شعب ابي طالب ۾
ورقه بن نوفل جنهن پيغمبر اسلام ﷺ جن کي چيو هيو ته ”ڪاش! مان ان وقت تائين جيئرو هجان جو توهان جي مدد ڪري سگهان، جڏهن قبيلي وارا تنهنجا دشمن ٿي پون ۽ توکي جلاوطني تي مجبور ڪن.“
ورقه بن نوفل اها ڳالهه سن 610ع ۾ چئي هئي، ۽ ان ڳالهه جي حقيقت 616ع ۾ ظاهر ٿي، ان وقت ورقه بن نوفل زنده نه هيو جو پنهنجي چئي تي عمل ڪري سگهي ها.
دراصل اڄ تائين سمورن ماڻهن سان اهڙو ئي سلوڪ ٿيندو رهيو آهي جيڪي انسانيت ۽ معاشري جي اصلاح ۽ ترقي جي لاءِ ڪو ئي پروگرام پيش ڪندا آهن. ايئن ئي ٿيندو آيو آهي جو يا ته انهن کي جلاوطن ڪيو ويندو آهي، يا قيد ۾ رکيو ويندو آهي، يا قتل ڪيو ويندو آهي يا وري زنده باهه ۾ ساڙيو ويندو آهي. ڇو جو جيڪو ماڻهو پنهنجي معاشري کي سڌارڻ ۽ ان ۾ بهتر تبديلين آڻڻ لاءِ ڪا نئين تجويز پيش ڪندو آهي ته اهو نه صرف سؤ پر هزار سال پراڻين رسمن کي ميٽي ڇڏيندو آهي ۽ عام زندگي جي فائدن کي به خطري ۾ وجهي ڇڏيندو آهي. جن ماڻهن جو گذر سفر انهن پراڻين رسمن ۽ بيهوده عقيدن تي هوندو آهي، ان وقت اهڙا ماڻهو پنهنجي بقا خطري ۾ محسوس ڪندا آهن. پوءِ اهي ضد ۽ مخالفت لاءِ هٿ ڌوئي ڪڍ پوندا آهن ۽ پنهنجي پوري قوت سان ڪوشش ڪندا آهن ته اصلاحي تبديلين آڻڻ واري شخص کي ڪٿان به ڪاميابي حاصل ٿي نه سگهي.
قريش وارن به جڏهن اهو ڏٺو ته حبشه جو بادشاهه مڪي کان هجرت ڪري آيل مسلمانن کي واپس ڪرڻ تي آماده نٿو ٿئي۽ ٻئي طرف پيغمبر اسلام ﷺ جن جي ڏينهون ڏينهن مقبوليت وڌندي وڃي پئي ته انهن وڏي سوچ ويچار کان پوءِ اهو فيصلو ڪيو ته حضرت محمد ﷺ ۽ ان جي پيروي ڪندڙن کي مڪي کان شهر بدر ڪري هتان اسلام جون پاڙون ئي پٽي ختم ڪجن. ان منصوبي تحت انهن خانه ڪعبه جي ديوار تي هڪ ”صحيفه“ يعني پيغام لٽڪائي ڇڏيو، جنهن تي لکيل هيو ته حضرت محمد ﷺ ۽ ان جي مڃڻ وارن سان مڪمل بائيڪاٽ ڪيو ۽ اڄ کان بعد انهن ماڻهن کي مڪي ۾ رهڻ جو ڪوبه حق نٿو پڄي.
”صحيفه“ دراصل اهڙي لکت آهي، جنهن کي اسين فرمان، حڪم يا اعلان چوندا آهيون. هن صحيفي ۾ ڪجهه اهڙي قسم جا حڪم لکيل هئا:
(1) مڪي جي ڪنهن به شهريءَ کي اها اجازت نه آهي ته هو ڪنهن مسلمان (مرد يا عورت) سان ڳالهائي.
(2) مڪي جي ڪنهن به شخص کي اهو حق حاصل نه آهي ته ڪنهن مسلمان جي بدن کي هٿ لڳائي، جيڪڏهن ائين ڪيائين ته اهو هٿ پليد سمجهيو ويندو.
(3) مڪي وارن کي اهو حق نٿو پهچي ته اهي ڪنهن مسلمان کي ڪا شيءِ وڪڻن يا مسلمان کان شيءِ خريد ڪن.
(4) مڪي جي رهڻ وارا نه مسلمانن کان سڱ وٺن ۽ نه ئي ڪو انهن کي سڱ ڏئي.
(5) جيڪڏهن ڪو مڪي ۾ رهڻ وارو ڪنهن مسلمان جو قرضي آهي ته ان کي قرض ڏيڻ کان جواب ڏئي ڇڏي.
(6) اهي حڪم ان وقت تائين لاڳو رهندا، جيستائين حضرت محمد ﷺ جن پنهنجي دين کان توبه نه ڪري يا بنوهاشم ان جي حمايت ڪرڻ کان هٿ کڻي وڃي.
616ع ۾ حضرت محمد ﷺ ۽ ٻين تمام مسلمانن کي مڪي مان ڪڍيو ويو پر اهڙي موقعي تي به بنوهاشم حضرت محمد ﷺ جن جي حمايت نه ڇڏي ۽ اهي به ٻين مسلمانن سان گڏ مڪي کان ٻاهر نڪري ويا. جيتوڻيڪ انهن مان پيغمبر اسلام ﷺ جن جي چاچي سميت ڪيترائي ماڻهو مسلمان نه ٿيا. حضرت ابوطالب جي غيرت ۽ پنهنجي ڀائٽي سان سندس محبت اهو برداشت نه ڪيو ته هو پنهنجي ڀائيٽي کي لاوارث ڇڏي ڏي. جيتوڻيڪ هن خود دين اسلام کي قبول نه ڪيو. حضرت محمد ﷺ جن جي قبيلي جي ماڻهن مان صرف ابي لهب هڪ اهڙو شخص هو. جنهن پنهنجي قبيلي جو ساٿ نه ڏنو، جڏهن ته باقي سڀئي ماڻهو ”عصيبه“ (يعني قبائلي تعصب ۽ خانداني وفاداري جي) تحت حضرت محمد ﷺ جن سان گڏجي مڪي کان ٻاهر هليا آيا ۽ شعب نالي پهاڙن جي ”ماٿري“ ۾ جيڪا حضرت ابوطالب جي ملڪيت هئي اتي اچي رهيا.
”شعب“ جو مطلب ته پهاڙن ۾ قدرتي طرح جڳهه هجي، جتي ماڻهو آرام سان گهمي ڦري ۽ رهائش ڪري سگهي.
قريش جي ڏهن قبيلن مان هر قبيلو مڪي جي ويجهڙائي ۾ پهاڙن ۾ پنهنجي خاطر هڪ خاص طرح جي ”شعب“ جو مالڪ هئو. جڏهن به ڪوئي ٻاهريون اجنبي شخص قريش جي ڪنهن قبيلي کان پناهه گهرندو هو ته اهو قبيلو ان کي پناهه ضرور ڏيندو هو، پر ان کي رهائڻ جو بندوبست پنهنجي خاص شعب يا گهاٽيءَ ۾ ڪندو هو. ريگستاني عربن ۾ اها رسم نه هئي ته ڪنهن پناهه وٺندڙ شخص کي پنهنجي قبيلي جو فرد تصور ڪن. ان ڪري ڪوبه اجنبي سندن گهرڀاتي بڻجي نه پيو سگهي. انهيءَ ڪري ان پناهه وٺندڙ کي قبيلي سان گڏ رهڻ جو حق حاصل نه هو.
ريگستاني رهڻي ڪهڻي جي مطابق هڪ قبيلي جا تنبو ڪجهه اهڙي طريقي سان لڳل هوندا هئا جو جيڪڏهن ڪو ماڻهو ڪنهن مٿاهين جڳهه تان قبيلي جي رهائشي علائقي تي نظر وجهندو هو ته هو پهرئينءَ ئي نظر سان اهو سمجهي ويندو هو ته قبيلي جي سردار ۽ ان جي خاندان جا تنبو ڪهڙا آهن. ڇو جو قبيلي جي سردار جو تنبو هميشه وچ ۾ هوندو هو ۽ ان جي سڄي ۽ کٻي پاسي سندس پٽن جا تنبو هوندا هئا ۽ انهن کان پوئتي سردار جي ڀائرن، نياڻن ۽ نياڻين جا تنبو لڳل هوندا هئا. جيڪڏهن ڪو رشتي جي لحاظ کان قبيلي جي سردار کان پري هوندو هو ته ان جو تنبو به اهڙي ريت پري لڳل هوندو هو.
بهرحال شعب ابي طالب هڪ اهڙي پناهه گاهه هئي، جتي اجنبي ماڻهن يا ڪنهن مصيبت زده شخص کي پناهه ڏيڻ جي ڪم اچي سگهي پئي، پر اتي ابوطالب جي رهڻ لاءِ ۽ قبيلي جي ٻين ماڻهن کي زندگي گذارڻ لاءِ ڪو بندوبست نه هيو. شعب ابي طالب هڪ ننڍي پناهه گاهه هئي، جتي ايترن ماڻهن جي رهڻ جي گنجائش ڪانه هئي ۽ نه وري ڪا ڀرپاسي ۾ ڪا ٻي اهڙي جڳهه نظر ۾ هئي جو جتي رهائش ڪئي وڃي، چئني طرفن کان پهاڙ يا واريءَ جا دڙا هئا.
پيغمبر اسلام ﷺ جن جي زماني ۾ مڪي جي ايراضي ۽ ان جي چوگرد ڦهليل پهاڙن تي هڪ وڻ ته ڇا پر سڪو گاهه به نظر نه ايندو هو، سواءِ صرف وڏن وڏن پٿرن جي، جيڪي ڏينهن جي وقت سج جي تپش سان ائين تپي ويندا هئا ڄڻ ساري ڪائنات هڪ وڏي تنور ۾ بدلجي چڪي آهي. هن علائقي ۾ سڄو سال ڪو پکي به اڏامندي نظر نه ايندو هو. ڇو ته پکي به اتي ئي رهندا آهن جتي ساوڪ يا وڻڪار هجي. هينئر جڏهن کان مڪي ۾ پاڻيءَ جي فراهمي جو انتظام بهتر ٿي چڪو آهي شهر جي مختلف حصن تي سرسبز وڻ ٽن ۽ باغيچه نظر اچن ٿا. اڄ به جيڪڏهن مڪي کان ٻاهر وڃبو ته پهاڙن ۽ واريءَ جي دڙن کان سواءِ ڪجهه نظر نه ايندو جهڙيءَ طرح حضرت محمد ﷺ جن جي زماني ۾ موجود هئا.
حضرت محمد ﷺ جن ۽ ٻيا مسلمان شعب ابي طالب ۾ پهتا، پر جيئن انهن جي مڪي کان روانگي تمام تڪڙ ۾ ٿي هئي، ان ڪري اهي مناسب انداز ۾ کاڌي پيتي ۽ ٻيو ضرورت جو سامان کڻي نه آيا هئا. پر جيڪڏهن کاڌي پيتي جو سامان وڌيڪ کڻي به اچن ها ته به آخر کين ضرورت درپيش ته اچي ٿئي ها. پر وڌيڪ کڻي هلڻ يا خريد ڪرڻ تي به قريش وارن جي پابندي لڳل هئي. ان تحت ڪوبه ماڻهو مسلمانن سان ڪنهن قسم جي ڏيتي ليتي نه پيو ڪري سگهي جنهن ڪري مسلمان مڪي مان ڪجهه خريد به نه پيا ڪري سگهن. شعب ابي طالب به اهڙي جڳهه تي هئي جو اتان ڪو قافلو به گذر نه پيو ڪري جو انهن کان کاڌي پيتي جو سامان خريد ڪيو وڃي.
مسلمانن پنهنجي پيغمبر ﷺ جن سان گڏ شعب ابي طالب ۾ تمام دردناڪ حالت ۾ مشڪلاتن ۽ مصيبتن سان منهن ڏنو پر هڪ شيءِ جيڪا ان ڳالهه جو سبب بڻي ته انهن مان ڪو به بک سبب فوت نه ٿيو ڇو جو سال ۾ چار مهينا ”ماهه حرام“ جي موقعي تي مسلمان شهر اچي کاڌي پيتي جون شيون خريد ڪري ويندا هئا، ايتري قدر جو قربانيءَ جو کلون به ساڻ کڻي ايندا هئا ته ڪنهن به ڏکئي وقت ۾ کلن کي اوٻاري پيٽ گذر ڪيو وڃي.
انهن ئي ڏينهن ۾ جڏهن مسلمان شعب ابي طالب ۾ جلاوطنيءَ جي زندگي گذاري ڪري رهيا هئا ته هڪ ڏينهن حضرت خديجه جو ڀائيٽيو پنهنجي پُڦيءَ جي خاطر ڪجهه ضرورت جون شيون کڻي مڪي کان ٻاهر نڪتو. ڇو جو حضرت خديجه به پيغمبر ﷺ اسلام جن سان شعب ابي طالب ۾ ساڻ هئي. قريش جيڪي ان ڳالهه جي نگراني ڪري رهيا هئا ته مڪي مان ڪو ماڻهو مسلمانن کي ڪنهن قسم جو سامان ته نٿو پهچائي، جڏهن حضرت خديجه جو ڀائيٽو مڪي کان ٻاهر نڪتو ته ان کي قريش وارن ڏسي ورتو ۽ ان کي پڪڙي سڄو سامان ضبط ڪري ڇڏيائون ۽ کيس ايترو ته ماريو ويو جو هو ويچارو ٽي ڏينهن مسلسل موت ۽ زندگيءَ جي ڪشمڪش ۾ مبتلا رهيو.
شعب ابي طالب ۾ مسلمانن ٽي سال بک ۽ لاچاري جي حالت ۾ گذاريو، ان دوران مڪي وارن مان ڪجهه ماڻهن پنهنجي سردارن ۽ بزرگن کي اها پيشڪش ڪئي ته اسان کي اجازت ڏيو ته حضرت محمد ﷺ ۽ مسلمانن کي واپس مڪي وٺي اچئون پر قريش جي سردارن کين جواب ڏنو ته جيڪڏهن حضرت محمد ﷺ پنهنجي دين تان هٿ کڻي ته ڀلي واپس اچي سگهي ٿو، اسان کي ڪو اعتراض نه آهي، پر جيڪڏهن ائين نٿو ڪري سگهي ته اتي ئي پنهنجي موت جو انتظار ڪري، اسان کيس مڪي ۾ قدم رکڻ جي اجازت نه ڏينداسين.
پيغمبر اسلام ﷺ جن جيڪڏهن ڪمزور ايمان وارا انسان هجن ها ته اهڙين دردناڪ تڪليفن کان گهٻرائي يا عارضي طور ڏيکاءَ خاطر پنهنجي دين جي تبليغ بند ڪري ڇڏن ها. جيستائين قريش وارن جو غصو هلڪو ٿئي ها پوءِ نئين سر وري دين جي تبليغ شروع ڪن ها. پر پاڻ مضبوط ارادي ۽ پڪي عزم جا مالڪ هئا ۽ پاڻ ﷺ جن کي اهو پڪو يقين هو ته پاڻ الله جا رسول آهن ان ڪري انهن پنهنجي دين کي نه ڇڏيو ۽ پنهنجي رسالت جاري رکيائون ۽ هڪ پلڪ لاءِ به قدم پوئتي نه هٽيا. ٽي سال پهاڙ جي وچ ۾ پٿر کي پٿر سمجهي نڀائيندا رهيا. ٽي سال مسلسل شعب ابي طالب ۾ هڪ سخت آزمائش ۾ گذاريا ۽ مڪمل ثابت قدمي سان حالتن کي منهن ڏنو.
شعب ابي طالب ۾ مسلمانن وٽ ”اثاث بيت“ يعني گهريلو سامان نه هيو ۽ مڪي جي سڀ کان زياده مالدار خاتون حضرت خديجه وٽ صرف هڪ ديڳڙي ۽ هڪ ٺِڪر جو پيالو هو. اهڙي حالت ۾ بک ۽ تڪليفن جي مشڪلاتن سبب غريبي حال ۾ بيمار ٿي پئي، علاج جو ڪوبه بندوبست نه هيو ۽ مناسب غذا به موجود نه هئي. آخرڪار 619ع ۾ جنهن کي ”عام الحزن“ چيو وڃي ٿو پنهنجي زندگيءَ کي خيرباد چيائين، ان وقت سندن عمر 65 سال هئي ۽ حضرت محمد ﷺ جن جي زندگي جا پنجاهه سال گذري چڪا هئا. پان سڳورن ﷺ ٻه ڏينهن مسلسل حضرت خديجه جي وفات تي ڳوڙها ڳاڙيندا رهيا ۽ زندگيءَ جي آخري ڏينهن تائين جڏهن به کين حضرت خديجه جي ياد ايندي هئي ته پاڻ سڳورنﷺ جون اکيون آليون ٿي وينديون هيون. دنيا جي تاريخ ۾ اهڙو مثال نٿو ملي سگهي. جو ڪوبه مرد هڪ اهڙي عورت سان جيڪا هن جي عمر کان پندرهن سال وڏي هجي ۽ ان قدر چاهت هجي جو زندگيءَ جي آخري لمحي تائين ان کي وساري نه سگهي، حضرت محمد ﷺ جن حضرت خديجه سان پنجويهه سال گڏ گذاريو، ابتدا کان انتها تائين سندن وچ ۾ ڪوبه اختلاف پيش نه آيو، ساري زندگي هڪ ٻئي جا سهارو بڻجي ڪم آيا.
جڏهن شعب ابي طالب ۾ حضرت خديجه پنهنجي زندگيءَ کي الوداع ڪيو ان وقت حضرت محمد ﷺ جن يا ٻين مسلمانن وٽ هڪ ڪفن به نه هو، ان ڪري حضرت خديجه کي ”صوقعه“ يعني هڪ وڏي چادر جيڪا عرب خواتين پنهنجي مٿي ڍڪڻ لاءِ استعمال ڪنديون آهن، ڪفن جي بجاءِ ان چادر ۾ ويڙهي دفن ڪيو ويو.
حضرت خديجه هڪ سچي ۽ بي لوث خالص عورت هئي ۽ ان وقت ۾ جڏهن حضرت محمد ﷺ جن جا بلڪل هٿ خالي هئا ته پاڻ سڳورنﷺ جن جي تمام گهڻي مالي مدد ڪئي ۽ اسلام جي راهه ۾ سڄي ملڪيت قربان ڪري ڇڏيائين. پاڻ سڳورنﷺ جي شروعاتي اسلامي دور ۾ اڪيلي رفيقه ۽ جانثار هئي ۽ پاڻ سڳورنﷺ سان قدم قدم تي ساٿ ڏنائين ۽ هر ڏک ۾ گڏجي گذاريائين.
حضرت خديجه جي وفات جي ٻن ڏينهن کان پوءِ مسلمانن کي هڪ ٻيو صدمو پهتو جو حضرت محمد ﷺ جن جو چاچو ”ابي طالب“ ڇهاسي سالن جي عمر ۾ هن درالفاني جهان کي الوداع چئي. هو به ضعف، بيماري ۽ بکن ۾ پنهنجي زندگي کان موڪلائي ويو. جڏهن اها خبر ابي لهب کي پهتي ته سندس ڀاءُ زندگيءَ جا آخري لمحا بسر ڪري رهيو آهي ته شعب ابي طالب پهتو ۽ ڀاءُ جي سيراندي کان بيهي ڀاءُ کي مخاطب ٿيو ته، ”اي منهنجا ڀاءُ قسم کڻ ته تون حضرت محمد ﷺ جي دين کي نه مڃيو آهي ۽ پنهنجي ابن ڏاڏن جي دين تي قائم رهي هن دنيا کي الوداع چوين ٿو. بهرحال حضرت ابوطالب جيڪو بنوهاشم قبيلي جو سردار هو، پنهنجي ڀائيٽي جي دين کي نه مڃيو. هي اها هستي هئي جيڪا پنهنجي قبيلي جي غيرت ۽ عزت خاطر مشڪلاتن ۽ بک تي پوڙهپ هوندي به پنهنجي ڀائيٽي حضرت محمد ﷺ جن جو ساٿ نه ڇڏيو. جيتوڻيڪ اسلام تي اعتقاد نه رکندو هو ۽ نه وري پيغمبر اسلام ﷺ جن کي نبي ڪري مڃيندو هو، پر ان جي باوجود پنهنجي ڀائيٽي جي راهه ۾ جان قربان ڪري ڇڏيائين ته جيئن قبيلي جي غيرت برقرار رهي.
حضرت ابوطالب جي وفات کان پوءِ قبيله بنوهاشم جا ماڻهو بيوس ٿي پيا ته پنهنجي نئين سربراهه جي چونڊ ڪئي وڃي. ان زماني جي دستور مطابق حضرت ابوطالب جي ڀاءُ ابي لهب کي قبيلي جو سردار مقرر ڪيو ويو ۽ ابي لهب اهو شخص هو جو مڪي ۾ پيغمبر اسلام جن جو سڀ کان وڏو دشمن سمجهيو ويندو هو.
اتفاق سان انهن ڏينهن ۾ مڪي جي رهندڙ ماڻهن ڏٺو ته خانه ڪعبه جي ديوار تي لٽڪايل فرمان کي اڏوهي کائي چڪي آهي ۽ باقي ايتري لکت رهي آهي ”تنهنجي نالي سان گڏ هن گهر جو مالڪ“ هن گهر مان مراد خانه ڪعبه آهي ۽ گهر جو مالڪ يعني اهو الله جنهن جي نالي سان قريش وارا پنهنجا حڪم جاري ڪندا هئا.
قريش وارن جڏهن اهو ڏٺو ته حضرت محمد ﷺ ۽ ٻين مسلمانن جي شهر نيڪاليءَ وارا فرمان اڏوهي کائي صاف ڪري ڇڏيو آهن ۽ صرف خدا جو نالو باقي رهيو آهي ته انهن تي خوف و حراس طاري ٿي ويو. اتفاق اسان اهو واقعو ٺيڪ اهڙي وقت پيش آيو جو جڏهن حضرت ابو طالب رضي الله وفات ڪئي ۽ ابي لهب بنوهاشم جي سربراهيءَ جو عهدو سنڀاليو.
جيئن ئي ابي لهب بنوهاشم قبيلي جو سردار بڻيو ۽ هو هڪ اعليٰ ذميوارين سنڀالڻ لاءِ مقرر ٿيو ته ان ۾ اهو احساس جاڳيو ته حضرت محمد ﷺ جن جي باري ۾ راءِ ۾ ڪا به تبديلي آڻي ته جيئن قبيلي ۽ خاندان جي مقابلي ۾ پنهنجي ذميوارين سان سٺو نتيجو حاصل ڪري سگهجي. ٻيا قبيله به خانه ڪعبه تي لٽڪيل سندن فرمان جو اهو حال ڏسي پريشان ٿي ويا ۽ مٿن اهڙو خوف طاري ٿي ويو جو جيئن ئي ابي لهب پنهنجي اها تجويز پيش ڪئي ته حضرت محمد ﷺ ۽ ٻين مسلمانن کي شعب ابي طالب کان مڪي واپس اچڻ جي اجازت ڏني وڃي ته سڀني قبيلن يڪدم رضامندي ظاهر ڪئي. اهڙي طرح مسلمانن ٽن سالن بعد پنهنجي اباڻي شهر ۾ قدم رکيو.
اها حقيقت آهي ته مسلمانن ٽن سالن دوران سخت آزمائش ۾ پنهنجو وقت گذاريو ۽ کين ڪافي نقصان رسيو. خاص طور تي ڪاروباري ماڻهن کي ته زياده پريشان حال ۾ گذارڻو پيو. حضرت ابوبڪر صديق رضي الله جهڙي شخص وٽ جنهن جي باري ۾ مشهور هيو ته ان جي دولت قارون جي دولت برابر آهي، صرف پنج هزار درهم باقي بچيا هئا.
جڏهن مسلمان واپس مڪي پهتا ته سندن جسماني حالت بک ۽ اڃ جي ڪري تمام گهڻي ڪمزور ٿي چڪي هئي، ايتري قدر جو سندن چهري جون هڏيون به ظاهر نظر اچن پيون ۽ جسم جي کل به اُس جي تپش سبب سڙي چڪي هئي.
جڏهن ابي لهب کان پڇيو ويو ته حضرت محمد ﷺ جن جو سڀ کان وڏي دشمن هئڻ باوجود تو انهن کي شعب کان واپس اچڻ جي اجازت ڇو ڏني ته ابي لهب جواب ڏنو ته، ”جيئن ته مان بنوهاشم قبيلي جو سردار آهيان ان ڪري منهنجي ذميواري آهي ته پنهنجي قبيلي جي جنهن ۾ حضرت محمد ﷺ به شامل آهي حمايت ڪريان. پر ساڳئي وقت مان سندس جي دين جو سخت مخالف آهيان ۽ منهنجي حمايت صرف ايتري تائين رهندي جيستائين حضرت محمد ﷺ قبيلي جي قانون جو احترام ڪري ۽ جڏهن به هن ان جي خلاف ڪيو ته مان ان کي قبيلي کان نيڪالي ڏئي ڇڏيندس، ڇو جو مان ابي طالب نه آهيان جو سندس جي حمايت ۾ پهاڙن جو رخ اختيار ڪريان.“
پر ابي لهب جيڪو اسلام جي مخالفت کان رڪجي نه سگهندو هو سو هميشه اهڙي بهاني جي تلاش ۾ رهندو هو ته جنهن سبب حضرت محمد ﷺ جن کي قبيلي مان نيڪالي ڏئي سگهي ۽ جلدئي ان اهڙو بهانو ڳولهي لڌو، جنهن کان بعد پيغمبر اسلام ﷺ جن جي زندگيءَ ۾ تمام ڳرا اثر ظاهر ٿيا.
ٿيو ايئن جو هڪ ڏينهن ابي لهب بنوهاشم جي سمورن ماڻهن کي هڪ محفل ۾ گڏ ڪيو. اتي حضرت محمد ﷺ جن به حاضر هئا. جڏهن سڀ ماڻهو جمع ٿي ويا ته ابي لهب حضرت محمد ﷺ جن کي مخاطب ٿي چيو ته، ”مان چاهيان ٿو ته بنوهاشم جي سڀني ماڻهن جي سامهون توکان تنهنجي ڏاڏي عبدالمطلب جي باري ۾ سوال ڪيان. مان اهو پڇان ٿو ته تون چوين ٿو ته مشرڪ جهنم ۾ ويندا ته تنهنجو ڏاڏو عبدالمطلب تنهنجي خيال ۾ جنت ۾ آهي يا جهنم ۾؟“
پيغمبر اسلام جن ابي لهب جي سوال جي جواب ۾ قرآن جي هيءَ آيت تلاوت ڪئي جيڪا سورة توبھ جي هڪ سو چوڏهن آيت آهي. (آيت) هن آيت جي معنيٰ هي آهي ته پيغمبر ۽ اهي ماڻهو جن ايمان آندو (يعني مسلمان ٿيا) الله کان مشرڪن جي باري ۾ مغفرت طلب نه ڪريو، ڇو نه اهي ماڻهو اوهان جا عزيز قريب هجن.
ان کان بعد ابي لهب حضرت ابو طالب جي باري ۾ پڇا ڪئي ته ڇا منهنجي ڀاءُ ابي طالب بخشيو ويندو يا نه؟ پيغمبر اسلام جوب ۾ فرمايو ته ابي طالب جڏهن هن دنيا مان رخصت ٿيو ته مسلمان نه ٿيو هو ۽ ان پنهنجي بزرگن جي دين کي نه ڇڏيو هو ان ڪري ان جو معاملو به الله جي حوالي آهي.
ان کان پوءِ ابي لهب ٻين بزرگن جي باري ۾ به جيڪي حضرت محمد ﷺ جن جا ويجها هئا نالا وٺي پڇيائين ته ڇا اهي بخشجي ويا يا نه؟ پيغمبر اسلام جن جواب ۾ هڪ دفعو ٻيهر آيت تلاوت ڪري فرمايائون ته الله جو حڪم برحق آهي ۽ ان ۾ ذري جيترو به فرق يا تبديلي نٿي اچي سگهي.
اهو ٻڌي سڀئي ماڻهو خاموش ٿي ويا ۽ ڪجهه دير تائين ڪوبه ڪجهه چئي نه سگهيو ڇو ته سڀ ماڻهو پيغمبر اسلام ﷺ جن جون ڳالهيون ٻڌي حيران ۽ هڪاٻڪا ٿي ويا هئا.
هن وقت تائين حضرت محمد ﷺ جن پنهنجي دين جي جيڪا به تبليغ ڪندا رهيا ۽ مڪي وارن کي دين جي دعوت ڏيندا رهيا هئا، ان دوران پاڻ ﷺ جن ڪڏهن به ايتريءَ بهادريءَ سان پنهنجي بزرگن جي عقيدن تي اڳ ۾ تنقيد نه ڪئي هئي. پر ان ڏينهن ابي لهب جي محفل ۾ پاڻ سڳورنﷺ قريش جي سڀني بزرگن جي عقيدن کي باطل قرار ڏئي ڇڏيو ۽ انهن جي پراڻين رسمن کي رد ڪري ڇڏيو.
حضرت محمد ﷺ جن هميشه حقيقت ٻڌائڻ ۽ حق جي ڳالهه ڪرڻ واري شخصيت هئا، ان ڪري ڪنهن خوف ۽ خطري کان سواءِ سڄي حقيقت بيان ڪري ڇڏيائون ان ڳالهه جي بلڪل پرواهه نه ڪيائون ته قريش وارن جو ردعمل ڇا ٿيندو.
جڏهن پيغمبر اسلام ﷺ جن ابي لهب جي محفل ۾ قريش جي سمورن ماڻهن جي سامهون پنهنجي سڀني وڏن جي عقيدن جي ملامت ڪئي ته ابي لهب اتي موجود ماڻهن کان پڇا ڪئي ته ڇا مون کي اهو حق نٿو پهچي ته حضرت محمد ﷺ کي بني هاشم قبيلي مان نيڪالي ڏئي ڇڏيان؟ سڀني ماڻهن هڪ زبان بڻجي چيو ته قبيلي جي سردار کي اهو حق حاصل آهي ته حضرت محمد ﷺ جن کي قبيلي مان خارج ڪري ڇڏي ڇو جو اسان جي خيال ۾ هن جو ”جرم“ اهو نه آهي جو هن کي بخشيو وڃي. ابي لهب انهيءَ ئي وقت اعلان ڪري ڇڏيو ته مون حضرت محمد ﷺ جن کي قبيلي مان نيڪالي ڏئي ڇڏي ۽ اڄ کان پوءِ اسان جو هن سان ڪوبه واسطو نه رهندو، ان اعلان کان پوءِ مجلس ختم ٿي ۽ سڀ ماڻهو پنهنجي پنهنجي گهرن ڏانهن روانا ٿي ويا.
جنهن وقت بني هاشم جي سربراه اهو فيصلو ڏنو ته حضرت محمد ﷺ جن کي بنوهاشم قبيلي مان نيڪالي ڏني وئي، ان گهڙي کان وٺي پيغمبر اسلام جن هڪ نئين صورتحال ۾ ڦاسي چڪا هئا. جزيره عرب جي دستور مطابق ڪنهن قبيلي کان جنهن کي به نيڪالي ملي ته ان جي حيثيت ايتري ته ڪري پوندي هئي جو ان کي قبائلي فيصلي ۾ انصاف جي درخواست ڪرڻ جو به حق نه هوندو هو. قبيلي کان خارج ٿيڻ وارو ماڻهو جزيره عرب ۾ سمورن سماجي ۽ معاشي حقن کان محروم ٿي ويندو هو يعني ٻين لفظن ۾ ايئن کڻي چئجي ته ان شخص کان جيئڻ جو حق به کسيو ويندو هو.
ابي لهب حضرت محمد ﷺ جن کي قبيلي مان خارج ڪري ڄڻ ته کيس زنده رهڻ وري حق کان به خارج ڪري ڇڏيو ۽ مڪي جي بيابانن جي حوالي ڪري ڇڏيو هو.
ان وقت حضرت محمد ﷺ جن اڪيلا ٿي چڪا هئا، بلڪل اڪيلا، ان وقت نه حضرت ابوطالب موجود هو نه حضرت خديجه ؒ.
جڏهن حضرت محمد ﷺ جن پاڻ کي اڪيلو محسوس ڪيو ته پنهنجي رب کان سهارو طلب ڪيو. ان دفعي الله تعاليٰ نه صرف پنهنجي محبت ۽ شفقت سان نوازيو پر پاڻ سڳورنﷺ کي پاڻ ڏانهن به گهرايائين، يعني پيغمبر اسلام ﷺ جن کي زمين کان آسمانن جو سير ڪرايو ويو، جنهن کي مسلمان ”معراج“ جي نالي سان ياد ڪندا آهن.