُميد هئي ته حالتون سڌري وينديون ۽ مسلمان ان سخت تڪليف واريءَ آزمائش ۾ به ڪامياب ٿيندا.•
مگر ائين هرگز نه آهي جيڪي مسلمان الله تي توڪل رکندا آهن اهي نه صرف اهو جو هٿ هٿ تي رکي ويهي نه رهندا آهن پر پنهنجي طرف کان پوري پوري ڪوشش ڪندا آهن ۽ ڪڏهن به مسلسل ڪوشش ڪرڻ کانسواءِ ويهي نه رهندا هئا. اهوئي سبب هيو ته هڪ باايمان مسلمان انهن سخت مشڪلاتن ۾ به نااميد نه ٿيندو هو پر الله جي ذات تي ڀروسو رکندي ان جي مدد جو طالب بڻجي مشڪلاتن سان منهن ڏيندو هئو.
جڏهن مديني جي ناڪه بندي مڪمل طرح ٿي چڪي ته قريش وارن پنهنجي اتحادين ۽ منافقن جي سربراهه عبدالله بن ابي سان ملي پيغمبر اسلام ﷺ ۽ عام مسلمانن جي خلاف هڪ نئين چال هلائڻ جو منصوبو ٺاهيو. في الحال انهن جو منصوبو اهو هو ته ڪنهن به بهاني سان حضرت محمد ﷺ جن کي مديني کان ٻاهر آندو وڃي ۽ عام مسلمان مديني ۾ اڪيلا رهجي وڃن ۽ جيئن ئي رسول الله ﷺ جن مديني کان پري ٿين ته اسين اوچتو مسلمانن تي حملو ڪري انهن جو قتل عام ڪر ي ڇڏيون.
درياءِ احمر جي ساحلي ڪناري تي هڪ قبيلو رهندو هو جنهن جو نالو بنومصطلق هو. ان قبيلي جو سربراه حرث (يا حارث) جي نالي سڏيو ويندو هو. قريشن ان قبيلي وارن کي مسلمانن جي خلاف ڀڙڪايو ۽ انهن قريش جي چوڻ تي مديني تي حملي جون تياريون ڪرڻ شروع ڪيون.
پيغمبر اسلام ﷺ جن کي جڏهن علم ٿيو ته بنومصطلق مسلمانن تي حملو ڪرڻ وارو آهي ته پاڻ سڳورنﷺ ان هن جي پهچڻ کان اڳي ئي ان قبيلي جي خلاف ڪارروائي ڪرڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو. ان کان علاوه مديني کان روانگي جي وقت پاڻ سڳورنﷺ عبدالله بن ابي کي هيءَ پيشڪش ڪئي ته هو هڪ مسلمانن جي ننڍي ٽولي جي اڳواڻي سنڀالي ۽ انهن سان جنگي سفر تي هلڻ لاءِ تيار ٿئي.
عبدالله بن ابي جيڪو منافقن جو سربراهه هو ۽ اندر ئي اندر مسلمانن کي نقصان پهچائڻ جي سوچي رهيو هو سو رسول الله ﷺ جن جي پيشڪش کي رد ته نه ڪري سگهيو پر بي دليائي سان پاڻ ﷺ جن سان گڏجي هلڻ لاءِ تيار ٿيو. حضرت محمد ﷺ جن عبدالله بن ابي کي ان بهاني ته هڪ ٽولي جي اڳواڻي سنڀالي، پاڻ سان گڏ جنگ تي وٺي ويا ۽ ان طرح منافقن جي جماعت مديني ۾ پنهنجي سربراه کان سواءِ رهجي وئي. ان حڪمت عمليءَ جو ٻيو نتيجو اهو به حاصل ٿيو ته حضرت محمد ﷺ جن جي غيرموجودگيءَ ۾ مديني تي قريش ۽ يهودين جي حملي جو منصوبو به پاڻيءَ ۾ لڙهي ويو.
ان جنگي سفر ۾ مسلمانن جو تعداد تمام گهٽ هيو ۽ ڪل سپاهي ٽيهه ماڻهو هئا، جن ۾ ڏهه مهاجر ۽ ويهه انصار هئا. جڏهن ته بنو مصطلق جي لشڪر ۾ ٻه سؤ سپاهي هئا. مديني جي اولهه ۾ اٺن ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي ٻئي لشڪر هڪ ٻئي جي آمهون سامهون ٿيا ۽ جيتوڻيڪ بنومصطلق جي سپاهين جو تعداد مسلمانن جي مقابلي ۾ تقريباً ستوڻو هو. پر ان جي باوجود مسلمانن انهن جا ڏهه ماڻهو قتل ڪيا ۽ باقي سڀني کي مسلمانن گرفتار ڪري ورتو ۽ سڀني کي قيدي بڻائي ڇڏيو. ان جنگ ۾ مسلمان جو هڪ ماڻهو شهيد ٿيو.
بنومصطلق قبيلي وارا مسلمانن سان جنگ ڪرڻ کان اڳ قريش جا فرمانبردار هئا. يا ائين چيو وڃي ته مسلمانن کي مٽائڻ لاءِ قريش جا اتحادي بڻجي چڪا هئا ۽ ان سبب ڪري اهي ماڻهو مسلمانن جي نظر ۾ ”حربي ڪافر“ هئا يعني اهي ڪافر جيڪي اسلام سان مقابلو ڪن. ان ڪري اهي سڀ قبيلي جا مرد ۽ عورتون مسلمانن جي غلاميءَ هيٺ اچي ويا، جن ۾ قبيلي جو سربراهه حارث به شامل هو.
سڀني قيدين کي عربن جي دستور مطابق مسلمانن ۾ ورهايو ويو ۽ قبيلي جي سربراهه جي ڌيءَ ”بره“ پيغمبر اسلام ﷺ جن جي حصي ۾ آئي. اها هڪ بيوه عورت هئي، قيد ٿيڻ کان پوءِ پاڻ سڳورنﷺ جن وٽ پهتي ۽ چيائين ته مان ٻڌو آهي ته اوهان الله جا رسول آهيو ۽ منصف عادل انسان به. ان ڪري هاڻي جڏهن ته مان اوهان وٽ قيدي بڻجي چڪي آهيان ته خدارا اهڙي تدبير ڪڍو جومان پهريون وانگر آزاد ٿي وڃان.
رسول الله ﷺ جن جواب ۾ فرمايو ته اسان توکي زبردستي ظلم ڪري قيد نه ڪيو آهي پر تون پنهنجي پيءُ جي غلط رويي سببب گرفتار ٿي آهين. جيڪڏهن تنهنجو پيءُ مسلمانن سان دشمني نه ڪري ها ۽ اسان تي حملي ڪرڻ جي سوچ نه رکي ها ته اڄ نه هو پاڻ گرفتار ٿئي ها ۽ نه تون مون ۾ اها اميد رکين ها ته مان توکي آزاد ڪرڻ جي تدبير ٻڌايان.
بره پنهنجي بيوسي تي روئي ڏنو ۽ چيائين ته مان اڄ تائين ڪنهن جي به نوڪرياڻي نه رهي آهيان ۽ نه وري آئنده نوڪرياڻي ٿي رهندس.
اها صورتحال ڏسي پيغمبر اسلام ﷺ جن ڪجهه وقت سوچ ۾ پئجي ويا ۽ پوءِ بره سان مخاطب ٿي فرمايائون... ”ڇا تون رسول الله ﷺ جي زوجيت ۾ اچڻ پسند ڪندينءَ؟“ جيڪي ماڻهو حاضر هئا اهو ٻڌي حيران ٿي ويا. پر اهي اهو نه پيا ڄاڻي سگهن ته ان ڳالهه ۾ ڪهڙو سبب پوشيده آهي. بنومصطلق جي قبيلي جي سربراه جي ڌي اها ڳالهه قبول ڪئي ۽ اهڙي طرح هڪ قيد ٿيل عورت حرم رسول الله ﷺ ۾ داخل ٿي چڪي ۽ هي اهائي خاتون آهي جيڪا ازواج مطهرات ۾ جَوِيريه رضي الله بنت حارث جي نالي سان سڏي ويندي آهي ڇو ته رسول الله ﷺ جن سندس نڪاح وقت نالو تبديل ڪري ”جويريه“ رکيو هو.
بهرحال حضرت جويريه رضي الله جي رسول الله ﷺ جن جي حرم ۾ داخل ٿيڻ بعد عام مسلمانن جي توجه ان ڳالهه تي رهي ته اڄ کان پوءِ حضرت جويريه رضي الله جو والد پيغمبر اسلام ﷺ جن جو سهرو ٿي چڪو آهي ۽ اها ڳالهه زيب نه ٿي ڏئي ته رسول الله ﷺ جن جو سهرو هڪ غلام يا قيدي ٿي رهي. انهيءَ ڪري حارث جي مالڪ به اعلان ڪيو ته جيئن حارث اسان جي پياري پيغمبر ﷺ جو سهرو بڻجي چڪو آهي، ان ڪري مان کيس آزاد ڪريان ٿو.
ليڪن جزيره عرب ۾ هڪ قبيلي جا سڀ باشندا پاڻ ۾ رت جي رشتي ۾ ڳنڍيل هوندا آهن ۽ سڀئي هڪ ئي خاندان سان تعلق رکندا آهن. ان ڪري سڀ ماڻهو جيڪي ان ڏينهن مسلمانن جي هٿان قيدي ٿي چڪا آهن، حضرت جويريه رضي الله جي نسبت سان پيغمبر اسلام ﷺ جن جا قريبي رشتيدار سڏائڻ لڳا. مسلمان انهن کي پنهنجو غلام يا نوڪر ڪرڻ نه پيا چاهن، ان ڪري ٻين مسلمانن بنو مصطلق جي سڀني ماڻهن کي خوشي سان آزاد ڪري ڇڏيو.
قبيلي بنومصطلق جي ماڻهن جڏهن مسلمانن جي جوان مردي ۽ مهرباني ڏٺي ته اهي سمورا مسلمان ٿي ويا. سڀ کان اڳ انهن جي رئيس اسلام قبول ڪيو پوءِ قبيلن جي ٻين ماڻهن به اسلام قبول ڪيو. مسلمان ٿيڻ بعد قبيلو بنومصطلق اسلام جي وفادار قبيلن ۾ شامل ٿي ويو ۽ انهن قبيلي جي ماڻهن مختلف جنگين ۾ عظيم ڪارناما انجام ڏنا. جڏهن بنومصطلق جا سمورا مرد ۽ عورتون مسلمان ٿيون تڏهن وڃي پوءِ سڀني مسلمانن اهو سمجهيو ته پاڻ سڳورنﷺ حضرت جويريه سان جيڪو رشتو ڪيو ان جو مقصد ڇا هئو. ان وقت پيغمبر اسلام ﷺ جن ان تعلق رکڻ سبب هڪ مشرڪ ۽ اسلام دشمن قبيلي کي نه صرف اسلام جو حامي بڻايو پر ان سان اسلام جي ترقي هڪ منزل اڳتي وڌي چڪي هئي.
ٻئي طرف منافقن جو سربراه عبدالله بن ابي، جيڪو بي دليو ۽ ڏيکاءَ خاطر مديني کان نڪري مسلمانن سان گڏجي آيو هو، جڏهن مسلمانن جي اها ڪاميابي ڏٺائين ۽ اهو مشاهدو ڪيائين ته پيغمبر اسلام ڪهڙي طرح هڪ اسلام دشمن قبيلي کي پنهنجو ساٿي بڻائي ڇڏيو ته ان جي دل ۾ باهه لڳي وئي ۽ هو ساڙ جي ٽانڊن ۾ پڄرڻ لڳو. ان دل ئي دل ۾ عهد ڪيو ته هڪ نئين چال هلائي مسلمانن ۾ نفاق جو ٻج ڇٽي هنن کي پاڻ ۾ الجهائي ڇڏيان ته جيئن پيغمبر اسلام ﷺ جن مديني جلدي واپس نه موٽن ان طرح اسلام دشمن ماڻهن کي مديني تي حملي ڪرڻ ۾ وڌيڪ آساني ٿي سگهي. جيئن ته اهو پهريون ذڪر ٿي چڪو آهي ته قريش وارن پنهنجي اتحادين ۽ عبدالله بن ابي جي صلاح سان اهو منصوبو بڻايو هو ته جيئن ئي رسول الله ﷺ جن مديني کان پري ٿين ته مديني جي باقي مسلمان باشندن تي حملو ڪري قتل عام ڪيو وڃي.
بهرحال عبدالله بن ابي پنهنجي فتني جو آغاز هن طرح ڪيو جو۽ سڀ کان پهريان اسلام جي سپاهين سان جيڪي مهاجر هئا انهن کي الڳ سڏائي رازداري جي انداز ۾ چوڻ لڳو، ”توهان ڏٺو! رسول الله ﷺ ڪهڙي طرح توهان ماڻهن کي پنهنجي حق کان محروم ڪري ڇڏيو.“
مهاجرن پڇيو ته، ”رسول الله ﷺ جن اسان کي ڪهڙي حق کان محروم ڪيو آهي؟“ عبدالله بن ابي دل ڏکيل انداز ۾ چيو ”ڀائرو! توهان پنهنجا گهر ٻار ڇڏي مديني کان پري سفر جون تڪليفون سهي هتي پهتا ۽ هتي پنهنجون جانيون خطري ۾ وجهي ان اميد تي بنومصطلق قبيلي سان لڙائي ڪئي ته ڪجهه نه ڪجهه مال غنيمت حاصل ٿيندو، پر جنگ ختم ٿيڻ بعد رسول الله ﷺ جن قبيلي جي سربراه سان ناتو جوڙي توهان سڀني کي ڪجهه ڏيڻ بدران قيدين کي آزاد ڪرڻ تي به مجبور ڪري ڇڏيو ۽جڏهن هاڻي اسان مديني واپس موٽي رهيا آهيون ته توهان جا هٿ بلڪل خالي آهن ۽ توهان کي پنهنجي محنت مان ڪجهه به حاصل نه ٿيو.“
مهاجرن ۾ وسوسي وجهڻ کان پوءِ عبدالله بن ابي انصار وٽ پهتو ۽ انهن کي هڪ جڳهه گڏ ڪري همدردي ڏيکارڻ لڳو ۽ انهن کي چوڻ لڳو ته، ”هن ڀيري اوهان جان جي جوکي ۾ وجهڻ واري سفر ۾ توهان نقصان ۾ ويا پر مان ته ائين چوندس ته توهان سان دوکو ٿيو آهي.“ انصارين حيران ٿي پڇيو ”دوکو؟ ڪهڙو دوکو؟“
عبدالله بن ابي جواب ڏنو ته، ”ڇاهي دوکو نه آهي جو توهان کي مال غنيمت کان محروم ڪيو ويو، مون کي ته اها حيرت آهي ته توهان پنهنجي غلامن کي ڇا جي ڪري ڇڏي ڏنو. ڇا توهان انهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ جان جوکي ۾ نه وڌي هئي، توهان جو ڇا؟ پاڻ رسول الله ﷺ جن حارث سان ناتو جوڙي اوهان کي جنگ جي غنيمت کان به محروم ڪري ڇڏيو.“
انصارين جواب ڏنو ته رسول الله ﷺ ۽ حضرت جويريه رضي الله جي شادي واري رشتي اسلام کي طاقت بخشي آهي ۽ هڪ پورو قبيلو مسلمان ٿي ويو آهي، ان ڪري اسان کي ان ڳالهه جي ڪابه شڪايت نه آهي ته اسان مال غنيمت کان محروم ٿياسون. اسان ته اها ڳالهه سوچيندائي نه آهيون ڇو ته اسان دنيا جي مال جي خاطر نه، پر اسلام جي خاطر جان قربان ڪندا آهيون.
منافقن جي سردار عبدالله بن ابي جڏهن اهو محسوس ڪيو ته منهنجي هيءَ چال نه هلي سگهي ته هن ٻنهي مسلمانن جي ٽولن مهاجر ۽ انصارن جي وچ ۾ فساد وجهڻ جو منصوبو ٺاهيو ۽ مهاجرن کي اهڙيون من گهڙت ۽ بي بنياد ڳالهيون ٻڌائڻ لڳو جو انهن ڳالهين سان مهاجرن جي دلين ۾ انصار جي باري ۾ بدگمانيون پيدا ٿي پيون.
عبدالله بن ابي ان منصوبي جي ويجهو مَس پهتو ته جيئن هن ٿورڙي لشڪر ۾ انتشار ڦهلجي وڃي ۽ ٻئي ڌريون هڪ ٻئي جي سامهون تلوارون ڪڍي مقابلو ڪن ته ايتري وقت اندر عبدالله بن ابي جي جوان پٽ جيڪو سفر ۾ شامل هو، رسول الله ﷺ جن کي ساريءَ حقيقت کان آگاه ڪيو ته جيڪڏهن جلدي ڪا ڳالهه نه ڪئي وئي ته مسلمانن جون تلوارون هڪ ٻئي جي خلاف مياڻ کان نڪري اينديون ۽ پاڻ ۾ جهڳڙو شروع ٿي ويندو.
پيغمبر اسلام ﷺ جن پنهنجي خلوص ڪلامي سان مسلمانن جون بدگمانيون دور ڪيون ۽ مديني ڏانهن روانا ٿيا ۽ سڀني کي اها تاڪيد فرمايائون ته جلدي ۽ تيز رفتاري سان سفر کي پورو ڪريو ڇو جو پاڻ سڳوراﷺ ان ڳالهه کي بخوبي ڄاڻن پيا ته فرصت ۽ بيڪاري ٻه اهڙيون شيون آهن جو واندي انسان کي غلط ۽ بيهوده خيالن ۾ اُلجهائي رکنديون آهن.
رستي ۾ عبدالله بن ابي جي پٽ رسول الله ﷺ جن کي چيو ته، ”يا رسول الله ﷺ جيئن ته مان اوهان کي ٻڌايو ته منهنجو پيءُ مسلمانن کي اوهان کان بدظن ڪري (نعوذبالله) اوهان کي رستي تان هٽائڻ چاهي ٿو ۽ جيئن ته هن اوهان جي زندگيءَ سان کيڏڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته منهنجي خيال ۾ هن شخص جي گهٽ ۾ گهٽ سزا موت آهي ۽ جيڪڏهن اوهان حڪم فرمايو ته مان پنهنجي هٿن سان کيس اها سزا ڏيڻ لاءِ تيار آهيان. جيتوڻيڪ هو منهنجو پيءُ آهي پر جڏهن مون ان کي سڃاتو ته هو منهنجي آقا، منهنجي رسول ﷺ جي خلاف سازشون ڪري رهيو آهي ۽ ايتري تائين جو پاڻ ﷺ جن جان جي پويان آهي ته منهنجي خيال ۾ ان جي سزا موت آهي ۽ اوهان ﷺ جڏهن به حڪم ڪيو ته مان ان جو سر اوهان جي قدمن ۾ آڻي رکان.
پاڻ سڳوراﷺ عبدالله بن ابي جي جوان پٽ جي ڳالهين تي ڏاڍو متاثر ٿيا ڇو ته هن جي ڳالهين ۾ مڪمل صداقت، خلوص نيت ۽ رسول الله ﷺ جن سان والهانه عقيدت ۽ محبت ظاهر هئي. پر پاڻ سڳورنﷺ هن کي فرمايو ته توکي پنهنجي پيءُ جي قتل ڪرڻ جي اجازت نه آهي ۽ نه وري اهو مان چاهيندس ته هو ڪهڙي به طريقي سان هلاڪ ٿئي پر منهنجي خواهش اها آهي ته هو زنده رهي اسان سان زندگي بسر ڪري. شايد الله ان کي هدايت جي راهه وٺائي.
جيتوڻيڪ حضرت محمد ﷺ جن اهو ڄاڻندا هئا ته عبدالله بن ابي خيانتي آهي پر پاڻ سڳورنﷺ ان جي موت جو حڪم جاري نه ڪيو ڇو ته پاڻ ﷺ فطري طورتي انتهائي مهربان، اعليٰ ظرف ۽ نرم دل انسان هئا ۽ هرگز پنهنجي دشمنن کان انتقام نه وٺندا هئا.
پر رئيس المنافقين عبدالله بن ابي حق شناس نه هيو، جيئن ته رسول الله ﷺ جن ان کي عفوو درگذر سان نوازيو ۽ ان جي جان بخشي ڪئي پر هن پاڻ سڳورنﷺ جن جي احسان مندي ۽ شڪرگذاري بجاءِ اهو پڪو پهه ڪيو ته جڏهن به مناسب موقعو مليو ته هڪ دفعو ٻيهر پاڻ ﷺ جن تي وار ڪندس. اتفاق سان هڪ اهڙو موقعو ان کي مليو. ان واقعي جو تفصيل هن ريت آهي ته:
جڏهن به پيغمبر اسلام ﷺ جن سفر تي ويندا هئا ته پنهنجي گهروارين مان هڪ کي ساڻ وٺي ويندا هئا. هن سفر ۾ حضرت عائشه جن جو وارو هو ته اها رسول الله ﷺ جن سان سفر ۾ هلي. حضرت عائشيه اٺ تي ٻڌل ڪجاوي تي ويٺي ۽ اسلامي قافلي سان ميدان جنگ جي طرف رواني ٿي.
ميدان جنگ کان واپسي تي جڏهن مسلمانن جو قافلو مديني ڏانهن روانو ٿي رهيو هو ته بيبي عائشه ڪنهن ضرورت جي سبب اٺ تان لٿي ۽ جڏهن واپس موٽي ته ڏٺائين ته قافلو وڃي چڪو آهي. جڏهن قافلو روانو ٿيو ته جيئن ئي حضرت عائشه جي ڪجاوي جو پردو هيٺ لڙڪيل هو ۽ قافلي وارن ايئن سمجهيو ته هوءَ ان جي اندر سُتي پئي آهي ۽ ايئن ڪجائي ۾ ان جي غيرموجودگيءَ جو ڪنهن کي به علم نه ٿي سگهيو. قافلو روانو ٿي ويو اهڙي ريت حضرت عائشِه قافلي کان پوئتي رهجي ويئي.
جڏهن حضرت عائشه جن کي اهو احساس ٿيو ته قافلو وڃي چڪو آهي ۽ هوءَ قافلي کان الڳ ٿي چڪي آهي ته ڏاڍو گهٻرائجي ويئي ۽ قافلي جي پيٺيان ڊوڙندي رهي پر قافلي تائين نه پهچي سگهي ۽ ٿڪجي زمين تي ويهي رهي ۽ مايوسيءَ جي حالت ۾ آسمان جي طرف هٿ کڻي التجا ڪرڻ لڳي. ”اي الله مون کي هن مشڪل مان نجات ڏي.“
ڪجهه دير کان پوءِ هڪ نوجوان شخص جيڪو تيز رفتار اٺ تي سوار هيو، اتي پهچي ويو. جنهن جو نالو صفوان بن معطل سهمي هو. حضرت صفوان رضي الله اسلامي قافلي جي پٺيان هلي رهيو هو، ان جي ذمي اهو ڪم هيو ته قافلي وارن جي رهجي ويل ۽ گم ٿيل سامان پاڻ سان کڻي اصل مالڪ تائين پهچائي.
حضرت صفوان رضي الله جڏهن حضرت عائشيه جي ويجهو پهتا ۽ سڃاڻي ورتائون ته چيائين، ”يا ام المؤمنين! اوهان هتي اڪيلو ڪئين؟ ۽ ڇا جي لاءِ روئي رهين آهين؟ حضرت عائشيه سموري ماجرا ٻڌائي ته ڪيئن قافلي کان رهجي ويس. حضرت صفوان بن معطل رضي الله کين پنهنجي اٺ تي ويهاريو ۽ پاڻ اٺ جي مهار وٺي مديني جي طرف روانا ٿيو ۽ اسلام قافلي جي مديني پهچڻ کان هڪ ڏينهن بعد مديني ۾ داخل ٿيو.
جڏهن عبدالله بن ابي اهو ٻڌو ته صفوان رضي الله بن معطل بيبي عائشه کي مديني وٺي آيو آهي ته ان کي اهو احساس ٿيو ته مان جنهن گهڙي جي انتظار ۾ هيس سا گهڙي اچي ويئي آهي ۽ حضرت محمد ﷺ تي بهتان ۽تهمت لڳائڻ جو ان کان وڌيڪ مناسب موقعو نصيب نه ٿيندو.
ڪجهه ٻيا ماڻهو به رسول الله ﷺ جن کي ذهني دٻاءُ پهچائڻ جي مهم ۾ عبدالله بن ابي سان گڏجي پيا. انهن ۾ زيد بن رفا ۽ حسان بن ثابت نالي شاعر به شامل هو. ان کان علاوه مسطح بن اثاثه شخص به انهن ماڻهن سان گڏجي پيو جيڪو درحقيقت حضرت عائشه جو رشتيدار هو.
عبدالله بن ابي ۽ ان جو ٽولو صبح کان شام تائين مديني جي گهٽين، محلن ۾ مختلف افواهون ڦهلائڻ ۾ گذاريندا هئا ۽ حضرت عائشه ۽ حضرت صفوان بن معطل رضي الله تي طرح طرح جا بهتان ۽ تهمتون لڳائيندا رهندا هئا.
يهودي به جيڪي دل ئي دل ۾ مسلمانن جي دشمن هئا، ان شرانگيز افواهن کي وڌائي ڦهلائڻ لڳا ۽ انهن جي هڪ گلاخور شاعر پنهنجي شاعري جي زور تي ڪجهه اهڙي طرح هن افواهه کي زور وٺرايو، جنهن سان نه صرف پيغمبر اسلام ﷺ جن جي دل کي تڪليف پهچائي پر عام مسلمان به سخت پريشان ۽ مايوس ٿيڻ لڳا.
اسلامي تاريخدانن لکيو آهي ته اها صورتحال تقريباً هڪ مهيني تائين جاري رهي. ان صورتحال دوران حضرت عائشه تي نهايت سخت غم ۽ ڏک جون گهڙيون گذريون، ايتري تائين جو هڪ ڏينهن رسول الله ﷺ جن حضرت عائشه کي فرمايو ته، ”اوهان کي خبر آهي ته ماڻهو توهان لاءِ ڇا چئي رهيا آهن؟“
حضرت عائشه جي اکين مان نير جاري ٿي ويا ۽ وڏي مشڪل سان چيائين ته، رسول الله ﷺ منهنجي باري ۾ جيڪو ڪجهه چيو وڃي ٿو سو سراسر ڪوڙ ۽ بهتان آهي بخدا مون ڪابه خطا نه ڪئي آهي! ان وقت وحي نازل ٿي ۽ حضرت عائشه جي بي گناهيءَ جي باري ۾ پهرين آيت نازل ٿي جيڪا قرآن مجيد ۾ چويهين سورة النور جي يارهين آيت آهي.
اِنَّ الَّذِیۡنَ جَآءُوۡ بِالۡاِفۡکِ عُصۡبَۃٌ مِّنۡکُمۡ ؕ لَا تَحۡسَبُوۡہُ شَرًّا لَّکُمۡ ؕ بَلۡ ہُوَ خَیۡرٌ لَّکُمۡ ؕ لِکُلِّ امۡرِیًٔ مِّنۡہُمۡ مَّا اکۡتَسَبَ مِنَ الۡاِثۡمِ ۚ وَ الَّذِیۡ تَوَلّٰی کِبۡرَہٗ مِنۡہُمۡ لَہٗ عَذَابٌ عَظِیۡمٌ ﴿۱۱﴾
يعني: اهي ماڻهو جن طوفان مچايو (يعني الزام لڳايو) توهان منجهان ئي آهن ۽ هي گمان نه ڪيو ته انهن جو بهتان ۽ تهمت توکي نقصان پهچائيندي. پر اها تنهنجي فائدي ۽ بهتريءَ ۾ آهي ۽ الله ڪوڙ ڳالهائڻ وارن کي سزا ڏيندو ۽ جنهن وڏو ڪوڙ ڳالهايو (يعني عبدالله بن ابي) ته ان کي وڏي عذاب ۾ مبتلا ڪيو ويندو.
سورة النور آيت ٻارهين ۾ آهي ته:
لَوۡ لَاۤ اِذۡ سَمِعۡتُمُوۡہُ ظَنَّ الۡمُؤۡمِنُوۡنَ وَ الۡمُؤۡمِنٰتُ بِاَنۡفُسِہِمۡ خَیۡرًا ۙ وَّ قَالُوۡا ہٰذَاۤ اِفۡکٌ مُّبِیۡنٌ ﴿۱۲﴾
يعني: جنهن وقت اوهان اهو بهتان ٻڌو تڏهن ايمان وارن مردن ۽ ايمان وارين عورتن پنهنجن ماڻهن ۾ ڇو چڱو گمان نه ڪيو ۽ ڇو نه چيائون ته هي سڌو سنئون ڪوڙ آهي.
سوة النور جي تيرهين آيت تهمت لڳائڻ جي باري ۾ آهي ته:
لَوۡ لَا جَآءُوۡ عَلَیۡہِ بِاَرۡبَعَۃِ شُہَدَآءَ ۚ فَاِذۡ لَمۡ یَاۡتُوۡا بِالشُّہَدَآءِ فَاُولٰٓئِکَ عِنۡدَ اللّٰہِ ہُمُ الۡکٰذِبُوۡنَ ﴿۱۳﴾
يعني: ان (ڳالهه) تي چار شاهد ڇو نه آندائون، پوءِ جڏهن شاهد نه آندائون ته اهي ئي الله وٽ ڪوڙا آهن.
جيڪي ماڻهو اسلامي حڪمن کان واقف هوندا اهي هي ضرور ڄاڻندا آهن ته جيڪڏهن ڪنهن مسلمان مرد يا عورت تي گناهه يعني ڪاري هجڻ جو الزام لڳايو وڃي ته نص قرآني آيتن جي مطابق چار شاهد پيش ڪرڻ ضروري آهن ۽ چئني شاهدن کي اها گواهي ڏيڻي پوندي ته انهن پنهنجي اکين سان هن ماڻهوءَ کي گناهه ڪندي ڏٺو آهي. پر جيڪڏهن ڪو شخص ڪنهن تي تهمت هڻي ۽ ان تي فرد جرم عائد ڪري پر پنهنجي الزام کي ثابت ڪرڻ لاءِ چار شاهد پيش نه ڪري سگهي ته هو خود ڪوڙي الزام لڳائڻ جي جرم ۾ سزا جو حقدار آهي.
پيغمبر اسلام ﷺ جن جي گهرواري بيبي عائشه جي بي گناهيءَ جي ثبوت لاءِ خود الله تعاليٰ سورة النور ۾ آيتون ان جي صفائي ۽ بي گناهي ثابت ڪرڻ لاءِ نازل فرمايون ۽ اهڙي طرح پنهنجي رسول الله ﷺ ۽ ٻين عام مسلمانن کي بي فڪر ڪري ڇڏيو ته يقيناً رسول الله ﷺ جن جي گهرواري ڪنهن به خطا ۾ شامل نه آهي.
انهن آيتن جي نازل ٿيڻ بعد جن ۾ بيبي عائشه جي بيگناهي ثابت ٿي چڪي آهي، سمورن مسلمانن کي دلي سڪون حاصل ٿيو ۽ بي فڪر ٿي ويا. ٻي طرف عبدالله بن ابي جيڪو هي سمجهي رهيو هو ته ان بهتان جي چال سان حضرت محمد ﷺ ۽ ٻين عام مسلمانن تي ڪاري ضرب لڳائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويس، پنهنجو ڀيلو منهن ڪري ويهي رهيو ۽ ان اهو ڏٺو ته هن جي اها چال به ڪارگر ثابت نه ٿي.
انهن آرام بخش ۽ دلي سڪون ڏيندڙ آيتن جي نازل ٿيڻ بعد مسلمان بي فڪر ٿي پنهنجو پاڻ کي آئينده جنگ جي لاءِ تيار ڪرڻ لڳا.