بادشاهي قلعو
اُتي اُن نظر ايندڙ وڏي هال ڏانهن روانا ٿياسين، ڇهه سيڙهيون مٿي چڙهياسين ۽ پوءِ سامهون انهيءَ ئي هال جو وڏو ميدان هو، هي هال “ديوان عام” جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، جيڪو فنِ تعمير جو خوبصورت نمونو آهي، هتي فرش تي جو ويٺاسين ته ڳالهين ئي ڳالهين ۾ مونکي ياد آيو ته: حيدرآباد ۾ رهندي مون کي اَٺ کان ڏهه سال ٿي چُڪا آهن، پر اڃا تائين آئون حيدرآباد جو پَڪو قلعو ناهيان گهمي سگهيو، جيڪو سراسر ظلم آهي، حيدرآباد جو پَڪو قلعو چوَن ٿا پوري دُنيا جي ٺهيل قلعن کان مختلف ۽ مضبوط قلعو آهي. جنهن کي اُن وقت جي حاڪم غلام شاهه ڪلهوڙي، 1182هه ۽ 1769ع ۾ تعمير ڪرڻ جو حُڪم ڏنو، صرف مختلف ڪتابن ۾ ئي پڙهي سگهيو آهيان ته قلعي جو قطر هڪ ميل ۽ بُلندي 80 فوٽ آهي ۽ هڪ اندازي مطابق قلعي جي ڪُل ايراضي 36 ايڪڙ ٻُڌائي وڃي ٿي، هي قلعو پنج ڪُنڊي ۽ بيضوي شڪل جو ٺهيل آهي، جيڪو پڪين سرن ۽ گچ مان ٺهيل آهي، قلعي کي بنا ڪنهن ترتيب جي ست کان اَٺ مورچا ٺهيل آهن. قلعي کي اُتر طرف کان هڪ وڏو ڪاٺ جو دروازو ٺهيل آهي ۽ هڪ چور دروازو پُڻ ٺهيل آهي، هي ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي ذوق جو هڪ نمونو آهي، جيڪو ايئن قبضا گيرن جي وَر چڙهيل آهي. ڪيڏو نه وڏو ظلم آهي سنڌ سان، ڪهڙا نه تاريخي ماڳ ۽ حوالا آهن جنهن سان سنڌ جي سُڃاڻپ آهي، اُهي ايئن ڪٿي بي ڌياني جي ور چڙهيل، ڪٿي قبضا گيرن جي قبضي ۾ آهن، ايئن ته ڪنهن جاهل مُلڪ جا باشنده جن کي اُٿڻ، ويهڻ اوڍڻ ۽ کائڻ جي تميز ناهي اُهي به پنهنجي ثقافت سان اهڙي جُٺ ناهن ڪندا، پر هتي ته حالت سڀئي حدون ڪراس ڪري ويل آهي، منهنجي ته حسرت شايد اڌوري ئي رهي پڪو قلعو گهمڻ واري ۽ هاڻي رهائش ٿي وڃڻ کان پوءِ ڪي تعجب ۾ وجهندڙ تاريخي نشانيون يا من کي وڻندڙ منظر شايد نه هُجن، جو ٻڌو اَٿم ته قلعي جي ديوارن تي گهر، گهر ڇا کُڏيون اَڏي ڇڏيون اٿن، هتي ڪيترائي ميل سفر ڪري لاهور جي شاهي قلعي تي پُهتو آهيان پر پڪي قلعي جي ويجهو رهندي به گهمي نٿو سگهان!!! افسوس کان سواءِ ٻيو ڇا ٿو ڪري سگهجي.
هن “ديوانِ عام” جي ٽنهي طرفن کان رستا آهن، جتان عام ماڻهو ۽ ملازم ايندا هئا، اُتر طرف هڪڙو چبوترو ٺهيل آهي، جنهن کي ’جهروڪو‘ به سڏيو وڃي ٿو، جتي اُن دؤر جا بادشاهه ويهي عام ماڻهن جا فيصلا ڪندا هئا ۽ هن کي شاهي تختگاهه پڻ چئي سگهجي ٿو. جيڪو اُن وقت جي بادشاهه شاهجهان، آصف خان جي نگراني ۾ تعمير ڪرايو هو، جڏهن روزانو بادشاهه ايندو هو، تڏهن سامهون نقاره خانن ۾ فوجي انداز ۾ نوبت وڄندي هئي ۽ انتهائي چمڪندڙ لباسن ۾ ماڻهو، گهوڙا ۽ هاٿي نظر ايندا هئا. اِها روزاني جي ڪارروائي تقريباً ٻه ڪلاڪ هلندي هئي ۽ پوءِ بادشاهه پنهنجي تختگاهه ۾ ويهي حڪومت جو ڪاروهنوار هلائيندو هو. انهي ئي تختگاهه مان مٿي سيڙهي نڪري ٿي جيڪا اڃا اڳيان نظارا پسائي ٿي. اسان سان تقريباً گڏگڏ هڪڙي خوبصورت ڇوڪري جنهن سان گڏ هڪڙو ننڍو ڇوڪرو، هڪڙو مرد جيڪو يا ته سندس دوست هو يا ته نئون گهوٽ هو ۽ ساڻن گڏ هڪڙو گائيڊ هو، ڪنهن وڏ گهراڻي جا ٿي لڳا. بهرحال اسان به ڪنهن ڪنهن وقت اُنهن جي گائيڊ کان معلومات پي ورتي، بلڪ ٻُڌي پي ۽ ٿوري ئي فاصلي تي اهو انڊين جوڙو به گهمي رهيو هو، جيڪو مينار پاڪستان وٽ مليو هو، هاڻي ڪجهه قدم اڳيان وڌون ٿا. هت هڪڙو دولت خانو خاص و عام (اڪبر محل). دولت خانو به هڪڙي عمارت آهي جيڪا شاهي محل ۽ ديوان عام جي وچ تي ٺهيل آهي، بادشاهه جڏهن حڪومتي ڪمن ڪارين مان فارغ ٿيندو هو ته هتي ويهندو هو ۽ ڪن ويجهن ساٿين سان صلاح مشورا ڪندو هو. دولت خانه جي ويجهو هڪڙي چؤڪُنڊي پُڻ ٺهيل آهي، جتي بادشاهه سلامت ويهي نظارن مان لُطف اندوز ٿيندو هو.
کڙڪ سنگهه جو محل ۽ پريمي جوڙو:
دولت خاني جي اوڀر ۾ ٻه ماڙ عمارت آهي، جنهن کي کڙڪ سنگهه جو محل چيو وڃي ٿو. هي اڪبر بادشاهه جو ٺهرايل هو، پر پوءِ رنجيت سنگهه جي پُٽ کڙڪ سنگهه جي رهائش لاءِ ڪُجهه وڌائي ٺاهيو ويو، هاڻي هن وقت کڙڪ سنگهه جي محل ۾ لائبريري ۽ ناظم باغات جي آفيس آهي ۽ مٿين پاسي ڊائريڪٽر آثارِ قديمه جي آفيس آهي. ٿورو هيٺ لهي اڳيان وڌياسين، شيش محل نظر آيو، شيش محل گهمڻ چاهيوسين، پر اُتي تعميراتي ڪم پي هليو، تنهنڪري عارضي طور اُن کي بند ڪيو ويو آهي. سامهون هڪڙو پريمي جوڙو ويٺل نظر آيو، جيڪو ڪنهن جي به پرواهه ڪرڻ کانسواءِ مست ويٺو هو، هڪٻئي جي وارن ۾ آڱريون ڦيري رهيا هئا ۽ ڪي واعده وچن ڪري رهيا هئا. اسين به گهمي ڦري سامهون هڪڙي خوبصورت چبوتري ۾ وڃي ويٺاسين، مٿي جو نظرون ويون ڇت طرف ته سڀئي حيران ٿياسين، ڇا ته خوبصورت ڇِت ٺهيل آهي. هزارين سال پُراڻي فن جو حُسن اڄ به چَمڪي رهيو آهي. سائين انعام هڪدم هينڊي ڪيم ٻاهر ڪڍي ۽ ڇت جي مووي ڀرڻ لڳو، هتي سڀئي دوست گروپن ۾ الڳ الڳ گهمي رهيا هئا، اسان جنهن چبوتري ۾ ويٺا هئاسين، اُتان کان مينار پاڪستان ۽ بادشاهي مسجد جو خوبصورت نظارو پسي سگهجي پيو، انهيءَ چبوتري ۽ شيش محل جي وچ ۾ فاصلي تي ’نولکها‘ سڏي ويندڙ هڪڙي خوبصورت عمارت هئي، جيڪا انتهائي نئين ۽ وڻندڙ انداز سان ٺهيل آهي، اهڙي ٺهيل ڇت مون پهريون ڀيرو هِتي ڏٺي آهي، هن ننڍڙي عمارت جو “نولکها” نالو ئي انهي ڪري پيو جو اُن وقت هن عمارت تي نوَن لک روپيه خرچ آيو هو.
شاهي قلعو گهمندي وقت جو احساس ئي نه رهيو، جمع نماز به قضا ٿي ويئي، جنهن جو مون کي گهڻو افسوس ٿيو، جو بادشاهي مسجد ۾ ۽ ايڏي وڏي جماعت سان گڏ سو به جمع جي نماز پڙهڻ، پاڻ لاءِ اعزاز هجي ها، پر نصيب ئي نه هو ڇا ڪجي، هاڻي هيٺ لٿاسين، قلعي اندر ئي هڪڙو بڙ جو وڏو قديمي وڻ آهي، جتي ڪينٽين ۽ ڪُجهه دوڪان به آهن، جتي کانئڻ پيئڻ جي هر شيءِ ملي پي وئي، ويٺاسين ٿڪ ڀڃڻ لاءِ، بوتلون پيتيون سين آئون ۽ راشد هڪڙي گفٽ جي دُڪان ۾ هليا وياسين، جتان مون هڪڙو ڪپڙي جو ٺهيل گلاب جو گل ورتو، جيڪو جنهن گلدستي ۾ سجايل هو، تنهن تي موتين ۽ ٽِڪن سان جڙاوت ٿيل هئي، چئي هڪ سئو اسي روپيه، ڏيڍ سؤ روپيه ۾ ورتم. راشد آيتون لکيل پليٽون ورتيون، ڀر ۾ ئي ڪتابن جو وڏو دُڪان هو، جنهن تي تقريباً اردو جا سڀئي ڪتاب موجود هئا. لاهور جي تاريخ تي لکيل پُڻ ڪيترائي ڪتاب موجود هئا، مون هڪڙو، ڪتاب “سفرنامه پاڪستان” ورتو جيڪو ٻاهر جي ليکڪه ڪيمي ميرپوا جو لکيل آهي. مختلف هنڌن تان گهمي اچي سڀ گڏ ٿيا آهن، ڪن چاٽ وٺي کاڌي، ڪِن بوتل پيتي، پوءِ اُتان نڪتاسين، واپس وري به ديوانِ عام جي ڇت هيٺ ڪُجهه دير بيٺاسين، جو پريان کان ڦوهارن جو خوبصورت منظر ڏسي رهيا آهيون، فائرنگ نما پاڻي ڦوهاري مان نڪري پري پري تائين ڪري پيو ۽ ٻارڙا انهي ۾ وهنجي رهيا هئا، ڦوهارو چؤطرف گهمي رهيو هو، انهيءَ ڦوهاري کي شايد سڏيو ئي فائرنگ ڦوهارو وڃي ٿو. هي منظر به ڏاڍو وڻندڙ هو، پري پري تائين ساوَڪ ئي ساوَڪ، وڻن هيٺ ڪٿي بيٺل ڪٿي ويٺل دوشيزائون، ۽ ڪٿي لهندڙ سج جهڙا اکيون ٿڌا ڪندڙ منظر پُڻ هئا.