جماليات جي تشريح
يونان جي قديم فلسفي کان وٺي اڄ جي جديد فلسفي تائين جماليات تي تمام گهڻا تبصرہ، تجزيا، بحث، تجويزون، تنقيدون، تشريحون ۽ نظريا مقرر ٿيندا رهيا آهن _ جن سان جماليات کي سمجهڻ ۾ آساني پيدا ٿي آهي تہ ايتريون ئي ڏکيايون ۽ پيچيدگيون پڻ هن موضوع سان سلھاڙيل رهيون آهن. هڪ ڳالھ جنھن کي جماليات ۾ سڀني عالمن مڃيو آهي اها هيءَ آهي تہ جماليات جو اصل سرچشمو اهو جذباتي هيجان ۽ حسياتي ڪيفيت آهي جنھن جو لاڳاپو ڪنھن بہ فن ۽ سونھن جي احساساتي رد عمل سان آهي، انسان پنھنجي حواس خمسہ وسيلي پنھنجي جمالياتي حس جي آڏو سونھن جو جيڪو مشاهدو ڪري ٿو، اهو صرف هڪ محدود پيرائي جي عڪاسي ڪري ٿو ۽ گهڻو ڪري ان جو واسطو صرف خارجي سونھن سان هوندو آهي، جڏهن تہ وجداني جماليات ان کان گهڻي مختلف چيز آهي. وجداني جماليات جو واسطو انسان جي داخلي حسياتي ڪيفيت سان هوندو آهي، جماليات جو اهو داخلي ۽ وجداني اثر انسان کي رومان جي ان عظيم جھان کان واقف ڪرائي ٿو، جتي تخيل ۽ تصور جو بحر بيڪران موجود ۽ موجزن هوندو آهي، ٻئي طرف فن سان لاڳاپيل جماليات آهي جنھن جي لاءِ چيو وڃي ٿو تہ ڪو بہ فن جڏهن تخليق ٿئي ٿو تہ ان جو جمالياتي حض ضرور سامھون ايندو آهي، ڪجهہ ڏاهن تہ ايتري قدر چيو آهي تہ فن جڏهن ڪو بہ وسيلو اختيار ڪري پنھنجي منزل تي رسي ٿو تہ ان جي منزل هميشہ جمالياتي هوندي آهي،
Art/ Artist: Medium: Beauty
Poet: Words: Meaning: Beauty
Painter: Pigment: colors: Beauty.
يعني شاعر جڏهن لفظن جي حسين سٽاء کي ترتيب ڏئي ٿو تہ نتيجي ۾ يقينن خوبصورت شاعري تخليق ٿيندي يا آرٽسٽ يا مصور جڏهن پنھنجي تخليق کي رنگن جي آڌار بيان ڪندو تہ نتيجي ۾ ڪا خوبصورت تصوير يا پورٽريٽ ايندو. اهو ساڳيو پئمانو لڳ ڀڳ سڀني فنون لطيفہ سان لاڳو ۽ سلھاڙيل آهي.
سونھن جي بنيادي قدرن ۾ جلال، جمال، رنگ ۽ نور شامل آهن. اهي چارئي عنصر ڌارڌار يا هم آهنگ ٿي سونھن جي لافانيت کي تخليق ڪن ٿا. جمال ۽ جلال ٻئي سونھن جا هڪ جيترا اهم مظھر ۽ منظر آهن. ڇو تہ فطري جمال Natural Aesthetic ۾ جتي صبح جي ٿڌڙي هير، گلن جي خوشبو، مينھن جي سنھڙي بوندار، رات جي پھر ۾ ڳوٺاڻي ماحول ۾ نظر ايندڙتارن جون بي جوڙ قطارون ۽ کير ڌارا (شھر جي ميري روشني ۾ فطرت جا ڪيترائي نظارا گم ٿي وڃن ٿا، فطرت جي سونھن جو اصل مظھر۽ معراج ڳوٺاڻو ماحول هوندو آهي) شامل آهي، اتي فطرتي جلال) Natural Sublime)۾ ڪڪرن جون ڊوڙندڙ قطارون، بادلن جي گجگوڙ، کنوڻ جا چمڪاٽ، وڄ جا ڪڙڪاٽ، آبشارن مان پاڻي جو ڪرڻ، سمنڊ جون ڇوليون وغيرہ شامل آهن. اهي ٻئي يعني جمال ۽ جلال سونھن جا مظھر آهن. گهڻي وقت تائين جلال کي سونھن جو حصو تسليم نہ پئي ڪيو ويو پر تحقيق مان اها ڳالھ ثابت ٿي آهي تہ جلال پڻ جمال وانگر سونھن جو حصو آهي. ٻئي طرف سونھن جي بنيادي قدرن ۾ رنگ ۽ نور شامل آهن. رنگ ۽ نور جماليات جا اهڙا حسياتي ميلان آهن، جن ۾ سونھن نکري نروار ٿئي ٿي، انسان کي جتي شام جو سرخ رنگ وڻي ٿو، اتي صبح جي وهنتل روشني بہ لڀائي ٿي، جتي گلن جا ڳاڙها، نيرا، پيلا، ۽ گلابي رنگ وڻن ٿا، اتي انھن ئي رنگن ۽ خوشبوئن جي اثر هيٺ من ۾ جيڪا تازگي پيدا ٿئي ٿي اها ان نور جو جلوو هوندي آهي، جيڪو سونھن جي اثر هيٺ پيدا ٿئي ٿو.
جمالياتي قدرن ۾ فنون لطيفہ جي ڊگهي فھرست شامل آهي، جنھن ۾ موسيقي، شاعري، ناچ، مصوري، خطاطي، بت تراشي، عمارتسازي وغيرہ اچي وڃن ٿا.
جمالياتي حاصلات يا نتيجن جو واسطو انسان جي ذهن سان هوندو آهي _ جنھن ۾ انساني احساسن ۽ جذبن جوسڌو سئنون عمل دخل شامل رهي ٿو.
“The tendency to think of Human life as of highest value and the emotions which directly administer to its prolongation by ensuring its smooth and even flow as of paramount significance, reinforced by poetic utterances and justified by a philosophy, making of poetry the arts has led to some unfortunate results in aesthetic theory.”
سونھن، حسن ۽ جماليات بابت ڪيترن ئي عالمن، دانشورن، ڏاهن پنھنجا خيال پيش ڪيا آهن _سندن ٻڌايل وصفن جي روشني ۾ مختلف انسائيڪلو پيڊياز۽ ڊڪشنرين ۾ تشريحون قلمبند ڪيون ويون آهن، جن جو اڀياس ڏجي ٿو. ڇاڪاڻ تہ جيستائين جماليات بابت عام مروج تصور کي واضع نہ ڪنداسين ايستائين ان بابت ڪو بہ مستند رايو نہ ٿو ڏئي سگهجي. جيئن بقول والٽيئر:
“جيڪڏهن اوهان مون سان گفتگو ڪرڻ چاهيو ٿا تہ، پھريان پنھنجي لفظن جي وصف ڪريو. جيڪڏهن ڪنھن بحث ۾ مقابلو ڪندڙ پنھنجن لفظن جي جيڪر وصف ڪن، تہ بحث هوند ٿوري وقت ۾ ئي ختم ٿي وڃي.”
والٽئير جي ان ويچار جي پيروي ڪندي لفظ “جمال” يا “جماليات” بابت ڏنل مختلف معنائن کي بيان ڪجي ٿو .
“جمال” جي لاءِ انگريزيءَ ۾ لفظ Aesthetics ڪتب اچي ٿو ۽ جماليات لاءِ Aestheticism استعمال ٿئي ٿو. جنھن مان ظاهري حسن ۽ سونھن جي معنٰي ورتي وڃي ٿي. حسن جي فلسفي لاءِ هي اصطلاح سڀ کان اڳ جرمن فلسفي اليگزينڊر بام گارٽن 1735ع ڌاري استعمال ڪيو ۽ سونھن جي فلسفي کي، فلسفي جي هڪ ڌار شاخ قرار ڏنو.
انسائيڪلو پيڊيا بر ٽينيڪا ۾ Aesthetics جي وصف هن طرح ڏنل آهي .
”Aesthetics (or esthetics) may be vaguely defined as the philosophical study of beauty and taste, to define its subject matter more precisely is how ever immensely difficult. Indeed, it could be said that self definition has been the major task of modern aesthetics. We are acquainted with an interesting and puzzling realm of experience, realm of beautiful, the ugly, the sublime and the elegance of taste, criticism and fine arts and of contemplation, sensuous enjoyment and charm. In all these phenomena, similar principles are operative and that similar interest are engaged. “
يعني جماليات کي غير واضع طور تي سونھن ۽ ذوق جو فلسفياڻو اڀياس چئي سگهجي ٿو. پر جماليات جي واضع وصف ڏيڻ ڏکي آهي، ڪنھن جي فطرت بابت ڄاڻ جماليات ۾ اهميت رکي ٿي. اسان تجربي جي هڪ منجهائيندڙ۽ دلچسپ جھان ۾ پھتا آهيون، جيڪوجمال، بدصورتي، جلال، حسين، مسرت، تنقيد، غورو فڪر، احساس جي لذت ۽ ڪشش جو جھان آهي. (جيڪڏهن اسان ان تاثر ۾ غلط آهيون تہ اسان کي خوبصورتي ۽ ذوق کي سطحي فلسفياڻي دلچسپي هيٺ رد ڪرڻو پوندو) اسان ان سموري منظرن لاءِ چئي سگهون ٿا تہ انھن لاءِ ساڳيا اصول، ضابطا ۽ مفاد ڪتب اچن ٿا.
هن وصف مان واضع ٿئي ٿو تہ جماليات صرف سونھن ۽ حسن جو فلسفو نہ آهي بلڪہ جماليات جو دائرو تمام وسيع آهي جنھن جي وسعتن ۾ زندگيءَ سان سلھاڙيل ڪيترا ئي شعبا اچي وڃن ٿا، انھن سمورين وسعتن جي باوجود اسان جڏهن جماليات جو مرڪز ڳولينداسين تہ اهو يقينن اسان کي سونھن، خوبصورتي، حسن ۽ فنون لطيفہ جي مختلف ڌارائن ۽ منظرن ۾ ملندو.
انسائيڪلو پيڊيا آمريڪانا جماليات بابت هيءَ تشريح لکي ٿي.
”Aesthetics, es-thetics, has traditionally been conceived of as the branch of philosophy concerned with beauty and the beautiful in nature and art.”
يعني عام طور جماليات کي فلسفي جي اها شاخ مڃيو وڃي ٿو، جنھن جو واسطو خوبصورتي يا فطرت ۽ فن جي سونھن سان آهي. انسائيڪلو پيڊيا آمريڪانا ۾ جماليات کي وڌيڪ واضع ڪرڻ لاءِ منطق، سائنس، تنقيد ۽ نفسياتي رخن کان پڻ بحث ڪيو ويو آهي. هن انسائيڪلو پيڊيا ۾جماليات جي ابتدائي سوالن جھڙوڪ؛ حسن ڇا آهي؟ ڇا فن نقل آهي؟ ڇا فن صرف “فن براءِ فن آهي” ۽ جمالياتي تجربي جي فطرت ڇا آهي؟ کي پڻ اجاگر ڪيو ويو آهي، جنھن سان جماليات جي گهڻ رخي فلاسافي کي سمجهڻ ۾ ڪافي مدد ملي ٿي .
انٽر نيشنل انسائيڪلو پيڊيا آف دي سوشل سائنسز جماليات بابت هيءَ تشريح ڏني آهي.
“Aesthetics is the study of man’s behavior and experience art and in being influenced by the art. Work in aesthetics thus for has been principally concerned with music, literature, and the visual arts, paying little attention to the performance aspect of even these arts – the scope of the subject is greater, however.”
يعني ماڻھوءَ جي رويي، فني تجربي ۽ فن مان متاثر ٿيڻ بابت ڄاڻڻ کي جماليات ڪوٺجي ٿو. اهڙيءَ ريت موسيقي، فن، ادب، فن ۽ انھن جي تجربن مان لاڳاپيل علم جماليات جي دائري ۾ اچن ٿا، جيڪي نھايت اهم آهن.
سوشل سائنسز جي انسائيڪو پيديا جيئين تہ سماجي علمن سان واسطو رکندڙ آهي ان ڪري هن ۾ جماليات کي پڻ ماڻھن جي رويي ۽ ذهني ڇڪ ۽ وابستگي واري نقطہء نظر کان ڏٺو ويو آهي.
ليڪسن يونيورسل انسائيڪلو پيڊيا Aestheticism جي وضاحت هن طرح ڪئي آهي.
“Aestheticism was a literary and artistic movement that flourished in England and France towards the end of 19th century. It was based on the theory that the intense perception of beauty (“art for art’s sake”) is highest good and as such independent of social, political or ethical consideration.”
يعني جماليات هڪ ادبي ۽ فني تحريڪ طور 19 ھين صدي ڌاري انگلينڊ ۽ فرانس ۾ پنھنجي عروج تي ھئي. هن تحريڪ جو مقصد ھو تہ سونھن جو احساس (فن براءِ فن ) هڪ اھڙو اعليٰ احساس آهي، جيڪو سماجي، سياسي، توڙي اخلاقي پابندين کان آجو هجڻ گهرجي.
هتي سونھن جي احساس يا جماليات کي سماجي، مذهبي، سياسي توڙي ادبي پابندين کان آجو رکڻ جي ڳالھ ڪري ان ڳالھ جو امڪان ظاهر ڪيو ويو آهي تہ سونھن يا جماليات هڪ فني لاڳاپو آهي، جيڪو ڪنھن بہ پابندي کان مٿانھون هئڻ گهرجي.
هاڻي ڪجهہ ڊڪشنرين مان جماليات جون وصفون ۽ تشريحون ڏجن ٿيون تہ جيئين بحث هيٺ آيل موضوع يعني “جماليات” اڃا وڌيڪ چٽو ۽ واضع ٿئي.
آڪسفورڊ انگلش ڊڪشنر Aesthetics بابت هيئن لکيو آهي.
“Aesthetics … Branch of philosophical inquiry, the object of which is a philosophical theory of the beautiful … Beautiful and ugly depend on taste, which it would be very convenient to designate by an adjective.“
يعني جماليات فلسفياڻي جھتن جي اها شاخ آهي، جنھن ۾ حسن جو فلسفياڻو نظريو پيش ڪيو وڃي ٿو، سونھن ۽ بد صورتي ان ذوق يا لذت تي مدار رکن ٿا، جنھن جي مدد سان انھن کي سمجهڻ ۾ آساني ٿيندي .
هتي سونھن جي پروڙ ۾ ذوق يا انساني حسيات تي زور ڏنو ويو آهي _ ۽ بد صورتي کي پڻ سونھن جي هڪ صورت سڏيو ويو آهي. يعني ڪوجهائپ اتي هوندي جتي سونھن نہ هوندي يا سونھن جو غير حاضر هجڻ بدصورتي کي پئدا ڪري ٿو.
ويبسٽرس ڊڪشنري ۾ Aestheticism بابت هيءَ تشريح ڏني وئي آهي .
[1a] “A Doctrine that the principles of beauty are basic and that other principles [of as the good or the right] are derived from them.
[b] The advocacy of artistic antonomy, esp. of freedom of art from any interference on political, religious, social, or moral grounds.
[2] An extensive singular or excessive devotion to or emphasis on aesthetics experiences or the search for beauty esp. as experienced by a cultivation of the art to the neglect of other human interest.”
يعني جماليات هڪ اهڙو نظريو آهي جنھن تحت حسن کي بنيادي حثيت حاصل آهي ۽ نيڪي ۽ حقيقت کي پڻ حسن جي نگاه سان ئي سڃاتو وڃي ٿو _ هي فن ۽ صرف فن جي وڪالت ڪندڙ نظريو آهي جنھن تحت فن ۾ سياسي،مذهبي، سماجي ۽ اخلاقي پابندين جي مداخلت کي رد ڪيو وڃي ٿو _ هن تحت فن جي ميدان کي هموار بڻائڻ لاءِ ٻيون سڀ پابنديون ٺڪرائيندي صرف فن جي تخليقي صلاحيتن کي اڀاريو وڃي ٿو .
اردو لغت ۾ جماليات جي وصف هن طرح ڏنل آهي.
“اهو علم جنھن ۾ حسين شين کي سڃاڻڻ جي اصول ۽ انداز سان بحث ٿيندو آهي، حسن شناسي،فنون لطيفہ جو علم.”
قومي انگلش ڊڪشنري Aesthetics جي هيءَ معنٰي ڏني آهي،
“فنون لطيفہ کا نظريہ اور اس ڪي تعلق سي ذهن و جذبات ڪا فلسفہ ؛علم جماليات ؛ فلسفہ ڪي شاخ جس ڪا موضوع حسن و جمال هو.”
ڊاڪٽرنبي بخش خان بلوچ جي ترتيب ڏنل لغت۾ “جماليات” جي هيءَ معنٰي پيش ڪيل آهي
جماليات /جمال:
“سونھن،حسن،سوڀيا،خوبصورتي،روپ، زينت، سھائي، ديدار.”
شيخ اياز پنھنجي ڪتاب “سر لوهيڙا ڳڀيا” ۾ سونھن ڇا آهي؟ جي عنوان سان هڪ نظم ڏنو آهي، جنھن ۾ سونھن جي سبجيڪٽو توڙي آبجيڪٽو روپ جو چٽو عڪس پسي سگهجي ٿو.
“سونھن ڇا آهي؟
ڇا تنھنجون
هرڻيءَ جھڙيون اکيون آهن؟
يا تنھنجا چپ آهن
جي گل مھر جي شگوفي تي
شفق وانگر لڳن ٿا؟
تون عورت آهين
يا رابيل جي چڪي آهين؟
مون ڪيئي ديو مالائي ديويون ڏٺيون آهن
جي مصور ڪئنواس تي
زندہ جاويد ڪري چڪا آهن.
پر انھن ۾
ڪنھن کي بہ
تو جھڙا ڳل ناهن
پر تنھنجون اکيون
تنھنجا ڳل
تنھنجا چپ،
اهي سڀئي گڏجي بہ
تنھنجي سونھن نہ آهن.
تنھنجي سونھن
ائين آهي
جيئن چانڊوڪيءِ ۾
ڪينجهر هندورو ٿي وئي هجي،
يا ڪارونجهر جي هيٺان
وهندڙ چشمو
چنڊ جو آئينو ٿي ويو هجي،
چنڊ جو آئينو__
ان کان وڌيڪ
ٻي ڪھڙي تشبيھ
مان تولاءِ
سوچي ٿو سگهان!”
نتيجو
مختلف انسائيڪلو پيڊيائن ۽ ڊڪشنرين جي مدد سان اسان جماليات جي وصف جي وضاحت ڪندي هن نتيجي تي پهتا آهيون تہ جماليات هڪ فلسفياڻو رويو، فڪر، علم۽ ڄاڻ آهي، جنھن تحت اسان کي حسن، خوبصورتي، سونھن، جمال ۽ جلال کي سمجهڻ ۾ مدد ملي ٿي. جماليات ۾ ڪنھن بہ سياسي، مذهبي، اخلاقي توڙي سماجي پابندين لاءِ ڪا بہ جاءِ ناهي، جماليات جو محور صرف ۽ صرف سونھن آهي، جنھن جو لاڳاپو حسياتي ذوق ۽ انساني تخيل سان آهي، جنھن ۾ انساني ذهن تسڪين ماڻي ٿو.
لڳ ڀڳ سڀ ئي فائن آرٽس جماليات جي حصي ۾ اچن ٿا. ڇاڪاڻ تہ فائن آرٽس جو تخليقي مقصد ئي انساني ذهن جو اطمينان ۽ آسودگي آهي. يعني مصوري، ناچ، موسيقي، شاعري، خطاطي، عمارتسازي وغيرہ جماليات جي دائري ۾ اچن ٿا. هن بحث مان اسان هڪ ٻيو نتيجو بہ اخذ ڪري آيا آهيون تہ جماليات صرف داخلي بہ ناهي نہ وري رڳو خارجي آهي، بلڪہ جماليات داخليت ۽ خارجيت جو حسين ميلاپ آهي. ٽيون نتيجو اهو نڪري ٿو تہ بدصورتي ۽ جلال پڻ جمال جون ئي صورتون آهن _ ڇو تہ انھن ٻنھي جو سڌو يا اڻ سڌو واسطو انساني ذهن جي ذوق ۽ تسڪين سان آهي _جمال جي هڪ ٽين صورت وجدان پڻ آهي. هن بحث مان واضع ٿئي ٿو تہ ڪنھن بہ خوبصورت عنصر، يا فائن آرٽ جو فوري رد عمل هميشہ وجدان جي صورت ۾ ظاهر ٿيندو آهي. بظاهر جلدي ۾ انسان ڪنھن بہ خوبصورت شيءِ بابت پڇيل سوال تہ “اها شيءِ ڇو خوبصورت آهي؟” يا “ کيس ڇو ٿي وڻي؟” جو ڪو بہ جواب نہ ڏئي سگهندو، بلڪہ چوندو تہ “بس وڻي ٿي...” اهو “بس وڻڻ ” ان شيءِ Object جي وجداني حسن Intuitional beauty ڏانھن اشارو ڪندو _ اهڙي ريت سونھن جو رد عمل وجدان جي صورت پڻ ٿي سگهي ٿو.