هيراقليطس
هيگل ۽ نٽشي جھڙن ديو قامت فيلسوفن جو پسنديدہ قديم يوناني ڏاهو هيراقليطس بنيادي طور پھريون فلسفي هو جنھن کي جديد ڏاهپ جو روح روان ۽ “جدليات جو ابو” مڃيو وڃي ٿو. پر سندس فلسفو انتھائي دقيق ۽ گهرو هو. هو پنھنجي دور ۾ ڏکيو ترين فيلسوف مڃيو ويندو هو، سقراط جھڙو فيلسوف پڻ هيرا قليطس جي فلسفي جي گھرائي تائين پھچڻ جو ساهس نہ ساري سگهيو هو.
“... They say that Euripides gave Socrates a copy of Heraclitus’ book and asked him what he thought of it. He replied: “What I understand is splendid; and I think what I don’t understand is so too - but it would take a Delian diver to get to the bottom of it.”(Diogenes Laertius, Lives of Philosophers, II 22).
توڙي جو هيرا قليطس کي ڏکيو فيلسوف سمجهيو ويندو هو پر ان جي باوجود سندس فلسفي کي مڃتا ۽ معنيٰ جي نظر سان ڏٺو ويندو هو. هن کان اڳ يونان ۾ شين جي تخليق ۽ تخليقي عنصرن تي سوچيو پئي ويو پر هيرا قليطس پنھنجو فلسفو پيش ڪري يونانين جي سوچ جي سمت تبديل ڪري ڇڏي، هن جو چوڻ هو تہ هر شيءِ مسلسل تبديل ٿي رهي آهي ۽ اوهان ساڳي شيءَ کي ٻيھر نہ تہ ڏسي سگهو ٿا ۽ نہ ئي ڇھي سگهو ٿا. نديءَ جي وهندڙ ساڳي پاڻي کي توهان ٻيھر نٿا ڇھي سگهو.
“You cannot step into the same river twice,” the river changes because “fresh waters are ever flowing in upon you.”
هيرا قليطس ساڳي پاڻيءَ کي نہ ڇھي سگهڻ واري ڳالھہ هڪ استعاري طور ڪئي آهي سندس ان ڳالھہ جو اطلاق ڪائنات ۾ موجود سمورين شين ۽ شعبن تي ٿئي ٿو. ڇاڪاڻ تہ مسلسل تبديلي هڪ اڻٽر عمل آهي. جيڪڏهن ڪجهہ لمحن لاءَ سوچجي بہ کڻي تہ ڪا غير جاندار شيءَ ڪيئن ٿي تبديل ٿي سگهي؟ تہ اهو چئي سگهجي ٿو تہ اهو لمحو جنھن ۾ اها غير جاندار شيءِ اڳ ڏٺي وئي هئي اهو ٻيھر ڏسڻ وقت ساڳيو نہ ٿو رهي. زندگي جي بنيادي عنصرن مان هيرا قليطس باھہ کي وڌيڪ اهميت ڏئي ٿو، ڇاڪاڻ تہ باھہ تڪڙي تبديلي آڻي سگهي ٿي. ڪابہ شيءَ جڏهن باھہ ۾ وجهجي ٿي تہ نتيجي ۾ ٽانڊا، شعلا، دونھون ۽ رک وڃي باقي رهي ٿي۽ اصل شيءِ جي طبعي حالت تبديل ٿي وڃي ٿي. هيراقليطس موجب زندگي جو هڪ عنصر ٻي کي پيدا ڪري خود ختم ٿي وڃي ٿو.
“…Fire lives the death of Earth, and air the death of fire; water lives the death of air; Earth that of water.”
هيراقليطس جو چوڻ هوتہ هيء ڪائنات نڪو ڪنھن ديوتا جي پيدا ڪيل آهي ۽ نہ وري انسان جي! هيءَ ڪائنات ابدي باھہ جو نتيجو آهي جيڪا مسلسل ٻرندي ۽ اجهامندي رهي ٿي.
جماليات کي سونھن جو فلسفياڻو اڀياس ڪوٺيو ويو آهي، ان حقيقت جي روشني ۾ هيراقليطس جيڪو فلسفي جي دنيا جو روشن ستارو نظر اچي ٿو هڪ ماهر جماليات طور پڻ مڃي سگهجي ٿو. هن جي افڪار جي روشني ۾ قديم فلسفي جو منجهيل سٽ سلجهائڻ ۾ مدد ملي ٿي.
سندس فلسفو هڪ جمالياتي سرگرمي محسوس ٿئي ٿو. ڇاڪاڻ تہ سندس مرڪزي فلسفو fire is flux’’” پڻ هڪ جمالياتي نقطو لڳي ٿو. باھہ تخليق جي بنيادي عنصر سان گڏ سونھن جي تشبيھہ طور پڻ استعمال ڪجي ٿي. مشھور سنڌي چوڻي آ “ هوءَ باھہ جھڙي سھڻي آهي.” ان ئي پيرائي ۾ چيل هڪ فلسفو آهي. مجموعي طور هيراقليطس ڏاهپ جي جمال جو وڏو داعي ۽ مبلغ محسوس ٿئي ٿو.