اسلام ۾ جماليات جو تصور Aestheticism in Islam
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر پنھنجي مشھور ڪتاب فلسفہ توحيد ۾ لکي ٿو:
“اسلام نہ تو محض ضابطہ حيات هي نہ آئيڊيالوجي، بلڪہ يه قرآن حڪيم ڪي عقائد جليلہ و محرڪہ ڪو اپني زندگي ۾ جذب ڪر ڪي امرو نواهي ڪي مطابق حيات طيبہ و صالحه گذارني ڪي آرزو و تحريڪ هي. دين تحريڪ نہ رهي تو اس ڪي عقائد اپني جمال و جلال اور زندگي سي محروم هو جاتي هين اور خود اس مين جمود و تعطل پيدا هو جاتا هي.”
ڏٺو وڃي تہ ان سموري تناظر ۾ زندگي ۽ سونھن جو هڪ خيال جاڳائيندڙتصور موجود آهي. سماجي طور اسلام هڪ اهڙو دين آهي، جيڪو فطرت جي رنگ ۽ آهنگ سان همڪنار آهي. اسلام موجب خدا سڀني جو خلقيندڙ آهي. اسلام ۾ خدا جو تصور ڀرپور، ٻاجهارو، بخشيندڙ ۽ نوان گس ڏيکاريندڙ عظيم رهنما وارو تصور آهي .
حديث مبارڪ آهي.
“الله جميلاً و يُحِب الجمال”
يعني خدا خوبصورت آهي ۽ خوبصورتي پسند ڪري ٿو. خدا جي تصور بابت خوبصورت ۽ حسين دليل اهو پڻ آهي تہ هيءَ سڄي ڪائنات جنھن فطري نظم ۽ ضبط، قاعدي ۽ قانون سان جڙيل آهي تہ ان جو سرجڻھار پڻ ايترو ئي حسين ۽ جميل هوندو. خدا جو تصور اسلام جو بنيادي تصور آهي.
“ God is beauty, and beauty is love. Where ever there is love, there is beauty. Every thing is beautiful; there is nothing that is not beautiful, since that all beautiful being has imparted beauty to every thing according to its fitness.”
خدا جي تصور (حسن ازل) بابت قرآن مجيد ۾ ارشاد آهي.
لَيسَ ڪمِثلِهِۦ شَيء ( الشوريٰ:11 )
يعني “هن (خدا) جو مٽ يا مثل ڪا بہ شيءِ ناهي.” حسنِ مطلق خدا جي ذات آهي ۽ خدا جي ذات، جنھن ڪائنات جي سموري سونھن پاڻ ۾ سمائي آهي. ۽ ڪائنات ان جي ڪل حسن جو جز آهي. اسلامي نقطہ نگاھ جو اهم نقطو هي آهي تہ هوءَ ذات بند خزانو هئي ۽ جڏهن هن پنھنجي شناخت يا سڃاڻپ ڪرائڻ گهري تہ هُن هيءَ دنيا پيدا ڪئي. دنيا جي تخليق بابت قرآن مجيد ۾ ارشاد آهي.
ٱلَّذِيٓ أحۡسَنَ كلَّ شَيۡءٍ خَلَقَهُۥۖ (السجده:7)
يعني “هن(خدا) جيڪا بہ شيءِ بڻائي آهي، خوبصورت بڻائي آهي. ”
۽ انسان جي خوبصورت هجڻ بابت قرآن حڪيم ۾ ارشاد خدا آهي:
وَصَوَّرَكمۡ فَأحۡسَنَ صُوَرُڪمۡۖ (سُورَةُ التَّغَابُنِ.3)
يعني: “ ۽ توهان جون صورتون (شڪليون ) ڪيتريون نہ حسين صورتون بڻايون. ”
اسلام نہ صرف خدا ۽ بندي جو تصور سونھن سان ڀرپور آهي، بلڪہ سونھن جو هڪ وسيع، ڪامل ۽ گهڻ رخو تصور پڻ اسلام ۾ موجود آهي، جنھن جون ڪيتريون ئي ڏسائون آهن. اسلام ۾ فطري سونھن جو جمال هڪ اهڙو فڪر انگيز تصور آهي جنھن ۾ حسن جي گھرائپ ۽ شائستگي سمايل آهي. سورت نحل ۾ ارشاد خداوند آهي:
وَلَكمۡ فِيھا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسۡرَحُونَ (نحل:6)
يعني “۽ توهان جي لاءِ چوپائي مال ۾ حسن جمال آهي جڏهن تہ ان کي شام جو چراگاهن مان واپس ڪاهي اچو ٿا ۽ صبح جو ان کي اوڏانھن ڪاهي وڃون ٿا.”
اسلام موجب علم جو بنيادي وسيلو پاڪ ڪتاب قرآن ڪريم آهي. قرآن شريف ۾ انسان جي هر جبلت ۽ گهرج کي بيان ڪيو ويو آهي. تان جو ايسيتائين چيل آهي تہ دنيا جي ڪا بہ اهڙي شيءِ نہ آهي، جنھن جو ذڪر قرآن شريف ۾ نہ آهي. قرآن مجيد ۾ جماليات بابت ذڪر کي سامھون رکندي ڊاڪٽر نصير ناصراحمد ناصرچوي ٿو.
“... قرآن حڪيم ني آج سي تقريبن چودہ سو برس پھلي حيات انساني ڪي اس اساس مسئلي پر، جسي جماليات ڪي نام سي تعبير ڪيا جاتا هي، روشني ڊالي هي اوراسي اس انداز سي حل ڪيا هي، جو ذهن انسان ڪي ارتقائي مدام ڪي باوجود هر زمان و مڪان مين اس ڪي جمالياتي حس ڪي اس بنيادي جذبي ڪي تشفي کرتا رهي گا.”
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جي هن فقري مان هڪ ڳالھ پڌري ٿئي ٿي تہ جديد فلسفياڻي ۽ علمي ڌارائن جي ترقي ۽ واڌاري جي باوجود انسان جماليات بابت قرآن ڪريم جي ڏنل تشريح ۽ وصف کي اورانگهي ناهي سگهيو، ۽ نہ ئي ڪو نقاد ان جي عظمت ۽ اهميت کان انڪاري ٿي سگهيو آهي.
اسلام ۾ جمالياتي فڪر جو مرڪز؛ خدا، فن، هنر ۽ فطري سونھن آهي. اسلام موجب انسان “اشرفالمخلوقات” يعني سڄي مخلوق کان وڌيڪ فضيلت وارو آهي. ٻين لفظن ۾ خدا انسان کي افضل ۽ حسين پيدا ڪيو آهي. جيڪڏهن انسان جي تخليق کي قرآن ڪريم جي روشني ۾ ڏسبو تہ قرآن مجيد ۾ ارشاد آهي.
ٱلَّذِي خَلَقَك فَسَوَّىَٰ فَعَدَلَك ٧ فِيٓ َيِّ صُورَةٖ مَّا شَآءَ رَڪبڪ O (الانفطار: آيت 7۽8 )
“يعني هن(خدا) تنھنجي تخليق ڪئي (تنھنجو هيولو تيار ڪيو ) ۽ پوءِ تنھنجي (عنصرن) ۾ تناسب ۽ هم آهنگي ڪمال جي حد تائين پيدا ڪئي۽ پوءِ انھن ۾ هڪجھڙائي ۽ موزونيت پيدا ڪئي، ان کانپوءِ جھڙي بہ شڪل ۽ صورت بڻائڻ گهري، ان موجب ترتيب ڏني.”
قرآن شريف جي هنن آيتن ۾ نہ صرف انسان جي پيدائش بلڪہ ان جي ٺھڻ، تخليق ٿيڻ ۽ عضون جي ترتيب ۾ اچڻ، جوڙيدار عضون (اکيون،ڪن، هٿ، پير ) جي هڪجھڙائي ۽ شڪل شبيھ جو وجود ۾ اچڻ تائين جو تفصيل مرحليوار بيان ڪيل آهي. هيءَ نازڪ بياني يقينن ڪيترن ئي فلسفياڻي بيانن کي ماٺ ڪرائي يا جواب ڏئي مطمئن ڪري سگهي ٿي. خدا انسان کي انتھائي خوبصورت ۽ حسين بڻايو آهي نہ صرف انسان جي شڪل و شبيھ ۽ انسان جي ظاهري سونھن ڪمال جي حد تائين متاثر ڪندڙ ۽ پر ڪشش بڻائي آهي بلڪہ ان جي فطرت ۽ حسن کي پرکڻ جي حس پڻ حسين بڻائي آهي .
لَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإنسَانَ فِيٓ أحۡسَنِ تَقۡوِيم (التين:4)
يعني “بيشڪ اسان انسان جي فطرت کي تمام گهڻو خوبصورت بڻايو آهي.”
اسلام ۾ جماليات جي تصور کي چٽو ڪرڻ لاءِ اسلام ۾ موجود جماليات جي ايڪتا/ وحدت / هيڪِڙائي جي فلسلفي تي بحث ڪرڻ يا ان کي بيان ڪرڻ ضروري آهي. اسلام جي “وحدت” واري تصور يا فلسفي کي نہ رڳو عالمگير حيثيت حاصل آهي پر اهو فڪر پنھنجي پر ۾ اهڙا فلسفياڻا نقطا رکي ٿو، جنھن سبب هن کي جماليات جي ٻن اسڪول آف ٿاٽس (معروض۽ موضوع) تي پڻ سرسي حاصل آهي ۽ هي فلسفو انھن تي “حاوي فڪر” جي حيثيت رکي ٿو. عالمي سطح تي عام طور جماليات بابت ٻہ وڏا مڪتبہ فڪر آهن. هڪ موضوعي ٻيو معروضي. اهي مفڪر جن جو خيال آهي تہ حسن معروضي (Objective ) آهي انھن مطابق حسن فقط ٻاهرين يا خارجي دنيا ۾ موجود آهي، هنن موجب قدرت جا حسين نظارا، ڪارا، ڀورا، نيرا ڪڪر؛ برسات، گل، گاھ، ڌرتيءَ جي زرخيزي، ندين ۽ آبشارن جا وهڪرا، جهرڻا حسين صورتون سڀني کي وڻن ٿيون ان مان ظاهر آهي تہ حسن شين ۾ موجود آهي ۽ خارجي آهي. ٻي پاسي حسن کي موضوعي (Subjective) سمجهندڙ مفڪرن جو خيال آهي تہ سونھن انسان جي اندر ۾ موجود هوندي آهي ۽ انسان پنھنجي جمالياتي حس (Aesthetics Sense ) وسيلي ان کي دريافت ڪري ان مان جمالياتي حظ Aesthetic Pleasure ماڻي ٿو.
هنن مطابق ڪائنات ۾ موجود ڪا بہ شيءِ نہ ڪو خوبصورت آهي ۽ نہ وري بد صورت آهي ! انسان جي ڏسندڙ اک، محسوس ڪندڙ دماغ ۽ محضوض ٿيندڙ دل ئي ڪنھن شيءِ جي خوبصورت ۽ بد صورت هجڻ طئي ڪن ٿا. هن داخلي جمالياتي فڪر موجب شين ۾ نظر ايندڙ سونھن، شين جي پنھنجي خصلت، خوبي، گڻ يا ملڪيت نہ هوندي آهي بلڪہ اهو ڏسڻ واري انسان جي دل ۽ دماغ تي مدار رکي ٿو تہ هو ان کي ڪھڙي بنياد تي حسين سمجهي ٿو. سونھن کي موضوعي سمجهندڙ مفڪرن موجب هڪ انسان جيڪو جمالياتي حس کان وانجهيل آهي ان جي اڳيان سرنھن جي ڦولار، گلن جي خوشبوءِ، صبح جي نرم احساس جاڳائيندڙ هير، ندين ۽ جهرڻن جا وهڪرا، آسمان تي چمڪندڙ چنڊ، ستارا، کير ڌارا، ڪڪرن جون قطارون، هرڻن جا ڇال، پکين جون ٻوليون، مور جو ناچ، خوبصورت وار، دلنشين ڳل، چپ ۽ اکيون، گداز جسم سڀ بيڪار آهن؛ ڇو تہ هن ۾ جمالياتي حس موجود نہ آهي. هن جي لاءِ انھن شين جو وڻندڙ هجڻ ۽ نہ هجڻ برابر آهي. ڇاڪاڻ تہ حسين ۽ سھڻين شين کي ڏسڻ ۽ محسوس ڪرڻ لاءِجمالياتي پرک رکندڙ نظر ۽ جمالياتي حس جو هجڻ ضروري آهي. ان ڪري حسن داخلي آهي.
ٻي پاسي حسن کي خارجي سمجهندڙ مفڪرن جو خيال آهي تہ عام طور خوبصورت چھرا، پکين جون ٻوليون، نديون، آبشار، خوشبوء، هير، هوا، صبح جو وهنتل چھرو، رات جي ماٺار ۽ سموري فطري سونھن هر ماڻھوءَ کي وڻي ٿي. جنھن مان ثابت آهي تہ سونھن خارجي دنيا ۾ موجود آهي. اهڙيءَ ريت سھڻيون شيون سڀني کي وڻن ٿيون ۽ قبيح ۽ ڪوجهيون شيون ڪنھن کي بہ نہ ٿيون وڻن. ڇو تہ بي سرن ۽ سر يلن آوزارن، ڪوجهن ۽ سھڻن چھرن ۾ فرق صرف ظاهري سونھن جي ڪري آهي.
ٻنھي نظرين کي ڌار ڌار رکي تجزيو ڪري ڏسبو تہ ٻنھي نظرين ۾ ڪجهہ حقيقتون ۽ ڪجهہ مفروضه ڏسڻ ۾ ايندا. ڪنھن حد تائين ٻنھي ۾ سچ هوندو، پر ٻنھي ۾ ڪنھن حد تائين کوٽ پڻ ملندي. يعني ڪُلي طور سونھن نہ ڪو موضوعي آهي نہ وري معروضي! بلڪہ حسن موضوعي ۽ معروضي جي حسين سنگم جو نالو آهي ۽ حسن جي ان ايڪتا کي اسلام “وحدت جمال” سڏي ٿو. جيڪو هڪ معنيٰ خيز ۽ سگهارو فڪر آهي.
قرآن مجيد۾ ارشاد خدا آهي.
وَلَوۡ أعۡجَبَك حُسۡنھن (الاحزاب:52)
يعني“ ڀلي انھن (عورتن ) جي سونھن تو کي حيرت انگيز خوشي ڏي. ”
هن آيت ڪريمہ ۾ “خوبصورت عورتن” جو ذڪر ڪيل آهي يعني سونھن خارجي آهي.
خود رب ڪريم جي لازوال سونھن کي سوره نور جي هن آيت ڪريمہ ۾ هن طرح تشبيھ ڏني وئي آهي.
۞ٱللَّهُ نُورُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأرۡضِۚ
مَثَلُ نُورِهِۦ كمِشۡكوٰةٖ فِيھا مِصۡبَاحٌۖ ٱلۡمِصۡبَاحُ فِي زُجَاجَةٍۖ
ٱلزُّجَاجَةُ كَأَنھا ڪوڪب دُرِّيّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٖ مُّبَٰرَكَةٖ زَيۡتُونَةٖ
لَّا شَرۡقِيَّةٖ وَلَا غَرۡبِيَّةٖ يَكَادُ زَيۡتھا يُضِيٓءُ وَلَوۡ لَمۡ تَمۡسَسۡهُ نَارٞۚ
نُّورٌ عَلَىٰ نُورٖۚ يَهۡدِي ٱللَّهُ لِنُورِهِۦ مَن يَشَآءُۚ وَيَضۡرِبُ ٱللَّهُ ٱلۡأمۡثَٰلَ
لِلنَّاسِۗ وَٱللَّهُ بِكلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٞ
ترجمو: آسمانن ۽ زمين جو ان جي نور جو مثال ائين آهي، جيئن هڪ طاقچو (جارو) جنھن ۾ ڏيئو آهي. اهو ڏيئو هڪ فانوس ۾ آ هي،۽ اهو فانوس گويا هڪ ستارو آهي، موتيءَ وانگر چمڪندڙ، روشن ٿئي ٿو. برڪت واري وڻ زيتون مان جيڪو نہ اوڀر جو آهي نہ اولھ جو، قريب آهي جو ان جو تيل روشن ٿي پوي، جيتوڻيڪ ان کي باھ نہ ڇھي، نور تي نور آهي، الله پنھنجي راھ ٻڌائي ٿو، جنھن کي گهري ۽ الله مثال بيان فرمائيندو آهيماڻھن جي واسطي ۽ الله سڀ ڪجهہ ڄاڻي ٿو.
وَنَفۡسٖ وَمَا سَوَّىٰهَا (الشمس:7 )
يعني “ ۽ شاهد آهي نفس ۽ اهو جنھن ان ۾ ڪمال جي حدتائين مناسبت ۽ هم آهنگي پيدا ڪئي.”
هن آيت مان ثابت ٿئي ٿو تہ حسن انسان جي داخل ۾ موجود آهي ڇو تہ نفس جي سونھن ۽ نفس جو لاڳاپو انسان جي اندرين دنيا سان آهي. ۽ ٻي هنڌ خدا فرمائي ٿو.
ٱلَّذِيٓ أَحۡسَنَ كُلَّ شَيۡءٍ خَلَقَهُۥۖ وَبَدَأَ خَلۡقَ ٱلۡإِنسَٰنِ مِن طِينٖ ٧ ثُمَّ جَعَلَ نَسۡلَهُۥ مِن سُلَٰلَةٖ مِّن مَّآءٖ مھينٖ ٨ ثُمَّ سَوَّىٰهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ ۦۖوَجَعَلَ لَكُمُ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡ أَبۡصَٰرَ وَٱلۡ أَفِۡٔدَةَۚ قَلِيلٗا مَّا تَشۡكُرُونَ O (السجده: 7کان 9)
يعني “هن جيڪا بہ شيءِ ٺاهي خوبصورت ٺاهي، ۽ انسان جي پيدائش کي مٽيءَ مان شروع ڪيو ۽ پوءِ ان جو نسل هڪ خلاصي سان قائم ڪيو، جيڪو ڪمزور پاڻيءَ ۾ (اچي وڃي ٿو )۽ پوءِ (ان جي ترڪيبي عنصرن ۾) هڪجھڙائي ۽ هم آهنگي ڪمال جي حد تائين پيدا ڪري ان کي درست نموني سان مڪمل ڪيو ۽ پوءِ ان ۾ پنھنجو روح ڦوڪيو ۽ توهان جي لاءِ ڪن، دل ۽ دماغ پيدا ڪيا، توهان سندس ٿورڙو شڪر ادا ڪيو ٿا.”
هنن آيتن مان انسان جو تخليق ٿيڻ بيان ڪيل آهي، جنھن ۾ ظاهري بناوٽ ۾ سونھن پيدا ڪرڻ لاءِ هم آهنگي رکي وئي آهي. قديم يوناني دور ۾ حسن کي نيڪي ۽ هم آهنگي سمجهيو ويندو هو. نيڪي جو تصور هن وقت نج مذهبي تصور بڻجي چڪو آهي پر سونھن ۾ هم آهنگي واري تصوير کي اڄ جو جديد فلسفو بہ رد نہ ٿو ڪري ۽ ٻي پاسي هنن آيتن ۾ روح ڦوڪهڻ جو ذڪر آهي. يعني انسان ۾ روح ڦوڪي، هن کي عقل ۽ سونھن عطا ڪئي وئي آهي. هنن آيتن جي فڪري نقطن مان سونھن جي خارجي ۽ داخلي تصور ۽ معروضي ۽ موضوعي تصور جي وچ۾ هڪ هم آهنگي پيدا ٿئي ٿي ۽ هڪ ٽيون مڪتب فڪر سامھون اچي ٿو، جيڪو نج قرآن مجيد جو ڏسيل فڪر آهي ۽ ان فڪر جي بنياد تي “وحدت جمال” يا سونھن جي هيڪڙائي جو فلسفو بيٺل آهي .
حضور ﷺ جن جي شخصي سونھن ۽ جمال بابت پڻ ڪيتريون ئي روايتون آهن.
حضرت بيبي عائشه رضہ حضور ﷺ جن جي جمال بابت چيو تہ:
مطلب: پاڻ ﷺ سڀني ماڻھن کان وڌيڪ خوبصورت ۽ خوش رنگ هئا. جنھن ڪنھن بہ سندن وصف بيان ڪئي ان کين چوڏهينءَ جي چنڊ سان تشبيھ ڏني. سندن چھري مبارڪ تي پگهر جا ڦڙا ائين لڳندا هئا جيئن موتي چمڪندا هجن.
حضور اڪرم ﷺ جن جي جسم اطھر جي خوشبوءِ بابت حضرت انس رضہ جو چوڻ هو تہ،
مفھوم: مون عطر، عنبير، خستوري يا ٻي ڪنھن بہ شيءِ جي خوشبوءِ سر ور ڪائنات جي جسم اطھر مان نڪرندڙ سرهاڻ کان وڌيڪ محسوس نہ ڪئي.
حضرت علي عليہ السلام جن حضور پاڪ کي غسل ڏيارڻ کانپوءِ فرمايو تہ،
سطعت منہ ريح طيبت لم نجد مثلھا قطّ0
مفھوم: پاڻﷺ جن مان ايڏي تہ اطھر خوشبوءِ نڪتي جھڙي اسان ڪڏهن بہ محسوس نہ ڪئي.
هڪ پاسي کان اسلام ۾ سونھن ۽ جمال جو تصور ائين رهيو آهي تہ ٻي پاسي اسلامي فن ۽ هنر، رنگ، سوز، درد، شاعري، خطاطي، عمارتسازي، مصوري ۾ پڻ ڪمال جي حد تائين جماليات موجود آهي. ڇو تہ نہ صرف قرآن مجيد اسلامي جماليات کي بيان ڪيو آهي پر اسلامي ڪلچر؛ جنھن ۾ عبادت گاهن کي سينگارڻ، عبادتي گيت، حمد، نعت، مناجات، مرثيه، نوحه، خطاطي وغيرہ شامل آهن؛ اسلامي جماليات جا انتھائي اهم رخ آهن. بت پرستي جي شبي هيٺ اسلام ۾ تصويرون ٺاهڻ جائز نہ آهن، پر ان حقيقت تي بہ گهڻن محققن لکيو آهي تہ اسلام ۾ تصوير ڪشي نہ بلڪہ بت پرستي جي ممانعت ٿيل آهي. بحرحال اسلامي تاريخ جي بھادرن ۽ سورمن جون ڪيتريون ئي تصويرون ملن ٿيون. ويندي حضور ڪريم صلي الله عليہ وآله وسلم ۽ حضرت علي عليہ السلام جون خيالي تصويرون پڻ ملن ٿيون. مسلمان مصورن محبت وچان حضور جن جون تصويرون ٺاهڻ شروع ڪيون جن جا مختلف نمونا اڄ بہ ڪيترن ئي عجائب گهرن ۽ ڪتابن ۾ ملن ٿا.
“In Turkish and Iranian traditions, we see the development of the image of the prophet (حضور صلي الله عليہ وآله وسلم ). In the early years of conversion of Islam His face is shown, as in a portrait. In the later years when the sprit of the religion was fully comprehended, He is represented symbolically with His face coverd, finally in the Ottoman ‘Hilya_i_sharif; of the 18th century which is decorated and illuminated calligraphic page with the written description of the Prophet (حضور صلي الله عليہ وآله وسلم ) . He is represented unguistically, in a portrait that enumerates both His physical and spiritual qualities embellished with illumination.”
مطلب تہ مسلمان فنڪارن پنھنجي فن ۾ مذهبي جذبن کي اظھاريو آهي . ان جا ڪيترائي مثال موجود آهن.
سنڌي شاعري جي قديم ترين نموني ارہ اصرہ ڪڪرا، ڪي ڪرہ مندر ا جي لاءِ پڻ مشھور آهي تہ اهي سٽون حضور صلي الله عليہ وآله وسلم جن جي واکاڻ ۾ سندس ئي سامھون چيون ويون هيون. ٻي پاسي اسلامي آرٽ ياجماليات لاءِ پڻ ڪيترن ئي محققن ان جي حق ۾ بيان ڏنا آهن.
“Islamic civilization … one of the richest and most prolific phase in the culture history of humanity. Yet it was not until beginning of 20th century that Islamic art began to generate serious and wide spread interest among western art historian and archeologists. These scholars analyzed and evaluated Islamic art from their own point of view and according to their own aesthetics.”
اوڀر جي اڪثر نقادن اسلامي آرٽ تي مذهب جو ٺپو هڻي ان جي اهميت کي گهٽائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي .حالانڪہ“اسلامڪ اسٿيٽڪ ” جو مصنف اوليور لکي ٿو.
“…We should treat Islamic art as ordinary art, as an important cultural tradition in the history of art, but not as evolving as any very peculiar and specific rules in order to be understood. All art require interpretation and Islamic art does not standout here it is just like any other kind of art.”
ٻي پاسي اسلام ۾ جماليات جي تصور بابت معروف مسلمان ڏاهي الڪندي جو قول آهي تہ :
“Beauty must be linked with perfection and since God is the most perfect being, He must also be the most Beautiful“.
اسلامي جماليات ۾ لا محدود ڏسائون شامل آهن. ۽ پنھنجي وسعتن جي بنياد تي اسلامي جماليات هڪ مختلف “ پيراڊم” رکي ٿي. جنھن ۾ قديم يونان جي سونھن ۽ نيڪي واري تصور کان وٺي جديد فلسفي جي معروضي موضوعي سونھن يا داخلي ۽ خارجي سونھن شامل آهي. هڪ پاسي اسلام حرام ۽ حلال جو فيصلو ڏئي اهو ٻڌايو آهي تہ جيڪا شي سٺي آهي، اها خوبصورت ۽ حلال آهي ۽ جيڪا شي خراب آهي اهابدصورت ۽ حرام آهي. يعني حرام ۽ حلال ٻہ اهڙا اسلامي ماپا يا ماڻ آهن، جيڪي تمام گهڻن مونجهارن کان بچائن ٿا. ۽ اهو تصور قديم يونان ۾ پڻ هو، يعني نيڪي خوبصورت آهي. ارسطو چيو هو :
”…He (Aristotle) states that beautiful is that good which is pleasant because it is good.”
يعني سونھن خوشي ڏيندڙ نيڪي آهي. ساڳيو تصور اسلام ۾ پڻ آهي.
“… The halal is good thus beautiful and Haram is bad and thus ugly.”
يعني حلال سٺو آهي ان ڪري سھڻو آهي ۽ حرام خراب آهي ان ڪري بد صورت يا ڪوجهو آهي. اسلام ۾ موجود حلال ۽ حرام جو فلسفو پنھنجي پر ۾ تمام گهڻو مشھور آهي ڇو تہ ڪنھن بہ شيءِ جو حلال ياحرام اسلام ۾ اڳ ئي طئي ٿيل آهي. جنھن لاءِ اسلامي قانون موجود آهي. ٻي پاسي اڄ جي جديد فلسفي ۾ تمام گهڻو بحث ان ڳالھ تي ٿيل آهي يا ٿيندو رهي ٿو تہ سونھن خارجي آهي يا داخلي؟ جنھن جو مختصر ذڪر گذريل صفحن ۾ پڻ ڪيو ويو آهي هتي ڳالھ ڇيڙڻ مان مقصد اسلامي مفڪر امام غزالي جو اهو معروف قول ڏئي اسلام ۾ سونھن جي تصور کي جديد دور ۾ موجود سونھن جي تصور سان هم آهنگ ڪرڻ آهي . امام غزالي چوي ٿو .
“The beauty of the outer form which is seen with bodily eye can be experienced even by children and animals … while the beauty of the inner form can only be perceived by the eye of the “heart’ and the light of inner vision of man alone.”
يعني ٻاهرين سونھن ٻارڙا ۽ جانور بہ پرکي سگهن ٿا. پر اندرين سونھن صرف دل جي اکين سان ڏسي سگهجي ٿي. اها ساڳي ڳالھ معروف مغربي ڏاهن ول ڊيورانٽ ۽ بر ٽرنڊرسل پڻ ڪري چڪا آهن. بلڪہ هنن پنھنجي تجربن جي بنياد تي ثابت ڪيو آهي تہ ظاهري سونھن جانورن کي پڻ لڀائي ٿي.
اسلام ۾ ڏنل بھشت جي تصور بابت لکندي آرٿر وولاسٽن لکي ٿو.
“بھشت اهڙو تہ سھڻو ڏيکاريو ويو آهي، جو اهڙي حسن تائين ماڻھو جوخواب خيال بہ نٿو پھچي سگهي. هر انھيءَ شيءَ جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جيڪا دل کي راحت ۽ ذهن کي تراوت ڏئي ٿي. مثال خوبصورت هيرا، موتي، قيمتي پٿر، خوشي بخشڻ وارا وڻ_اهي شيون قرآن پڙهڻ واري هڪ موت جي مزي چکندڙ يا فاني انسان کي اهڙو تہ مزو ڏين ٿيون جيڪو هونئن هوند ان جي تصور ۾ بہ اچي نہ سگهي ها. ميون جو مزو ۽ انھن جو ننڍو ۽ وڏو هئڻ بہ بيان ڪيو ويو آهي. پر هن سڄي ذڪر کي حورن جي ذڪر جي اڳيان ڪا حيثيت ڏئي نہ ٿي سگهجي. حورون ايئن بيان ڪيون ويون آهن ڄڻ اهي انسان جيان مٽيءَ جون ٺھيل ڪي عورتون نہ هجن پر عاج جون ٺھيل (سفيد ۽ شفاف) هجن. انھن جو لباس انتھائي سھڻو آهي. اهي هميشہ جوان رهنديون ۽ انھيءَ ڪري انھن جي نزاڪت ۽ لطافت لافاني هوندي. اتي مقرب ملائڪ اسرافيل جو راڳ بہ ٻڌبو ۽ ان جو مزو بھشتي ماڻھو ماڻي سگهندا. پر هي سڀ ڪجهہ بہ انھيءَ ديدار جي اڳيان ڪا شيءَ نہ هوندو جيڪو بھشتي ماڻھو الله کي ڏسڻ سان صبح شام ماڻي سگهندا.”
مجموعي طور اسلام ۾ سونھن جو تصور جامع ۽ ڪُليت تي ٻڌل آهي، هڪ پاسي “وحدتِ جمال” هيٺ سونھن جو اصل مظھر خدا جو جلوو ڏسيو ويو آهي تہ ٻي پاسي تخليق يا مخلوق ۾ پڻ سونھن جو موجود هئڻ بيان ڪيو ويو آهي، هڪ پاسي نيڪي کي سونھن يا حلال کي خوبصورتي ڪوٺيو ويو آهي تہ ٻي پاسي سونھن جي معروضي، موضوعي، داخلي ۽ خارجي تصور کي پڻ چٽو ڪيو آهي .
اسلامي تعميرات، اسلامي جماليات جو ايڏو وڏو موضوع آهن يا ان جون وسعتون ايتريون آهن، جو هڪ عظيم عمارت جي مختلف حصن، جاميٽري، رنگن، تناسب، بيھڪ ۽ جوڙجڪ تي ڌار ڊاڪٽريٽ ڪري سگهجي ٿي. تاج محل جيڪو جيتوڻيڪ هڪ اسلام جي مذهبي عمارت ناهي، پر جيئن تہ ان جي تعمير هڪ مسلمان حاڪم ڪرائي هئي، ان ڪري تاج محل اسلامي عمارت سازي جي حصي ۾ اچي ٿو. ان جي سونھن کان متاثر ٿيندي ۽ مسلمان فنڪارن کي داد ڏيندي سليمان ڊفورڊ پنھنجي تحقيقي مقالي ۾ لکي ٿو.
“…The Taj seems to float mid-air especially on the fabled nights of the full moon. A visit to the Taj (mahal) by moon light would bring almost anyone into a greater understanding of the sense of timelessness in aesthetic as in religion. The Taj mahal is undeniably Islamic in its subjective efforts as well as in its objective design.”
جيتوڻيڪ عمارتون نہ ڪو مسلمان هونديون آهن نہ ئي وري ڪافر، پر سليمان ڊفورڊ هڪ پاسي تاج محل جي سونھن جي بي انتھا واکاڻ ڪري ٿو تہ ٻي پاسي اهو پڻ واضع ڪري ٿو تہ هن عمارت جي بيھڪ ۽ شڪل شبيھ جي سونھن ۾ اسلامي ڪلچر ۽ ثقافت جي سونھن شامل آهي .
اهڙو ئي هڪ ٻيو مثال معروف ماهر جماليات اوليور ليمين ‘Oliver Lea man , جي تجربي ۾ پڻ آيو آهي هو چوي ٿو تہ “هو پر سڪون انداز سان ڊبلن جي آرٽ گيلري ۾ رکيل عرب فنڪارن جا بڻايل ڪيليگرافي جا نمونا ڏسي رهيو هو، سونھن جو جذباتي تير سندس دل ۾ کتل هو، ايتري ۾ ڪي اسڪولي ٻارڙا استادن سان گڏ گيلري ۾ گوڙ شور ڪندي داخل ٿيا، هنن جي گوڙ کيس بي چين ڪري ڇڏيو. پر جيئن ئي انھن ٻارڙن ۽ استادن جي نظر ڪيليگرافي جي نمونن تي پئي هو سڀ هڪ دم چپ ٿي ويا، فن جي جمال جي جادو کين موهي وڌو هو، هو اکين ئي اکين ۾ فنڪارن جي فن کي ساراهڻ لڳا. اهو سحر ان سونھن جو هو جيڪو اسلامي جماليات جو ننڍڙو نمونو هو.” اسلامي جماليات جي وڪالت ڪندي ليمن اڳتي لکي ٿو تہ اسلامي فن کي ڪيترائي ماڻھون جيئن تہ تسليم ئي نہ ٿا ڪن ۽ اهي ان کي خاص اهميت نہ ٿا ڏين غلط آهن؛ پر اهي ماڻھون جيڪي اسلامي فن کان نا واقف يا ٿورو واقف آهن، جڏهن اسلامي فنڪارن جو فن ڏسن ٿا تہ اهي حيران ٿي وڃن ٿا.
“….The Individual who knows little or nothing about art and Islam, and yet enjoy looking at Islamic art. The main problem is that Islamic art is constantly being explained in terms which are not aesthetics.”
حضرت يوسف جي سونھن جي قصي کان پڻ ليمن تمام گهڻو متاثر آهي هو چوي ٿو:
“What’s interesting in the iconography is that there are many references to Yousaf’s beauty, not only in attracting and captivating Zulykha but also her female friends in Egypt. They are cutting down to eat fruit and when they see him they are so smitten that they cut their fingers down to the bone!”
ٻي پاسي اعليٰ اسلامي عمارت سازي جي ساراھ ڪندي هو لکي ٿو.
“In the mosaics in the Dome of the rock and the great mosque of Damascus there is a blend of artificial and the natural.”
اسان اڳ ئي بيان ڪري آيا آهيون تہ اسلامي جماليات لا محدود، وسعتن تي ٻڌل آهي، جنھن جون ڏسائون مختلف ماڻھن تي پنھنجو اثر ڇڏن ٿيون. ساڳي ڳالھ “اسلامڪ آرٽ” جي سکيا پڻ ڪري ٿي . هن موجب اسلامي فن مختلف ماڻھن لاءِ مختلف ٿي سگهي ٿي. مسلمان ان کي عقيدي جي نگاه سان ڏسندو تہ غير مسلم ان مان جمالياتي حظ حاصل ڪندو. فنڪار ان جي ڪاريگري تي سوچيندو، فوٽوگرافر ان جو فوٽو ڪڍندو ۽ تاريخدان ان جي تاريخ تي سوچيندو، جڏهن تہ شاعر ان جي سونھن جي واکاڻ ۾ شعر لکندو، يعني اسلامي فن هر ماڻھوءَ کي متاثر ڪرڻ جي سگهہ رکي ٿو. هو لکي ٿو.
“… Islamic art is world of fascination in which they (Muslims, non Muslim, poets, artists, historian, curators, collectors etc) strive for a better understand of the objects and the people who made them.”
نتيجو
اسلامي جماليات پنھنجي لا محدود وسعتن ۾ هڪ مختلف ڪائنات رکي ٿي، جيڪا“وحدت جمال” کان “ڪثرت جمال” تائين پکڙيل آهي. اسلام ۾ سونھن جي گهڻ پاسائين تصور کي ھمہ گير حيثيت آهي ۽ ان جو سبب اهو آهي تہ قديم يونانين جو جمالياتي تصور ۽ جديد فلسفي ۾ موجود سونھن جو تصور Aesthetic theory ٻئي هڪ جيتري حيثيت سان اسلامي جماليات ۾ موجود آهن. اسلام جي ثقافتي سونھن پنھنجي پر ۾ انھن فلسفن کان ڌار آهي جنھن جو پڻ هڪ ڌار جمالياتي جھان ۽ هڪ خاص مقام آهي. جنھن ۾ ڪنھن بہ جمالياتي حس رکندڙ فرد کي متاثر ڪرڻ جون ڀرپور صلاحيتون موجود آهن. اسلام جي جمالياتي نقطئه نگاھ ۾ هڪ پاسي ڌڻيءَ جي لامحدود سونھن آهي تہ ٻي پاسي ان جي خلقيل حسين مخلوق آهي. هڪ پاسي مخصوص موسيقيت ۽ شاعري(حمد، نعت، مناجات، قصيده، نوحو وغيرہ) آهي تہ ٻي پاسي آرڪيٽيڪچر، ڪيليگرافي، عمارتسازي ۽ ٻيون ثقافتي شيون موجود آهن، جيڪي اسلامي جماليات کي عالمي Universal سطح تي مڃرائي چڪيون آهن. اسان هن ٿيسزز ۾ ان منطقي نتيجي تي پھتا آهيون تہ اسلامي جماليات پنھنجي پر ۾ تمام گهڻي وسعت رکي ٿي، جنھن ۾ عالمي سطح جي مختلف مذهبن جي جمالياتي جهتن کان ويندي ثقافتي جماليات جون مختلف ڏسائون شامل آهن.